Ke Au Hou, Volume III, Number 8, 28 February 1912 — Moolelo Hialaai Nui ia o Sa Naita Wiliama Vanona KE DIA KEOKEO O NA PAE MAUNA O SADONI, KA LAWAKUA NOHO WAONAHELE O KATALANA, A I OLE, O KE PUKONAKONA KAULANA O KE ALOALII O EDEWADA KA MUA [ARTICLE]

Moolelo Hialaai Nui ia o Sa Naita Wiliama Vanona KE DIA KEOKEO O NA PAE MAUNA O SADONI, KA LAWAKUA NOHO WAONAHELE O KATALANA, A I OLE, O KE PUKONAKONA KAULANA O KE ALOALII O EDEWADA KA MUA

I mea e pakele ai kakou inai ia mau ouli mai o ko oukou hilinai wale no ike kauoha a ko oukou mau alakai, aole nae oka paulele aku iaia a haalele aku nana wale no e hana no oukou, aka, e haawi pu aku oukou me ka oukou kokua ana iaia. E nana mai oukou he poo wale iho no au no ka manawa kaua, a o oukou no ko'u mau lima a pehea la auanei e hiki ai ike poo ke hooko ke ole o na lima pu kekahi e hana? Pehea la oukou i manao ai na knu man lima wale no elua e pale aku i na enemi no ko kakou pono, a e ku wale mai hoi oukou e nana me he poe makaikai ala no kahi hoikeike. au i kaawale aku ai i kahi e, pela au i waiho iho ai i kuu mau manao alakai me oukou, apela pu hoi au i Vaiho iho ai ia Maxwell ame Kirkpartriek me oukou na laua e alakai aku ia oukou do kahi oka hana, eia nae lia auhee iho la oukou. E hoomanao oukou ia oukou iho, o oukou no na aa-koko ame na olona o Sekotia nei. A ke kauoha paa nei au ia oukou, e huli aku ko oukou mau alo a haliu aku ike Akua, ka mea nana i haawi mai ia oukou i ka lanakila no ka na'i ana i ka pono o ko kakou aina makuahine, a e hakapono aku hoi ko oukou mau onohi maka i ka lepa oka lanakila mamua o oukou, oiai, ke kaua nei oukou malalo o kona hae. "B nana mai oukou i ka'u mea i hana ai, ua hoopuehu liilii ia aku e a'u ko'u mau enemi me he dia maka'u wale ala, a e hana hoi oukou elike me ia, a ina aole oukou e hana ana pela, alaila, ua unuhi o Vanona i kana pahikaua iloko oka lapuwale nui. Mai poina iki oukou i ka'u mau hana e o'u mau hoahanau o ke awawa o Ananadela, e kaua oukou me ka ikaika maluna oka lua kupapaa a hiki i ka lanakila ana, me he mea la e kaua ana oukou ma kuu aoao; a ina oukou aole e

hana pela, alalia, mamua ac oka pau anao keia makahiki e lilo hou no auauei oukou i mau kauwa kuapaa na ka Moi Edewada, a e mau loa aku no hoi ko kakou noho u ana malalo o kana mau hookaumaha ana." Na keia mau olelo kaukau a Vanona ka mea nana i uhipu aku ina papalina oka poe o Ananadela i ka hilahila, apela lakou i ala like hott mai ai a hopu i ka lakou mau mea kaua, a buipu mai la pu hou me Vanona, a e hoolohe pu hoi ike alakai ana a kona mau alii koa, me ko lakou hoopaa pu hoi e hahai a hiki i ka hopena i na no ka lanakila a i ole no ka haulepio paha o Sekotia. Alakai aka la o Vanona i kona pualilcaua a hoomoana iho la mawaena o kekahi aina iwaena o kekahi muliwai ma kaokanaainao CumabalaDa, a ilaila oia i ku iho ai me ka ma* kaukau no ke kali ana i ka wae halawai kino ai me ka Moi Edewada he alo ahe alo. Eia nae, aole i boea mai o Edewada ma ua kiekiena ala a hiki ika auina la o kekahi la ae. Ua hoonohonoho iho la o Vanona i kona puali make ano ana i ike ai he kupono, me kona ake nui e uhao mai ia Edewada ame kona puali holookoa mawaena mai o kona mau koa. Kauoha aku la o Vanona i kona mau kba e eli i mau lua nunui a me ka uhi ana a paa i ole e ike ko Edewada mau koa, ma kahi i manao ia ai oia kona wahi kupono e hele mai ai, a i ka ma kaukau ana, ua kauoha hou aku la oia i kona mau koa eku malie ka puali holookoa me ka nee hou ole aku imua. Alai 7 a, huli ae la ua Vanona nei a hoouna aku la he elele imua oka Moi Edewada, aua manao loa hoi ua Moi ala me ka hene iki ana iho o kana aka hoohenehene he elele lawe kuikahi keia

