Ke Alakai o Hawaii, Volume I, Number 3, 17 May 1928 — HE MOOLELO KAAO HAWAII NO HALEMANO NONA KE KAIKUAHINE HANA HOOLA Ke Kanaka i Loaa Ke Wahine Ma Ka MoeUhane. [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO HAWAII NO HALEMANO

NONA KE KAIKUAHINE HANA HOOLA

Ke Kanaka i Loaa Ke Wahine Ma Ka MoeUhane.

MOKŪNA ĪII ■ j la lau& nei i noho ai ia nei, hai mal ia kft nalu o Kauhola, ola keia inoa kaulana loa o MaUu, kahJ a rīa asit e lieenaiu ai,! a pela no hoi. i na Va o Kameha- I mehn I. Hele aku la o Kamala- i lawalu e nana, a hlki ia ilaila, i nana mai la na mea a pau !ala . a mahalo mai la i ka nan' ame i ka ui.-Mahope iho, iho mai 3a o Komoho e heenaulu, ela n?e aoir oia 1 heenaulu, īke e la ia 1 ka ul o Kamalalawalu, noho iho Ia nana, a hoouna aku la i kona . kaikuahine e kli ia Kamalala1 wahliie nana. I ke kh ana, ua ae inai la no o Kama-" lalawalu, a noho iho 1a lina he; kane a he wahine i kai o Halelua. Mi kela lilo ana o Kamalalawalu i ke kane hou. e noho ana o Haiemar o n p ka ma'i ame ke kaumal- n > ke r*loha i 'k» wahine oiai ua )Ho aku la ia i ke kane ho«, Nolaila hoouna aku la o Halemano ia Kaaealii e kii ia Kamalalawalu 3 kai o jffalelua A hiki o'Kāaealii īmua 0 hoike aku Ia 1 ka manaō no kona hal me Kana kane, hoole mai la o Kamalalawalu. Pallma ke kii ia aha o Kamalalawalu, pallma no kana hoole aole e hoi me Halemano, nolaila hookii iho la oia i ka ai a make iho la. Ma keia make aha o Halemano, hoohiki iho la ke kupunawahine o Kaaealii me ka olelo ana, "Ae, i ola hou oe e Halemano, aole oe e hoi hou me Kamalalawalu a pau ko'u ola ana. Ua maopopo ma kela'moolelo o Laenihi ke kaikuahine akua o Halēmano, a nana no hoi i hoola ke kaikunane i ka make mua ana, a pela pu no.hoi ma keia make elua ana. O na makua me na kaikuaana ame na kalkuahine Halemano, ua mahuka aku lakou mai Oahu nei aku a noho ma 3Vallua ma Kauai. O Laenihi kekahi ma kela hele ara i Kauai. O ILaenihi awe, kena hanau mua o Pulee, noho iho la laau ma Wallua no ka lealea i ka heenalu.a hele laua i ka heenalu i Makaīwa e kupoon ana i nalu i Makalwa e kupono ana I ka lulu o Kēwa. Lele ae la ka hauli o Laenlhi, 1 nana ae ka hana iluna, e noho ana ka uhane o Halemano 1 ke aouli: KuTu iho la kona mau mai kona papalina mai no ke aloha i kona kaikunane iā Halemano. . I aku la o Laenihi ia Pulee, "Ua make ia o Halemano. A k)he na makua me na hoahanau i ka make o Halemano, lele mai la iluna o Laenihi a iree iho la. Papa aku la o La§nihi:; "Alia oukou e uwe, e aho owau mua ke kanaenae ae a x aloha ia mai, oJa o Halemano; aka i lokoiho lakou la, make no o j Halemano, nolaila e Aoohoo oukou a e nana pono, mai pupuaftUlu. MOKUNA IV Maanei kakou e ike ai i ka māna o Laenihi ame ke ola hou o . I ka wa ans i papa aku ai i ka uwe ana o ka lehulehū nt> Halemano, kau aku la ia ! 1 k« mele pule Imua o ke aouli« kahi a ka uhane o Halemano e 5 noho ana. Penei ke meie. j E noho ana au e uwe i kuu kai- j kun&ne ī Kuu kaikunane o ka wao nahelehele. j OI» |»ha ka uhane I lia wao- ; keīe e, I &e noftd mai la i ka maka o ksi ' opua. * . -1 Nalowale I ke aouli la e kuu ' "helke, j Auwe «0 hol kuu rnātoOiaka. | Kuu holkeike o na kal ewālu. Eia au la, o keu hoa, e «la-e, | Aina ka ai, hume ia ka j : ufc ©I*. - | Ma kela oli an:- a Lamihl ola hou iho la o ■Hale.mano' i Kohala, Hawaii, a pau ke o'i a Laenihl,- lele mii la I:'. lleko o ke kai ft au mai 1a «oia iioi tr. 5 ke klno ia), Ma kela au ana, he man.\wa ole. pae o Lae:iihi ma Katshola' i Kohaln. Pii aku la ia i ka hale o Halemano. uwe iho la a pnu, noho iiur In lako»; a ' hala he ansthulu hookahl. T mai 0 Halmiano ia Kn.AealU ame! la o Halpmano ia nmo ; Laenil!»' "R ao ana an 1 kn l me ka nmhiai s hol mwi, knu wahine." Hooi? altvi o K.iaotlil: "Aoie e hoi ko" wahiue u mau hana." Pela no kn Hulertiflnn li«su hel* anā I Kana 1 makemake a! e ao « l-.ki i ka 1

