Ke Au Hou, Volume III, Number 6, 14 February 1912 — Moolelo Hialaai Nui ia o Sa Naita Wiliama Vanona KE DIA KEOKEO O NA PAE MAUNA O SADONI, KA LAWAKUA NOHO WAONAHELE O KATALANA, A I OLE, O KE PUKONAKONA KAULANA O KE ALOALII O EDEWADA KA MUA [ARTICLE]

Moolelo Hialaai Nui ia o Sa Naita Wiliama Vanona KE DIA KEOKEO O NA PAE MAUNA O SADONI, KA LAWAKUA NOHO WAONAHELE O KATALANA, A I OLE, O KE PUKONAKONA KAULANA O KE ALOALII O EDEWADA KA MUA

Nolaila, i ka pau ana ae o ka pule a keia ohana, aia hoi, me he mea la e haehae ia ana ka pnuwai o ua hiapai ole ala o Sekotia, i ka ua mea o ka piha hauoli maoli i kona ike maka ana ibo la; aole ka 1 hoopoina ia kona inoa me na leo pule a kona lahui, no kana hana nui e na'i nei uo ka hanohano mau loa o Sekotia. Ua hoomaopopo pu iho la oia, aia no ka he hoomanao ana iwaena o ka poe haipule io o kona lahui ponoi nona, a i ka panina o ka lakou pule i lokahi ae ai ua ohana ala ma ka hoopuka ana ae; Amene. A no na wahi kaikamahine hoi a ka elemakule kamaaina nona ka hale i kii mai ai e wehe i ka puka no laua nei. Aole laua i hoopau manawa wale iho, aka, ua eleu koke ae la laua 110 ka hoomakaukau ana i ka papaaina, ia laua hoi e hana ana, eia hoi ka opio poino ke hahai nei' i kona moolelo o ka poino ana ame kona huipu ana me keia keonimana malihini i kona makuakane a hiki i ko laua hoea ana aku i ka hale. Oia ka ua elemakule ala i kono mai ai ia Vanona e neenee aku no kahi o ke ahi e hoopumehana ai, a e oluoiu pu aku hoi ma ka lawe ana ae i kekahi mau wahi meaai mama no ke komo pu ana aku me lakou a hookahi ka hoomanao ana i ko lakou la hauoli i ke ahiahi mamua iho o ka makahiki hou, me ka nana hoomau ana mai ao hoi o ua elemakule ala maluna o Vanona a ike mai la i ka maikai o ko ianei mau aahu e komo ana, pe'a i komo iho ai ka manao hoohuoi iloko o ua haku hale nei. He kanaka paha keia no ke kulana kiekie loa, a oia kana o ke noi pu aua niai no kona huikalaia ana aku; aka, e haawi mai no nae lakou iaia i kana mau mea apau e makomake ana. He kuhihewa inaoli koia o ka elemakule he

Moi nui keia no kekahi mau aupuni e aku, a i ole, he alii kiekie paha no kekahi mau pakaua, eia ka auanei aole; aka, o ka olali no o Sekotia ka mea ana e molia mau nei ma kana leo haipule no ka malama, ke kiai, ka hoopakele ana ae i kona ola ame ka uhai mau ana o ka pomaikai ame ka lanakila mau ana o Sekotia malalo o kana alakai ana. A mamuli hoi o ko Yanona ike ana mai i keia ano ku nana oka elemakule. Nolaila, oia kona wa i kamailio mai ai mo # na olelo waipahe ma ka hoohele kamailio ana ma na mea pili noho ana iwaena o ka ohana, apela no hoi me ke ano o ko ianei ola ana, me kona hoike ole aku i kona moolelo pololei. Mamuli o ka oluolu a me ka maikai o ka Vanona mau olelo, oia ka mea nana i kono aku i ua hapauea ala ka huai pau ana mai i ko lakou moolelo, a hiki i kona hoopuka ana mai, ke aneane aku nei kekahi o kana mau keiki no ka mare wahine ana. oiai, ke halii mai nei ka maluhia o ka aina ma o Yanonaala. Pela ko lakou nei nanea ana a hala he mau hora, a no ko ianei pakela oluolu loa uo paha isa ke kukai kamailio aua, pela iho la i lilo ai ia mau hora loloa o ka hooilo i uiau hora pokopoko wale i)o, a na kamaaina nae no lakou ka home e lioohihi mai la me ka makahehi no Vanona. I ka hiki aua aku i ka wehena o kai ao i kll ae ai o Vanona a nonoi aku la i na kamaaina no kona h okuu ia mai, me keia mau walii olelo hope: ''L o'u mau lioaloha, ke nonoi aku nei au i ko o )kou oluolu no ka hookuu ana mai ia'u, no ka mea, aia no kekaln poe aole i mamao loa auniai koia wahi aku ke kakali mai la o ko'u hiki aku. Oi i. ke liopohopo uei au o loaa ia lakou he mau ku>a i e ha'ona'o ai lakou no'u, a e lilo aku uuei hoi ia i mea hoopilikia aku i ko lakou ma-