tio ka haawl pio ana aku o Vanona lata iho ma lalo o kona hanohano, ©like me kana mea 6 li'a man ana, pela i pulama ia mai ai ua elele ala e ka Moi Edewada* Ku aku la ua ©lele nei imua oka Moi Edewaba a pane aku la: <f Eia ka huaolelo a Sa Naita Wiliama Vanona i olelo mai nei, ina aole imanao na'lii o Sekotia e loaa mai na hooluolu ia ana no na fno apau he nui wale malnna o na poe Sekotia, ina ua iho mai no he mau tausani koa maluna o oukou i keia manawa. Oka poe a kou mau luna koa i luku nui ai me ka weliweli, he hiki ole ia ke hoihoi hou mai, aka, ina oukou e hoihoi mai ana i ka Haku Daugalas, aaepumai no hoi oe ike kuokoa ana o Sekotia me ka hookaumaha hou ole ia ana mai, alai ] a, aole no makou e kaua hou aku ia oukou. Pela no auanei oukou e noho malie - ai, a e manao mau aku no hoi makou he Moi o Edewada no Pelekane, a o kou mau makaainana apau loa, he mau hoahanau lakou no Sekotia. 0 keia ka manao oka mea nana i hoopakele o Sekotia, Sa Naita Wiliama Vanona. ,, I ka pau ana oka hoike a kaelele, oia ka wa i pane mai ai oka Moi Edewada: lf O ko oukou alakai, ua piha ia oia me na manao huhewa o ke ano o na poe pupule, me kona manao paha he hjywjukju^ Moi o Enelani. Noiaila, aole loa au e hoolohe aku ana i kana mau olelo o ke ano o ke kulana o ke kanaka kipi, oiai, i hele mai nei au e lawe ae i ko'u pono, a e hooko aku i ko'u nohoalii maluna o Sekotia nei, a he mea pono iaia ame oukou a pau ke ike mai ia'u i ko oukou Moi ponoi, a i ol© pela, alaila, e hoolilo no au ia Sekotia nei i waoakua e hiki ole ai i kekahi kanaka ke olelo iho o kuu aina makuahine aloha, a i ole o kuu aupuni. E hele oe mai ianei aku, o ka'u olelo pane keia iaoe a e loaa aku ana no ka'u panei ko oukou ala kai ma ka elau oilua oka maka o kuu laau ihe, e hoi oe a hoike aku iaia pela, a e kali malie mai a hiki i kuu hoea ana aku, meka minamina nui i ke ano o kona houlolohi wale ana/ 1 He mea oiaio, ua maopopo mua no ia Vanona e loaa mai ana iaia he mau pane kupono ole, apela oia i hoomakaukau e ai iaia iho .oka wa e hoea aku ai o ua Moi nei o na Pelekane, oia kana i hoonohonoho iho ai i kona puali, 0 ka Haku o Batawela ame kana keiki koa

