Ke Au Hou, Volume III, Number 6, 14 February 1912 — HE MOOLELO KAILI PUUWAI NO HAINAKOLO, Ka Ui o Waipio me ka Wai o Hiilawe [ARTICLE]

HE MOOLELO KAILI PUUWAI NO HAI NAKOLO, Ka Ui o Waipio me ka Wai o Hiilawe

[Kakauia e Ka Ohu Haaheo i na Kuahiwi.]

MOKUNA I. Maunakea me Maikai Waipio <( A no keia Ku i hoike mai nei ka lei hulu mamo a olua, he mea pohihihi ia ia'u ke hai aku i keia wa, ma ke ano o ka hanau alii mua no paha ia ona, aole paha. A maanei la, i hoike aku au ia olua, e pii ana au no Waimea i kakahiaka o ka la apopo e nana ai i ke ano o ke alamuku (anuenue) kupaianaha e hehi ala iluna o ka piko 0 Mauna Kea. I pii au a i ike au ua ku kela hoailona ma ko kakou aoao, alaila, o kuu alii opio no neia i hui iho nei me ke kaikuahine, ua hoi mai oia i Hawaii nei mai Kuaihelani mai. "Ua huna ke akua i keia ike mai a'u aku i keia wa, nolaila, aohe a'u mea i koe a ke kahuna e hoike aku ai ia olua e a'u mau alii. Ua ike pu ae nei no kakou i ka wawae oke akua e hehi ana ma ka puka nei o ka hale, a ua lohe pu ae nei no kakou ike "e" oka pohaku alii. E hoike mai ana no keia naau mea, he alii nui ka mea nona ka olelo a kakou e uiui a e ninau nei." Me keia mau huaolelo ku ae la o Aniani ke kahuna a hoi aku la no kona hale, oiai hoi na makua o ke aliiwahine opio i haawi aku ai i ko laua aloha i ka laua kaikamahine a hoi aku la no ko laua halau alii me ka olelo ana aku i ua hanau kama ala: "Eia maua ke hoi nei, a e makaukau ana na mea apau o loko nei o ko hale mamua o ka uhi ana mai o ka po." I ka hoi ana o na makua o ke aliiwahine opio a hoea i ko laua hale, ua hoouna mai la laua 1 ko laua mau iwi kuamoo ponoi, na kane ame na wahine i makaukau i ka hoonohonoho ana i na lei hulu, na ahuula nani, ame na hihimanu maikai apau oia mau la koliuliu o Hawaii nei. Ua hele mai la keia poe a hoonani iho la i ka hale o Hina. Ua ku na kahili nani, ua halii

ia na ahuula, ua hoholaia nā ahu moena polo hinalo, ua uhipaa ia na wahi apau e moe ai ke aliiwahine opio me na kapa pa'iula nani loa. A ua ku maoli na mea apau i hanaia i ka ihiihi, ke kapukapu ame ka hanohano. Ua hele a po oloko o ua hale nei ike ala ame ke onaona. Ua uhi mai la na eheu o ka pouli i ke oawa nani o Waipio—ke nee malie aku la ke au manawa i ke kuluaumoe, a aia o Hina ke hio'ani ala ma kona wahi moe me ka piha pihoihoi a uluku 0 kona noonoo no na mea e hoohalawaiia mai ana me ia ma ia po, elike me ka.olelo kauoha a ka ipo aloha i ka lihilihi o ke anuenue i hoike mai ai iaia i ka uka iu ano o ka wailele o Hiilawe. I ke kulu o ke aumoe, ua pauhia aku la na wahi kahu o ua aliiwahine opio nei iloko o ka hiamoe kulipolipo, a koe wale iho la no o Hina e olokaa ana iaia iho maluna o kona wahi moe, e huli ana mai kahi aoao a kahi aoao. Aole e liuliu ka moe ana iho ma kahi aoao, o ka huli aela no ia a moe ma kahi aoao, aole nohoi e liuliu iho ma ia kulana, ua huli kaanini pono aela kona alo iluka. Ua hele mai la o loko ona a ikiiki pono ole 1 nei mea he aloha hoonapele ika houpo, luaiele i ka manao. 0 ua po nei, he po kalae maikaiia o ka poiuiu lani, e uhi ana ka malie ma na wahi apau o Waipio, mai ka piko mai o na kualono a hoea i ka ainp hapapa palahalaha « hoene owe ia ana e na wai huihui mai na kuahiwi mai. Eia ua Hinaaiulunui nei ke ninau nei iaia iho: "Ahea la oia hiki mai? A ina oia e hiki ana, heaha la auanei kana hana e hana mai ai maluna o'u? Ua olelo mai oia ia'u i ko'u koi ana aku iaia e auau pu maua iloko o ke kiowai, aole oia e auau iloko oia punawai, he punawai okoa no kona e auau pu ai me a'u, ke hoea mai ka wa pono. "U& hai mai nohoi oia ia'u, e hoomanao au i