nao, oiai, aole he.mea hookahi o lakou i maopopo i ka'u wahi i hele mai nei, eia nae, ua hauoli loa ko'u puuwai i ka huipu ana me oukou iloko o ka maluhia." Pane mai la ua elemakule nei: "Ina pela ua pono, aka, e oluolu mai nae hoi oe e ukali pu aku au ia oe a hiki i ka'puka pa." "Mai hooluhi wale mai no oe ma ka hele pu ana me a'u a hiki i ka puka pa, oiai, eia hoi keia wa ua ao loa, a aole no hoi he paa loa o ka aina i ka hau, pela au i manao ai ua hiki no ia'u ke hoi hookahi aku me ka hoopilikla ole ia mai a hiki i ko'u hoea ana aku i ka pakaua," wahi a Yanoxia t "A-ole pela ko'u manao," wahi a ka elemakule "oiai, ua lohe mai au eia ka ko kakou poo aupuni iloko o ka pakaua i keia manawa, a e hooana oia i kona hauoli makahiki hou malaila me ko makou haku Lotawena, malia o ike lihi wale aku no hoi keia la i kona mau helehelena nohea, pela au i nonoi aku la ia oe, o kaua pu hoi ke uhaele like aku i loaa hoi ko'u kuleana e hiki aku ai oloko olaila, a ke ike lihi iki aku ka hoi au la i kona mau hiohiona, Ua lawa loa ia no ka hooluolu ana mai i ka uhane o ka elemakule hapauea nei no ka iho ana aku ma ka aoao mau o ko ka honua nei." ''A'" wahi a kahi hapauea luahine a ka elemakule, ''e pau loa no iaia kuu mau hulu hipa aeae maikai loa a'u i hookaawale ai iloko o kuu pahu nona, ke ike lihi pu aku hoi au iaia, oiai, oia ka mea nana i kipaku aku na ino, a loaa ai ka maikai hou o ka aina mai na hana pakaha lima nui wale ana mai a keia poe Peiekane puuwai iimakoko nui wale a ka lokoino." "E kuu makuakane," wahi a ke kaikamahine mua loa, u aole paha oe i lohe iki i ka Madgie Grant mea i olelo mai ai ia'u, ina e loaa ana ia'u kekalii mau lauoho o Sa Naita Wiliama Vanona, a haawi aku au i kuu kane hoopalau ia Canurona, alaila, e lilo ana ia i mea haule ole iaia, a e lei mau ana oia ma kona umauma. Ua manao ia, oia auanei ka mea e hoea ole mai ai o kekahi hoo pilikia ana iaia mai na kanaka Pelekane mai, a e lei mau aku no hoi oia a hiki i ka hopena o kona mau la." Kinau aku la o Vauona, "ke manaoio nei anei oe pela e Jannie, oia ka mea e hoopakele ia ai o kau ipo hoopalau?" "Ina pela" wahi hou

aku a Vanona, "he pono maoli e liooluolu ia aku kou mau manao, oiai nae, ua kauoha ia mai kakou aia a nana aku kakou iluna o ka lani, alaila, mailaila mai ke ola e hele mai ai, aole hoi i kekahi mea e aku. Eia nae hoi, ina oka owili lauoho ka mea e hooluolu ia aku ai o kou mau ehaeha, alaila, he mea pono no e loaa ia oe ia mea." Ia wa koke no i lalau iho ai o Vanona i ka upa a oki ae la i kekahi mau lauoho o luna pono o ka piko o kona poo a haawi aku la ia Jannie. A ia wa koke no lakou i ike a hoomaopopo mai ai me ko lakou manaoio, aole ka keia kanaka he mea okoa aku, aka, o ke Poo Aupuni io no ka keia o Sekotia e huipu nei me lakou, nolaila, ua kukuli like mai la lakou apau imua o Vanona me ke kalokalo pu ana ae i na Mana Lani no ka hookau naau ana mai i na hoopomaikai ana maluna ona. Lalau mai la na lima o kaelemakule i ko Vanana mau lima a pane mai la: "E ke kanaka wiwoole o ke koa o ke ao nei, he mea oiaio, ua hoopomaikai mai na lani i keia wajrii pupupu hale nei, oiai, ua hoouna mai oia i ka mea nana e hoonani iaia nie na helehelena o ka mea nana i hoopakele o Sekotia nei, aole hoi oia wale no, aka, ia makou like apau, ka loaa ana he pomaikai nui ma oka hui a launa pu ana me oe. Nolaila, pela auanei e uhai mau afeu ai ka'u mau leo pule ma kou mau kapuai wawae ma na wahi apau loa au e hele ai." A ia wa i ike ia aku ai ke kolili ana mai o na waimaka o ka hauoli mai ko Vanona mau maka mai, me kona lalau pakahi ana iho ia lakou a hoala mai la iluna mai ko lakou kukuli ana iho ilalo. Unuhi ae la oia i kana eke dala a haawi aku la i ka lima o kahi luahine wahine me ke kamailio pu ana aku: "E ka haku wahine mai* kai o ka hale, me keia mea auanei oe e hoopiha ai i na pahu lole o kau uaau kaikamahine ke hiki aku i ko laua wa e mare kane ai, oiai, ua kukuni paa ia ke aloha kuio iloko o ka puuwai o Wiliama Vanona nei no na keiki kane ame na kaikamahine o Sekotia a me kana mau pua." O ke keiki kane nana i alakai mai o Vanona ke ku wale mai la no oia me kona hoomanao pu no ina hana o ka po i hala aku, a oia ka Vanona i lalau aku ai i kona lima ine ka pane ana aku; "E Arcbibold maikai, mai kanalua iki oe i