oiao Andrew Marry t la laua ka aoao hema oka pualikaua, oka aoao akau ia Maxwell laua me Kirkpatrick, a ia Garehaina ma mai ka pai ia hope maloko oka ululaau, a mawaena oke alanui hele o ke poo aupam o Edewini me Sakaramagoura ka meae paa aha i ka hae alii o Sekotia Nolaila, i ka hala ana mai o ua elele nei a koe o lakou wale iho no, oia ka wa a Vanona i hoike ae ai ika manao oia elele alii oka hiki ana aku me ka pane ana aku: "E hoomanao oukou e na puuwai Sekotia aloha aina oiaio apau loa, i keia la e kau mai ai ka maka o Sekotia holookoa maiuna o oukou a me ko oukou kulana koa oiaio, a aia hoi maiuna o oukou ko lakou manaolana no ka loaa oka maha ia Sekotia. Ua maopopo no ia oukou, aole •ukou e kaua ana no ko oukou man pono ponoi iho, aka, ke hookuu nei oukou i keia la i ko ke ao nei e ike mai i ko oukou ikaika i hoolaa ia no ko oukou aina aloha auie ko oukou mau hoakanaka, aole hoi no ka hookahe kumu ole ia o ko oukou koko. oka hookauwa kuapaa mau ia ame ka lanakila, eia ia mau hopena a i elua imua o ko oukou alo i keia la, a ke uhai mai nei i ka hopena oka oukou hana; ina oukou e kuemi hope mni ana i hookahi kupuai, e lilo no auanei oukou i mau kauwa kuapaa, a oka oukou mau wai mea pnani wale ia. Nolaila, e kuoo oukou a e paulele aku ika pono maiuna oka Mea Mana Loa nana e hoomaikai mai ua pono ala, ao ka lanaki ! a auanei ka mea nana e hoa'ii mau iho i ko oukou mau luhi, a e lilo ana ia i mea kaao mau ia e na hanauna he nui." Oiai o Vanona e hai nei i keia mau olelo imua o kona pualikaua, aia hoi ka Moi Edewada ke ake mai la e nee aku o Vanona me kons puali, a oia manao like no hoi ka Vanona e a'o ala i kona mau pualikoa, aole e nee aku i hookahi iniha imua. Pela no lakou i ku hoomau iho ai ma ua kahua ala a hiki i ka wa i uee mai ai oka pualikoa o Edewada, apela i pan loa ai ka mahele mua o na koa o Edewada ike poholo iloko ona auwaha eli ana koa o Vanona. Aia manawa pu no hoi i haawi aku ai o Vanona i kana olelo kauoha i kona mau koa no ke ki ana aku i ka lakou mau pua mai na pana aku maiuna oka enemi, he mea oiaio ua oili pulelo aku la ka pua mai ka pana aku ana koa Sekotia.