kt Uo o ka hlaahlaa kaai kuamauna aiat> ka ieō oka pupu kanioe. Heaha 110 ka hewa ina i koia po no oia e auau ai i ka wai kiliopu o Hiilaw®. Ua hiki no. Aole no au i hemahema ma ko u aoao. I hakalia nohoi ka'u niniu, ika apa ia. I ka loaa ole o ka mea nana e hooni." Ia ianei no e kukokuko liilii ana pela, lohe ana keia i ke kani a ka a'o, ka manu heahea i ka pili oke ao. Huli ae la keia hoolonolono malie, aia hoi, nehone ana ka leo o ka " pololei " kani kuamauna, a ia wa i haupu lanakoi ae ai kona noonoo, ua kokoke mai ka wa e hookoia ai na olelo a ke aloha i ka hunahuna wai lele maopu o Hiilawe. Aole nohoi i liuliu iho, kani hone ana ka leo o ka pupu kanioe: "Kahuli a-ku, Kahuli ma—i, Kahuli lei ula, Lei akolea — Ko —le —ko—lea, Ko —le —ko —lea, O —o —o, O —o—Ol Kahuli aku, kahuli aku, Kahuli—lei—ula — Leiakolea—l" Oiai no keia e hoolono ana i ka ieo o ke kahuli leo lea, aia hoi, po ana o loko o ka hale i ke ala ona lau nahele onaoaa o ke kuahiwi. Aia wa pane ae la keia: HELU 4 . "Hainaia mai ana kuu ipo, Ke kokolo mai nei ke ala anuhea O ke ala o ka maile laulii Ke luu mai nei i ka poli Ke kia nei i ka houpo Haa wale kuu houpo i ke aloha Aloha wale na maka ke ike aku." I lawa no apau keia mau lalani, keia mau kanaenae a ianei, malamalama ana o loko o ka hale, a ike ae la keia i ke kane ia Kuaikauakama e kau ana iluna o ka eheu o na manu, a e pipi'o ana ka lihilihi o ke anuenue ma o a maaneia puni oia. la wa lohe aku la keia ike kahea ana mai o ke kane i ko ianei inoa: HELU 5He Pule Inoa no llina "E Hina! E Hina i uka! E Hina i kai, E Hinaaiulunui e,

jJS liioa E Hina puku-ai, E Hina i ka naulu lani E kuu kaikuahine lani e, Eia au o Ku — O Kuaikauakama O ko kunane hiapo Na'u i waele ke ala, Maalahi wale oe ka pokii Ua moe anei oe?" A pau ke kahea ana a Ku, ia wa kau ae la o Hina i keia pule i kona kaikunane haku: HELU 6. He Pule Inoa no Kuaikauakama "O oe ia e Ku-lei-ula O Ku oe i uka O Ku oe i kai O Ku oe i ka nuu kapu o Kuaihelani O wele oe i ke alaula a Kane O hanau i ka omaka wai lehua E o mai oe i ko inoa E Kuaikauakama, kuu kaikunane haku Eia au o Hina »■ O Hina-pa-makani i ka pali o Waipio E pi'o lani, e pi'o akua, e Ku—e." ī ka pau ana o nei kahea ana mai a ua ui nei 0 ka wai hu'i o Hiilawe, ia wa i haalele atu ai o Kuaikauakauaa i ka nuu eheu manu ana e kau ana. Hele aku la oia ama kahi oke kaiknahine e moe ana iloko o ka ahu kapa aala, a pane malie aku la: "Ua hiki mai la au elike me ka'u i hai mai ai ia oe ma ka la inehinei. 0 ka'u huakai nui o ka hoea ana mai la i nei wehena kaiao, oia ko'u hoike ana aku ia oe, aohe i wehe ko kaua mau piko. He mua au; ahe muli oe. Hanau au; lilo au i ka hanaiia e ia kupunakane o kakou oia o Ku wahailo. Laweia au eia i Kuaihelani; a ilaila au 1 hanai ia ai a hiki i ko'u haalele ana'ku ia mau kaiaulu, a hoi mai i Hawaii nei. "Auhea oe e kuu kaikuahine—ae—he kaikuahine oe no u, oiai o Nanailaniakama ko kaua luaui makuakane, a o OwakailunaikeaoUli ko kaua luaui makuahine. Hanau mai au o Ku; a hanau oe o Iliiia. He mea oiaio nae, o Kuwahailo iio ke kuuiu i loaa mai ai au, oiai, o kona mana ka mea nana i hoohanau ia'u mai loko mai o ka opu oko kaua luaui makuahine. Ama ia auo i kapaia ai au ma kekahi ano, he keiki au na Ku-

