Ke Alakai o Hawaii, Volume I, Number 2, 10 May 1928 — HE MOOLELO KAAO HAWAII NO HALEMANO NONA KE KAIKUAHINE HANA HOOLA Ke Kanaka i Loaa Ka Wahine Ma Ka MocUhane [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO HAWAII NO HALEMANO

NONA KE KAIKUAHINE HANA HOOLA

Ke Kanaka i Loaa Ka Wahine Ma Ka MocUhane

MOKUNA I

A io&a iteia mau mea la i-a*-nihi, hoi ma) la la mal Hawall ir<3.! h hlkf i Wai&lua, a kaht a HaU'map- - ' * noho ana hoike aku. la 5a i ka īei ame ka pa-u. la wa makemak* koke iho lft Ha.īr:mano e holo 1 Kakaua tnai I& o Laen'hl iila m6 ka olelo maS, ao!e e loaa ka wahine pela e pupaahulu a) "Ela ka mea loaa at o wahine S hana l milimili na ke kaikunanfc punaheJe a Kamalala'wah; o Kumi}liahī ka lnoa.no'lea mea ua Ike aky »eJ au, o kaha 0181] mea a pau. e olelo ai Ike ka'kuahihē he &e wale ia no, mal k€ nai s fcs. mea liilii, aole leo hoole ia Nolaila kuahaua aku la 0 Laenihi ī m kanaka e kalai 1 kii, mai Wai&lua a Waianaē. a e hana 5 moa laau e hI!N ai ke hooholoia iluna o ka nalu. a 1 koiele Uuna o ka wal, i lupe h<K3lele 12yna. i waa «la, i kanaka, ula, ! 4a ula, i ho« ula, I kauia illa, a i waa nui a I waa iki. % P&elp, ia iiae ua K ! 5 i ka alaea ame ka nanahu. A makaukau keia mau' mea a pau loā, holo aku la lakou a hiki i Puna ma Hawaii, he mau aina liilii e pili ana 1 Puna, o Mak«u, o Popokl. I laiia hooiele ka lupe, a ike

na k&ma&ina hoomaka lakou e awa »e ka leo nui i ka lke 1 keia inea e lele ana iluna o ka lewa, la lakou e ūwa ana, lohe aleu la -o Kumukah ke 1 Kaiknnane o u ne-le aku 1% ia e nana, a 3k« īa. holo aku la a ka ae one e pili ana ma kahakai, kahea mai la i ria kanaka o luna o ka waa o ka lupe e Jele a»a, "na*ū ka mea lele/' I aku la o Laenihi ia Kalemane». "Haawi ia aku ha Ke keiki,"' A lilo ka iupe ia Kumukahi, hookuu ia aku ana ka waa Hilii - iluna © ka nalu, uwa. hou o uka, alaila kii hou no o Kumukahi a, nonoi aku penei, "E, kela waa keia waa> e na mea iluha 6 ka pola, na'u ka waa llilii." Ae aku no o Laenihi. Pela wale no ka

hana ah.a a fe%i' i "ke kii, hoo-

lale ae aaa o Laenihi i na waa s paa» e kukulu kii, o ke3a waa keia waa, keia ku ana o na kii a pau loa, huli hou o Kumukahi e nonoi i na waa nana na -kii. • Oielo aku o Laenihi ame Halein&ti6 iaia, "He punahe'e no anei oe i ko kaikunane?" Pane mai* ls ō Kumukahi, "Ae, ma n% mēa % pau a'u e ©lelo ai, malaīla no kuu kalkuahm?." "Kahea ia hoi ha," wahi | Laenihl ma ! oleiō aku &i, Kahea aku la o Kumukahi i kona kaikuahine, "E K%malalawalu e hele mai oe, aīa ka a hiki mai oe "alaīia loaa kuu milUnP/' A hlkl mai o KamaXalaK?alu imua o īakou nei, ninau hou aku la lakou nei ia Kumukahi, ''E maliu mai ana no auanei ko kaikuahine ia oe ke olelo aku oe e huli aku ke ālo i~o a o ke kua ke huli mai ia nei?" "Ae." Noi aku Ja keia i ke kaikuahine e huli ke alo inaoke kua i o lakou nei, a hana no kela I l»Ia, Nana aku la lakou nei i! ko ia la kua, aole puu, aole kee, j A pau ko lakou makemake i ka nana ana i ko iā la kua, olelo hou aku la no o Laenihi ma ia Kumuk'ahi, "He punahe>le nd anel oe i ko kaikuahine e hoolohe mai ai oia ia oe ke olelo aku oe e hui mai ke alo ia nei?" . "Ae," Noi aku la keia i ke kaikush3tee e huli mai ke alo, a huli ab kela. la wa pii o walu iluna o ka waa, a kau B pono oia iKma o ka waa, kaheāu. o Halemano i na hoe waa e hoe 'i ka waa me ka ikaika loa. la wa mo o Kamaialawalu me ke kaikuanane i Oahu nei. Hahai mai la o Puna ame Hilo ia lakou nei, aole nae he wahi- mea * lihi launa mai o la l ,ou la !a ; lakon aei. Hao mai la ka maliao na waa o Halemano me Laela&i o Oahu' ka pa&u nopu.