neo ana lōīai a kokoke i kou hoaloha oiuio nei, no ka mea, i keia la e hoouna,naai ai au mai ka pakaua mai i na makana e piha ai o kou mau pahu lole ke hiki mai i kou la e mare ia ai." Noi mai la ua kanaka opio nei, e ae ia aku oia e uhai pu aku mahope o Yanona ma kana mau wahi apau e hele ai me kona pualikoa. Oia ka Vanona i kamailio aku ai me ka leo waipahe i awili pu ia me na minoaka hoomahie ma kona mau papalina: "E ke kanaka opiopio wiwoole, e noho no oe ma kahi au e noho nei a kupale aku i na enemi apau e komo kue mai ana i ko kaua aina makuahine alolia nei, a ua ko kaua haku Lutawena no e alakai ae ia oe ke hiki mai he manawa ma keia mua aku. Eia nae, i keia manawa nae la ea, e pono oe e hoouliuli i kou mau wahi me na hua o ka hana mikiala, a e hoomahuahua hou ae hoi i kou ohana i olioli ai i na la oliohina o kou mau la hapauea." Kakua ae la o Vanona i kona kihei maluna o kona poohiwi akau a haalele iho la i ua w*ahi pupupu hale ala me na kamaaina, iloko o umi minute ma ia hope iho, aia hoi, ua hoea aku la oia noloko o ka pakana O ka wa ana i komo aku ai iloko o ka pakaua, he wa mehameha loa ia, a e noho ana hoi he mau wahi kauwa kakaikahi wale no ke a'a ana, a o ka hapanui o ka poe oloko ua hoi e hiamoe. Oiai i ke ahiahi aku i hala i ka wa i nalowale ai o Vanona, oia ka wa i ike ai o Edewini i kona nalowale ana, a ua lilo hoi ia i kumu ano e loa no kona noonoo, a oiai nae oia e noke ana i ka huli, ua haiia mai la e kekahi kauwa, ua hoi aku no oia aia iloko o kona keena, ape'a i hoopau ia ai ko Edewini pioo nona. I ke kakahiaka ana ae, oiai o V ona i halawai aku ai me ka ohana oloko o ka pa aua ma ka paina kakahiaka, oia ka waa Vanonai hahai aku ai i kana wahi o ka hele ana ia po iho, a i ka lohe ana o ka haku Lutawena i kana mau wahi apau i hele ai, ame kona malama maikai pu ia ana, ua olelo mai la oia, e haawi makana aku ana no oia i ke kahuhipa ame kona ohana i na makana maikai e oluolu ai lakou. Pela pu no hoi me Vanona i hoouna aku ai i kekahi eke dala i piha i ke gula na Archibold, a ua p?ha liauoli no hoi o Vanona no kona hele aua ia po ame kona liuli hoi ana mai, aole hoi ia i

lilo i mea e hoopilikia aku »i l kon» mau ho^oh* He mau la mahopo iho, ua hoomakaukau iho la lakou no ke kaapuni ana ia Agelaōire, e hoo maka ana mai ka pakaua aku o Uladahta; a ilaila i haalele mai ai ka haku Lanareka ia lakou. A i ko lakou hiki ana mai ike Towela Imiholoholona i kekahi kakahiaka ae, oia ko lakou wa i halawai mai ai me kekahi elele mai i» Murray mai, e hahai mai ana ua hoi mai ka Moi Edewada mai ,Farani mai, a eia oia ke hoomakaukau nei i kona pualikaua nui hewahewa no 'ka lele kaua ana mai ia Sekotia a lilo malalo o kana hoomalu ana. Puana ae la «a Vanona la i ko lakou wa i halawai aku ai me keia lono, oiai hoi kona mau ukali eku pohai ana: "E hoea io mai ana no he wa e hui a e halawi pu aku ai kakou me ua poe lima nui nei i ka pono o na Sekotia puuwai ahonui maluna o ke kahua kaua i pahikuhiku ia aku kona enaena, ame he moana wai kahe ala auanei ke koko weliweli o ua poe ala ka lana mai mamaa o ke alo o na koa Sekotia, aka, o ka Haku ke Akua Mana Loa wale no ka mea nana kakou e alakai aku ana, aole nae ma ko Sekotia nei mau palena, aka, ma na kapakai ponoi no auanei o ka paiena o ke aupuni o ua Moi hookano haakei ala o na Pelekane." (E hoomauia aku ana.)