Ke Au Hou, Volume III, Number 7, 21 February 1912 — HE MOOLELO KAILI PUUWAI NO HAINAKOLO, Ka Ui o Waipio me ka Wai o Hiilawe [ARTICLE]

HE MOOLELO KAILI PUUWAI NO HAINAKOLO, Ka Ui o Waipio me ka Wai o Hiilawe

[Kakauia, e Ka Ohu Haaheo i na Kuahiwi.]

MOKUNA I. Maumakea me Maikai Waipio "A ia'u nohoi i ike aku ai ia oe, ua ku okoa oiai 1« no kou ui ame kou naui imua o ko'u mau maka me ke kilakila, a pela hoi me kou inoa ame kou pili ia'u ma ka hanau ana. Ua hoike mai la na kupuna o kaoa i ka po a ma Kuaihelani hoi, o oe no kuu pokii kaikuahine, a hoike pu mai la no hoi lakou i ka inoa o na makaua o kaua. "A penei, alia oe e li'a mai ; e hoihoi mua ana au ia oe a noho oe i kou wahi a'u i lawe mai nei, a iloko o hookahi anahulu mai keia la aku, alaila, oia ko'u wa e haalele iho ai ia luna nei o Maunakea a iho aku au a loaa oe i Waipio. "A o keia hoike ana aku la a'u ia oe i ko'u pili ia oe, a pela hoi oe ia'u, mai hoopua wale aku oe ia mea i na makua o kaua, aole nohoi i kahi mea e ae. E waiho ka ike 0 ha makua o kaua a pela hoi me na makaainana o ka aina, a ka la o kāua e hoao ai. "E hoihoi kaua ia oe a noho oe, a hoi mai au; alaila, kakali aku au o ka hoea mai o ko kahuna o Aniani. Me he mea la, a mahiki ae ka la a makili loa ae maluna o ka ilikai, alaila, pii mai oia mai Waipio mai a hoea i Waimea ae nei, a mai laila mai hoi, pii loa mai oia no luna nei o MaunakeaT He huakai imi haku kana e hele mai ān«." A pau ka Kuaikauakama olelo ana mai i ke kaikuahine, ua nobo hamau iho la ke kaikuahine a hala kekahi wa loihi, alaila pane aku la ia me ka haloi ana ae o kona mau wai-maka ma kona mau lihilihi: <( He keu no ka hoi kou lokoino ia'u e ke kaikunane. Kai nt> paha nei lawe ana mai nei ou ia'u iluna nei o ka piko o nei kuahiwi, a e ike ana la hoi au i ka wai hui anu puolo lau laau o Maunakea nei, Eia ka e hoi nele ana au o nei alo

ana mai nei oka loa. Aloha wale ka wai o Hiilawe, i ka i'a miliopu i, ka lima a heha Waipio i ka noe. "0 kau mau olelo apau i hoike mai nei ia'u e kuu kaikunane haku," wahi a Hina i hoomau aku ai ika o'elo ana ia Kuaikauakama, "he mau olelo maikai no ia ma kekahi mahele, a ma kekahi ano hoi, ea; ua hoomamake inoino loa mai ia i ko'u mau manaolana hakukoi, e ike la Loi au i ka wai kupanaha o Kuaihelani, a maha ae la hoi nei ikiiki nui o ka hia-a wale ana o nei po a ao, a kii ae nei oe ia'u. Heaha la hoi, e hoihoi malie 110 hoi paha oe ia'u me kuu oele, a iloko hoi o kuu kaumaha aaie kuu luuluu. A i hai aku au ia oe, eliia ka hoi mea aloha o ka kaua hiapo e hanau aku ai. "Ke kau wale mai nei no ke anohalia haupuapu i kuu maka, elike me a'u nei i hoauwana makamaka oleia mai nei iloko o keia ulunahele, me ka manaolana nui e ku ana la hoi au i ka nuu a kuu ipo aloha, eia ka auanei, aole. Pelaauanei ka kaua lei aloha makahiapo e hoauwanaia ai e kuewa i ke alahele mo ka wai-maka; oiai, eia kona luaui ke luaiele i& nei i ka ehu kakahiaka wale no o ka ike ana i nei mea he umii wela ikiiki a ke aloha. I hai aku au ia oe e kau aloha, he wahine ana ka hua mua o ko kaua puhaka." I ka pau ana o keia mau olelo & Hina, aa weweo ae la kona mau onohi maka me he mea la he okooko ahi e lalapa ana iloko o kona mau onohi; a o kona wa ia i uhau ae ai i keia mau la'ani mele ma ke ano he pule wanana no ka makahiapo e oili ana mai iaia aku i kona wa e pili ai me Kuaikauakama: HELU 7 Pule Kaukolohia —HeT Wanana Aloha au o ka wailele o Hiilawe Oja wai maopu i ke alo pali Eia ka uluulu makani ke pehi nei Lele pukaka ka manu o Kaauana—e,