Ms keia hojo ana a lakou «ei, P* e 1» kekahi wa,s mi Hauula i -Koolauloa. li a ila kekāhi Wi e ku ®fta 6 Malaek&hana kon* tooā. HoōhUii iho la o KumuKaW i Ita kil 4 noho iho ia ilaUa O Haiemano mt hoi, holo I0& āify i® & pae ma Wa'iaiua ) t'koa r.<i Kamnlalawal«. Ma >f?;a pae ana a Haieime ua kui kWi? aku ia ks iōiio » >*' v.'si,ihu gm« XValan'i?. « hf?e h ko laut m*u e U Ka,mtlalnwaiu A pau ka hftokutiu ekoiu la i h&la. ha'oha'o 0 Kamaliliiwily t4 Kmm.ukahl 'kMi.i kAikun&n* 5 ka ik? oie ia Ninau aku lit Halenmho 1««« m* La?-

nihi: "Auhea o Kumukahi?" "Ala i Hauula, ua noho ia puni ana o ke kii." I aku la o Kamalaiawalu; "Ē kli aku iaia a hoihoi mai ia nei." A hoi m%i la o KumukaM, olelo aka la o Kair.alalawalvr "E hoi oe me ka walwai 5 Hawail i na makua o kaua me na maksa'nsna, o poino mai flusr t ei kekahi o lakou '* la wa hol aku la o Kumukahl i HawaiL