jhula, a ae mai la o Laenihi I ame Kaaealii: "Oia ka hana e ! hol hou mai ai ko wahine o ka I hula." Ia wa oli'o Kaaaealii I ] hula" Ia wa oli o Kaaealii i I ka inoa o Haleniano peneif i O oe ka ia e ka wahine noho kai o ka poeone ; E noho ana i kē kaha ulalana, : E nana ana i ka mea maikai o j uka, ■ . I | O ka ua ame ka makani anw, i j Kipulu iho la i ka iauki, i j Noho nani na lehua I ka lai o j Kioi e> {E noho ana au e uwo i kuu kaij I ka i mai ua lohe a« e ] O kaua no la, mai o a anei e j O kou inoa ia e Halemano la e 1 O mai hoi e. E o e. Ē o no. f : | A'o Iho la o Ha-lemano i ka I hula i? wa, o Laamaikahiki ke kumu hula, a pau ke ao ana, 1010 iho la i ka puaa, a pau na hana a ke kumu ia Halemano. Mahope iho, kaulana loaa ttku la ka iea ō Halemano i ka hula ame j ke oli a nuni o Kohala. I ia Halemano e oli ana, imna I aku la ia i ka piko o Haleakala j i Maui, i ka olliill ae iloko o ke i ao, me he opua la o ke ahiahi, | ka leie mai o ke eo maluna, | aloha ae la oia i kahi a laua e | hele ai me ka wahine 0 Kama- ' ialawalu. Nolewla kaa aku la ola i keia kau ma ke oli penei: Kaupo aina pali huki iluna Huki ae la e like me Kahikinui; He nui no wau nau e ke aloha, Kuu hoa mai ka malu o ka laau. Ola kaua i ka ai lauoho loloa e ka nahele. Auwe kuu wahine e. Kuu wahine mai ka mak£ni he Kaumuku, Ke hakl nuanua mal, la i ka moana, Ke uhi ae la i na ale o Papawai, ha ka waa kauo i halihali mai, Aawe kuu wahine e. Kuu wahine o ka hale makamaka ole, i Hookahi makamaka o ko aloha, Lou, a nanahu iloko o ka iwi hllo e. £ ke aloha, ho mai he leo. Ia Halemano e oli ana, hiki mai la o Kamalalawalu ka wahinē ana, a nana mai Ia ia Halemano. la wa, ikaika loa | kona manao e hoi me Halemano, | no ka nana aku ia Halemaho, ! ua hele a ai ka manu iluna, a he lea i ke oli, a he kanaka maikai no' ka mea, e kaukaunu liiUi ana o Halemano me Kik-e--kaala, ke kaikamahine a I-nmulu, Koia kekahi alii ai okana o Koj hala iloko o ia kau. malalo o j Wahllani ke alii nui o Kohala. I Mahope o keia, hoolaha aku la o Kikekaala i kana olelo kuahaua i ko Kohala a puni, e hele mai na mea a pau loa i ke kilu, oj& kela papai kilu kaulana a hikl i keia la o Kohala, o Loiehale ka inoa, aia maluna o ka pu e nana la I ke komohana, e pili Ia me Puuonale āme Hooj kukekii. A .akoakoa na a j pau loa, alaila kii ia o Halemano : e hele mai, A hiki mai o Halemano, olelo aku la o Kikekaala: "Ea, e Halemano; ela lea'u pili ia oe. Ina kaua _e khu a eo oe ia'u, o kou kino >no ka uku, a i eo hoi au iā oe, o ko'u kino no hoi ka uku." Wahi a Halemano : "Ua holo ia plli a kauā," A pau ka olelo ana no ka pili, alaīla hoolei mal la o KikeKāāla.i ke kUu, aole nae i pa i ka pahu, !ahtti llio la o Halemano a paa i ka lima,. nana aku la a o ka noho mal o ka wahine o Kamalalawalu me kona nani mae ole, hu mal la ste aloha ia Haleme.nao i ka noho aha ia Puna me ka wahine, Holalla kau aku la o Halemanō i keiā olioli no Kamalalawalu penei: % | Alnhula Puna i ke ahl a Laka, ! K Imlaoa mai *na I kuu maka. Ku uh» hala i kal o Kookoolau, anr h.il«« ko'» la ōe, O kela ?nfa 0 ka hllahlla, hol no ai. Auwp kuu «ahiiii—a, Kuu 'valiine mai ke kai nui o Ptrri;i j Ke kap{ ae ln*l na pati ka-hnk»i. | Kahn kr atoha hoolalau i Ka- ' Imu, » j Mu ka v>»ha heahea ole m«i. j Kuti wahliie o kh hale makamnka j ole. } 0 !a hafe kule»na ok* a'u ! ain ai, : 1 pukui aku ai »o w ks la i \ MaUu—j E maiiu i hau leo «walo—t: j Kuu Hahlne hot—e—a» j