Au aku au o ke kai loa— O Kuaihelani i Kahiki ke one Oia one nee, paa ole i ke kaohi Kaohi ka leo o ka hinihini kani kua-mauna Pa-e ka leo o ka mapu kani kohakoha Lilo hoi ia i ke au a ka hewahewa Kani-a-a i ka waonahele E hele ana i ke ala me ka waimaka Haawe i ka lei makani ma ke kua Kuu makani aloha ho —i O oe o kuu makemake 0 ke kaunu hiaalai aia nei la — Eia ka, aole — Ua nele iho la au — E kala hoi ka nele — He kuapuu ko mua E hoohelei mai ana i kona maka Aloha^Waipio—e. Apau keia kanaenae ana ae a Hina, o kona olelo aku la no ia i ke kane kaikunane ia Ku, me ka hiolo pu ana iho o ka waimaka ma kona mau papalina: ' lna hoi ha kaua no ka ehuwai okuuaina; oiai, ua nele ae la no hoi kuu li'a ame knu upu ana e loku nei i kuu houpo i neia wa. A e kali aku hoi au o ka la ike i ka i'a kaulana o ka ehu wai o Waipio he alo hulilua i na pali." Ua lilo keia mau olelo _.a Hina imua o kona kaikunaue i mea hoehaeha loa i kona naau, a hakukoi lalawe ae la ke aloha iloko o kona puuwai nona. A oia ka ka mea kakau i puana wale ae ai no i keia mau wahi lalani mele hooheno; penei: Auhea wale oe e ka ua noe E ka ua koiaweawe i ke knla Kuu hoa o ka ua lei kokoula Ke pili lau holu o Kaluanui He nui ko aloha ke hiki mai Hiki mai ka manao eha kuu kino Aneane no au e uwe iho 1 kau mea nui ia he aloha He aloha kahi wai a o Kehoi Hoi oe ilaila, pehea au? A pane mai la o Ku i kona kaikuahine: "He keu no hoi oe e kuu kaikuahine a ke kupanaha nui wale! kai nrf paha e waiho kau hoolaau mai a ka wa pono, i pono no hoi oe a pono au, a pono pu hoi kaua, elike no hoi me ka'u mea i hoike aku la ia oe, alaila, ike la hoi au i ka polohinano i ka ehuwai o Hiilawe. Eia ka o kou kanikani-

aula e koke mai nei no ia i ka hua a ko kaoA inau puhaka e haoau aku ai. He keu no hoi kou kolohe e hana epa mai nei © kuahine ia kaua. Ae, auhea oe, aole e manalo ana kena pul« au i hahaa ae la i ka mea okoa aku mawaho ae o kaua } aka» i ka kaua kaikamahine hiapo no mai ko kaua mau puhaka ponoi aka. A elike me k»ia kolo au i hoike mai nei, apela no hoi oe i hoik© mai la i ka haina o kou makemake; alaila, e heaia ana ua makahiapo nei a kaua o "Haina-Kolo" i ka pali o Waipio, a i ka ehuwai hoi o Hiilawo. Aka, alia nae hoi ©e © pulale mai © ke kaikuahin©, oiai aohe i hemo kuu kapu akua i nei wa. K hoomanawanui iki mai boi pela a pau ae n©ia pilikia nui o'u; alaila ea, hookolo mai oe i uamakemak© ala ou, aohe au e kaii ae "ana," no ka mea, he makemake like ia ua holo mawaena ou ame a'u. Nolaila, e hoihoi aku au ia oe, oiai, ke makili loa ae nei ka La e kau i kaupoku o Hanalei." Huli iho la ua eueu nei o Mauna Kea a kahea iho la i na manu e lele no lalo o Waipio, he mea oiaio ua eleu like ae la na manu a lewa ana laua nei ika hapalua like ona kuahiwi ku kilakila o ka moku o Keawe. Me he m«a ala i paia ia ae na maka o Hina, aia hoi, ike ae la oia eia no ka ia iloko o kona halealii kahi i noho ai, a e moe ana no hoi iloko o kona ahu kapa aala i puia i ke onaona o ka hinano a me ke ala o ka lauuahele o ka uka o HHlawe, a o ke aloha ipo iniki ili hoi keia ana i kau pu like ai maluna o ka eheu o na manu, aole oia i ike hou mai,a me he mea la ma kana hoomaopopo iho ia wa me ka hanu kaumaha ana iho, he moeuhane kana mea i ike ai. īa noho hookahi ana iho a ua aliiwahine nei aole i kana mai ka punia holookoa o kona kino i ka ua mea he aloha, wili hana pono ole ka eehia lapakau e hou hele ala iloko o kona puuwai, a oia paha ka mea i holo ai ma na hookaau olelo ana a ka poe o ka wa kahiko: "Ua eha au i ka eha lima ole a ke aloha." Maanei e kuu makamaka heluhelu e ae mai ai oe au i keia mahele manao, oia hoi: Ua olelo ia ma ka mahele kumu i lawe ia mai ai keia moolelo kaao o Hainakolo, o ka pule a Hina i hoike ia ae la ma ka Helu 7, he pule wa110 na popilikia e kau mai ana'maluna o Haiuakolo, kana kaikamahine, oia ke kulana pule