Ma keia mahelc mua i haule ai o ko Edewada mau koa he luahi na na koa o Vanona, o na koa kaualio punahele no ia oka Moi Edewada, ka mea anaikehaai "ka lima akau oka hopo ole o na hilana o Pelekane," a oka ua Moi nei puali no hoi ia i hilinai ai, mai ia lakou mai e loaa ai ka lanakila. I keia manawa i uluaoa maoli ai ka pualikaua holookoa oka Moi o Enelani, ake ike ala ua Edewada nei i kulana pakalaki o kona mau pualikoa, oia kana i paipai aku ai e nee imua no ka hanohano ame ka lanakila o Pelekane, eia nae iloko oia wa ana e hoonee pupuahulu ana i kona mau pualikoa kaualio imua i pau loa ai he mau tausani o na koa kaualio i ka luku ia, Apela iho la i kuemi hope mai ai ka Moi Edewada me kona h'olo pukaka ana i o a ianei, a ua pioo hoi kona mau koa a hiki ole ke hoomaopopo i ka lakou mea e hana ai« 1 kekahi wa ua kuhihewa maoli no na koa Pelekane ike kahea ana a na aliikoa Sekotia, a huli kue aku la no i ko lakou mau aliikoa ponoi. Mamuli okeia ano i kahaha loa ai ko ka Moi Edewada manao, a holo hele aku ia oia ma o a maanei me he pupule ala, a ua kau hoi ka weli i kona mau aliikoa, me ko lakou manao aia aku no paha he mau lua nunui hou aku i koe mamua aku o lakou, a ina lakou e hoomau mai ana i ka nee ana imua; alaila, c pau loa ana lakou i ka luku ia iloko olaila. Ike pu aku la no hoi ua Moi Edewada nei ike kolili oka hulu oka papale mahiole o Vanona i ka makani, e alakai mai ana hoi i kona pualikoa imua ponoi o kona alo, a i kona ike ana i ka wiwo ole oka Vanona alakai ana, oia kona wa i haalele aku ai i kekahi hapa o kona puali a ahai aku la oia no kona palekana. Eia nae oia no ka wa a Gerahama i hoonee ae ai i kona pualikoa ma kahi a ka Moi Edewada e kuupau aku ana i ka mama holo o kona lio, a i ko laua wa i aneane ai e hui i kahi hookahi, oia ka manawa a Garehama i haawi aku ai ike kauoha i kona mau koa e palua aku i ka hoolele ana i ka lakou mau pua. No keia ike ana o Edewada i keia ano kupilikii ona, ua puhi ae la oia i kana o-le, a oka wa mua loa no hoi i hookani ai oia i kana o-le. Houluulu ae la oia i kona mau wahi koa i kokoke mai iaia, oiai hoi ka luku a Vanona me kona mau koa e ulupa aku ana me ka weliweli nui, a ua like ka make o na koa Pelekane e ohi hapuku ia aku nei, me he kahi ana ala a ka mikini oki mauu, ka waiho mokaki ma o a maanei o ke kahua kaua. I ka akoakoa ana ae o na wahi kauna koa i koe oka Moi Edewada i kahi hookahi, ua komo

aku la oia iloko o lakou a hooluolu iho la. Me ia raau wahi kauna koa oia i holo pipa hcle ai me ka pee ana a hiki i ko lakou auhee loa ana. I ka ike ana hoi o kekahi mau pualikoa Sekotia i keia holo mahuka oka Moi Edewada, ua hoo maka aku la lakou e anehe e alualu, aka, oia no ka manawa i kukala aku ai o Vanona i kona mau Kenerala, e haawi ike kauoha paa ilcona mau koa, aole e uhai aku mahope oka Moi Edewada i kona wa e holo ai, me kona kukalaVna aku me keia mau olelo e poina ole ai ika puuwai ona Sekotia aloha aina oiaio. M Mai alualu oukou ika Liona ua pau kona mau niho i ka hakihaki, a ua kumumu hoi kona mau maiuu, aia oia a hull mai me kona mau niho keke a hoomaka'uka'u mai ia oukou, alaila, hili aku iaia me ka oukou mau mea eha. Pela oia e holo hele mai ai ma na palcna o Sekotia a malia o kukuii iho a mihi mai imua o na alakaio Sekotia nei/V He mea oiaio, ua hoea mai la kakou i ka wa i hooko ia ai o na olelo a Vanona, ua holo wale aku ka Moi Edewada me ke alualu ole ia aku. Ia wa i hele aku ai o Vanona e nana ike kahua kaua a ike aku la i ka hopena oia kaua ana i hooili ai* O na koa Sekotia hoi, hele aku la lakou i kahii hoomoana ai oka Moi a lawe mai la i kekahi mau waiwai kumukuai nui, a ia la no i hoouna ia aku ai i Stirling ka halelole oka Moi Edewada ame na waiwai makamae pipii loa o ke kumukuai, ma ke ano he waiwai pio na Sekotia maluna o ke kahua kaua. (B h§omama aku ana.)