.[ MOKUNA U A noho iho la. o Kamalalaj walu me Halemano, ia wa kauI iana aku la ka malkai m« ka j ui o Kamalalawalu a lohe o Ai- | kanaka, ke alii nui o Oahu nei, | e hoho ana ma Ulukou i Wai- | kiki, Hoouna aku la o Aikanake j i -na eleie e kii ia Kamalalawalu j e heie mai i nana aku oia i kona I nani me kona ui, a i}UU na eleie, i hoole mai la o Kamalalawaai. j Pela ka hoouna aiia o Aikanaka ji na elele a pau he umi elel'e, i aoie he hēie mai 6 Kama'ala' jwaiu i o AikaaakA iai, n«Uila i hoouna oia i kana kuhifia nui, t aole no he hele mai o K&ma--1 lalawalu. Huhu 104 iho la o Aii. kanaka a iioouna aku la i kona ■ poe koa e kaua ia H&lemano | ame\»a makaa, A hiki ke kaua j a Aikanaka i Pooamoho ma Hai lemano, ike mua aku Ja. o Hale- | mano i ka uluwehlwehl o na kai naka: i!aiUt e nee :mal ana 1 ke i kakahiaka nui. Olelo aku la ia j i kaiia wahine, "Eia $e ke kaua i a Aikanaka, make.kakou. O ka'u j no ia e olelo aku ana ia oe e ;■ iiio oe i ke kono a ke alii, hoole j na® oe. A laa ka make o kaj kou ia. E hele no olua i ka olu% jhele, a e hele no hoi au 1 ka'u i heie. j Hele aku La o Halemano ma ia ke kahawai o Kolekole, malliaila aku a Waialua, a Laiewai, j a Hauula, malaila aku a Kualoa, a K&halmi, a hīki i Moelana, he awa i laila, haihai iho la o -Kaaeaiii i ke kupunawahine o Halej,mano i ka lau awa a pee ihp la ! iloko o ka lau awa. Ūa kauoha I o Aikanaka i na mea a pau ]oa j a puni o Oahu nei, ina e ike ia j Haiemano, e pepehi a make, rsol laiia afcdWkoa ae ia na kanaka j a pau o Kooiau, imi iho la iwaej na o na mala awa ma Moelana, j aoie nae he loaa iki o lakou la, j no ka mea ua pee lakou nei mai ialo o ka īau awa i haihalia ai je Kaaealii, j A hoi aku na kanaka, noho j iho ia iakou nei a poeleeie, hele j aku īa a hiki ma Kukui ma Makapuu. He makamaka no Halemano malaila, a kipa aku ia lakou i kona hale, kalua ka puaa a ai a maona. I aku la o Halemano i ke kamaaina; "hoomanawanui ae oe ia makou a hiki makou i Molokai," I ke aumoe, hoio aku ia lakou nei a pae ma Kaunakakai ma Molokaī, Noho iho lakou nei iiaila mahiai, a kokoke e oo'ka ai, holo aku lakou nel a 'pae mi Lele i Maui a nOho iho la ilaila. Ma keia noho ana a lakou n!l ilaila. ike ia aku la ka- piko o Haleakala e lele mii ana iloko o ke ao, komo māi la ka makemake iloko e Halemano e hele e noho ma ma Kaupo. Maul. Mahope o laila, holo aku la la« kou nei a hiki i Kula, mai laila aku a IHupalakua % iho mao o Kaupo, noho t laila mahial iho la, a kokoke e oo ka al.holo aku la lakou a pae ma Umiwai, Ko- ! hala, i Hawaii. A ku lakou ma | Umiwai i Kohala, noho a olulo; iho malaila. Hele mal la o Ka-: puaokeonaona. ke kaikamahine a Kukuipahi/, tsc alii o Kohala,; a ikt- ia Halemano amfe Kama- ! lalawalu a hoohihi aku la ia ka! nani o Kamaialawalu. Ko'aUa olelo aku la o Kapuaokeonaona,! "E ho! kakou rkau hale." A hiki j lakou i ka hale, kalua ka puaa, ame ka ai, % noho J» kou laila a hala eono maīāma, i aku la o Halemano ia Kamalaīawalu, "E noho ke o ; kaua ianei a e hele kaua i ksu wahi." Ae mai la ka wihiae, Hele aku ia laua net a hlki i Waimea, moe a ao, malaila aku a HamakUa i KaumoaU. mo« hō\i; niklaila aku a hik! i Ului Waiakea, Hllohahakshf noho. llua ahahulu *30 la> I hala makUa. L«>he aleu ke alii o puna o Kuia ut WW o KB>n«lnlawalu ! Hilo, hoouna mai ia i ka elele no KaumaUa loaa, hoihei i« aku la. | I ka wa } kii ia mai a ? . o Ka- j e tta elele a Huaa. aku I» is i kOnfc kaiku-! nine ia Kum\?kaM f malamt la

' -i i" i \ f e j ' ;■*«* *»,, ; ' r t :„t 4 Hu- _ . iem&nn, i <o n ' la ' 1 haia o ka neho pu ana o laua. j me kona kaikoek» 1 me aohe launa ma' o kA wahi:>e, roiaila kupu ka manao la Halemano • hoi 1 Kohala, Kn ae la no hoi o Halemano h no Kohaia. laia e hoi ana ma k* ala- j nui a hiki i ka nahele o Ke%kul, ike aku la oia i ka hu o k* jr.ail* . i ka Juhiehu Uuna o ka ohia, aohe iho la ia m m&ile, ,TaW* e uu inaile ana, ku ana o' Kamahlawalu m?vbopeon*'A pas j ana l ka lepe o kona kihel, m'e na kuluwaiihaka e haīoUo! ana, > huli ae !a o Halemano a nana j ae la a ike o ka w&hine no ka. ■ Uwe iho la o Halemano a o'elo; j aku 14, "£ kuu wahine o ke "kuia j j welawela o Kumanomano aaie' jka !a panoa 'wal' 'ōle o Lihue. : Kupanaha oe. Kai ho ia'u i hele mal ne' mahope ou e aloha mal la oe ia'u, aole ka. j A pau ka laua ne! uwe ana, j hele aku la~ laua a hlki f Ulu- j omalama, ma Waiakea. a noho iho la malaila a hala elua anahulu. A mahope. hoi mai la laua * hikJ i Kukuipahu ma Kohala, nohe Iho la i laUa mahiai. © kihl a Haleimano i pas,hiai ai ,aia 5 Ihuanu ,e nana la i ka lae o Kauhola a me ka na'u o MaUu. Kauiana loa kela mala a Halemano no ke'kah! mau makahlkl lolhi loa. O Kekliaualo ke kiai o keia s.ina (Aole i pau>