f ku ai keia mele kaulana loa a kekahi olohe luiku mole noeau loa o ka mokupuni o Kauai; a oi.a iho keia malalo nei; penei: Ka waiopua makani o Wailua I hulihia e ke kai awahia ka wai Awahia ka lauhau me ka lau-i Palakahe ka ai o Makaukiu * He kiu ka pua kukui na ka makani He alele hooholo na ke Koolau Ke kuehu mai la iuka o Kapehu Ike ke kanaka kahea ualo makani Ke kipaku mai la i ka waa e holo Holo newa ka laumaia Ka puahau i pili aloha Me ka mookila i ka wai Maalo, pulelo i ke kai o ka Maluaka He aka no ua makani kaili hoa ala Kaili ino ka lau malua-kele La lalawe i ka hoakanaka la lilo Koe a ka u me ka minamina iloko Ke apo hewa wale la no i ke one Uwe wale iho no i Moomooiki —e He hoomoomoo olelo na ke kuhi wale He knhi wa—le — Aole ma ka waha e hewa ai—e E hewa pono ai la hoi e ke aloha —e Owau ka ke aloha i luaiele -|. Ua kuewa i ke ala me ka waimaka Aole hoi he wa Ua uku hoi i ko hale — Hewa au —e. - - No keia mea pohihihi a Hina i ike ai ia wa make ano, he ike kino kanaka maoli paha kana i hoomaopopo ai e kau aua oia iluna o ka eheu o - na manu,ka mea i ike ole ia eia inawae ae apau i kaa hope ae; apela pu no hoi me kona ike ana i ke auu o ka wai puolo lau laau o luna o Mauna Kea, kona noho ana hoi iloko o ka hale hulu manu o Kaaikauakama, me kona uhi paa ia ana e ke anuenue, pela hoi me kona kamailio pu ana me ka u'i i eha maeele ai kona puuwai, a i ole, ua piha maoli no paha oia me keia mau mea apau ma ka moeuhane. laia no e nalu ana me ka noonoo ana no keia mau mea, kokolo mai la kekahi o kana mau kauwa wahine a hoea ma ko ianei wahi e noho ana, a kahea mai Ia me ka leo malie: "E ianei—e! E ka inaua hanai alii. Eia no oe ke hiamoe nei?" Lohe ae la o Hina i ka leo o ke kahu e k&'aea ana, me ka ninau ana aku nohoi iaia; nolaila, ua

pane mai Ia oia: ''Eia no au ke liiamoe nei. A o ko'u puoho ana ae la no hoi ia. Ike aha la?" "He keu ka hoi ka mea kupanaha. Ua moe hewa ia ka pa'ia au; aole paha. Kai nae hoi ka inea kamahao loa ia'u," wahi ake kahu i pane aku ai. ''Heaha ia mea kamahao au i ike ai?" wabi a Hina i niuau mai ai i ke kahu. "E hoolohe mai no hoi oe la, a e hahai aku au. Ike kani ana oka moa—kuakahi oka wanaao nei, kokolo uiai la au a maanei nei no, nana aku nei au ma kou bikiee e ahu maika' mai ana no kou mau kuina kapa, a manao ae la no au eia no oe ke hiamoe nei, ia'u nae i haha aku ai malalo o ke kapa, aohe ou loaa a pa aku la hoi i kuu lima, no kou loaa ole ana ia'u, manao iho la au ua hele oe iwaho, nolaila, puka aku nei au a hiki iwaho a huli aku nei nana iluna o ka pali o Puaa haku, aia hoi, ike akū nei au i kekahi malamalama e poha pono iho ana maluna olaila, o ka moe no nei o keia malamalama a nalowale maluna aku o ka ulunahele. "I kinohi ua manao loa au he ulawena no ke o ka La, aka, i koi'u nana pono loa ana aku, eia ka auanei he malamalama anuenue maoli no ia e moe ana. Ma ia wa hele huii aku la au ma na wahi apau a'u i maa mau ai o kau mau wahi no hoi ia e hele ai, aohe no nae ou loaa iki ia'u. Ano kou loaa ole ana ia'u, ua pih» loa ia au me ke pihoihoi, a hoi mai la au a hoala ia kahu ou, i kona puoho ana ae, ua hoike aku la au iaia i kou nalowale ana mailoko aku nei o ka hale, apela pu no hoi me ka malamalama anuenue a'u i ike ai, a olelo aku nei au iaia e kii i ou mau makua ame ke kahuna. Hala aku nei no hoi kela a noho iho nei au me ka piha ika ma* ka'u no keia nalowale kupanaha ana iho nei ou. A o ka mea kamahao ia'u i noho hookahi iho nei oia ka lulumi ino loa hou ia ana mai la o ko'u mau maka e ka makahiamoe, a no ka hiki hou ole ae ke pale i ke kaumaha o ko'u lau lihilihi maka, nolaila, o ko'u haule iho nei no ia waiho naaupo i kau a mea o ka nanea maoli aku la o ka hiamoe ana, a o ko'u puoho ana ae la no hoi in la i ke anuanu ona kuli a kiei mai la ma kou wahi moe nei e kuu haku lani alii, me ko'u manao aohe no la oe i hoi mai nei." (E hoomauia aku ana.)