wnhAilo, ko kupua ikaiku a maoa boi o Kuaihelani. "He Hawaii nei au ma ka 'inaina' ana a ka makuahine; aka, he Kuaihelani au ma ke kumu i loaa mai ai au a i hanaiia ai nohoi a nui. He kupunakane o Kuhailo no kaua ma kekahi aoao. Ma ke ano kapu akua, he ihiihi loa ia;kapu iluna o'u ; aia wale no a mawaewae mua ia keia mea a hemo mai a'u ae, alaila, noa kuu nui kino ia oe. Aka, he mea hiki wale no nae keia ke mawehe ia apau. "A eia ko'u manao ia oe, e kuu kaikuahine; 0 oe, owau, kau ae kaua i ka eheu o na manu, a i ka lewa kaua e kuka kamailio ai; a mamua ae o ka "o" ana mai o na lihilihi o ka la i keia kakahiaka, hoihoi mai no au ia oe e noho i ko kapu, oiai, o oe ka lei hulu palama a ka makuahine o kaua, o Owakailunaikeaouli." Na ke kaikunane ka hoolale i ke kaikuahine e kau laua i ka eheu o na manu, he mea hauoliia 1 ko Hina manao, oiai he mea ano hou loa ia iaia 0 ke kau ana iluna o ka eheu nolunolu o na manu. A kau laua nei iluna o na manu, o ka wa no ia a Ku i hea iho ai i ua poe manu nei e lawe ia laua nei iluna o Mauna Kea. He imo ana iho no na maka o Hina, a i ke kakaa ana ae, e noho ana laua nei i kekalii hale pi'o anuenue, iluna oka piko o kekahi kuahiwi i uhi paa pono ia kona hene 1 ka "wai puolo lau laau," oia no hoi ka hau anu iniki ili, "O keia wahi a kaua i hoea mai la," wahi a Ku i olelo mai ai i kona kaikuahine, oia o Hina, "o ka piko keia o Mauna Kea; a o ko'u> wahi keia e noho nei. I lawe mai nei au ia oe ia nei i hiki ai ia'u ke hoike aku ia oe i ka moolelo o ko'u hele ana mai Kuaihelani mai, a hoea i nei wahi." I kela wa hoomaka mai la ua eueu nei o luna o ka piko o Mauna Kea e hoike mai i kona moolelo h< lo okoa o ka hele ana mai, mai Kuaihelani mai, oia ka auwaalalua. Hoike mai la oia i kona pae mua ana mai i Niihau; a mai laila tnai a Kauai. Haha'i mai la no hoi oia i kona kaikuahine i kona pii ana iluna o ke kuahiwi o Waialeale, me kona manao la hoi e loaa he wahi nona e noho ai malaila; aka, i kona ike ana, aole i loaa ka wai puolo lau laau ma ia walii, ka wai aliali o kona aina, ka aina hoi i lilo i one lianau elua nona, ua liaalele oia ia "maikai Kauai, hemolele i ka malie," a holo mai la oia a pae i Oahu. Elike no me kona imi ana i wahi e noho ai ina ka piko o ke kuahiwi o Waia'eale a nele, pe'a no oia i pii ai iluna o ke kuahiwi "Kaupoku ba-

U" o Kaala, a nele ka loaa o kona wahi e hookue. ne pono iho ai; nolaila, holo oia i Maui a iluna o ke kuahiwi o Haleakala, akahi no oia a ike i ka wai kaulana o kona aina hanau elua; aka, aole no oia i hoohihi i ka nani oia kuahiwi. Maanei hoike mai la no oia i kona kaikuahine ia Hina, i kona ike ana mai, mai luna o Haleakala i ke aiai o ka hau iluna o Mauna Kea, ke kuahiwi hoi a laua e unonoho ana a e u ohumuhumu ana hoi, aua like hoi o Mauna Kea i kana ike mai me ka "moa uakea" e haaheo ana i ka la maiie. "la'u i ike mai ai ika hau o Mauna Kea nei," wahi a ua oiwi nani nei o Mauna Kea i hoomau mai ai i ke kamailio aua i kona kaikuahine, "ike pu mai la nohoi au ma ia wa hookahi no i ka hehi o ke kapuai akua (anuenue) maluna pono o ke kaiaulu hikina o na pali o Hamakua, a lele e wale ae la no ko'u hauli no ka mea nona ia hoailona kapu a ii mai ka po mai. "Ke ike mai la no nae au, aole be kane ka mea nona ia hoailona, aka,4ie wahine ke alii nui nona ia hoailona ku-lei-ula a'u e ikemai ana. Nolaila, haalele au ia Haleakala, a iho mai la a hoea i ka aekai, kau maluna o kuu wahi waa auwaalalua, a holo mai la no Hawaii Kuaulii nei. "Ua hoea mai au i keia wahi, a ike iho la i nei kiekiena a ka nani, a hooholo iho la au o ko'u wahi keia e noho ai. Mai keia wahi au i ike aku ai i ke ku mai no a ke anuenua ma kahi no a'u i ike ai mailuna mai o ka piko mauna o Haleaka ! a; a mai nei wahi au i iho aku ai a ike ia oe e auau hookahi ana i ko kiowai kapu." (E hnomauia aku ana.)