' helu ai penei. "Auwe, auwe akahi' 1 kaua i 1010 ia" Lalau hou n j i Halemano I ke kīīu a paa i k:i | I utua, u&iiH. ttku la no j ka w;< -, i hine a o ka noho mai, he ol'ae j ! ka nanl J ko n» wj»h'n" * ee a j pau me ke kelakeln <> kona ku- ] lana, a kulti Iho la kona j wainiuk:i. īlu m,ij la kr al"iia o, ka wahine 1 ka hele J na hala o Puna, amfl ka heenalu 1 Kiiimu, alaila oli aku ia f>ia penei; Kc kua ia mai la e ke kai ka* hala o Puna, E halaoa ana me he kanaka la, Luiumi iho la I ke kai o HUo—e, Hamni ke. kai i luna o Mokuola. L'a o?a aene> 16ko i ko aloha—e. ■. He kokua ka, Inaina no ke ka~ ■ nakaf 1 Hele ku'wa au j k" al.'inul— Pela, pela, pehea au e ke olaha? ; Auwe kuu wahine—a. ! Kuu hoa o ka ulu hapapa o Ka-1 lapana. ■' " 1 0 ka la hiki anuanu ma Kumu-, kahi,. ; Akahi ka mea alf>ha o ka wahhie, Kc hele -nei a wela kua rtanav,a, A huihui kuu piko i ke aloha, He aie kuu kino r.a ia !a—e. Hoi mai k&ua, Tic a'u koolau keia, Kuu wahlne hoi e, ho! mai Hoi mal feaira e ho.ipn'īnehano, Ka ttiakamaka o la makua ©Se. > A pau ke oli ana a H n .lemano, pehi aku Ia ia i ke I Ii a pa aku la ka pahu, heiu me H ka helu ai, alua. Lalāu hou o Halemano 1 ke kilu a paa ho ma kona lima, nana aku la i ka wahine a o ka halokoloko mai o na waimaka, hu mai la ke aloha ia Halemano, no ka noho ana me ka T/ahine i UluomaJama i Waiakea ma Hilo. Oli aku la o Halemano one ka waimaka e nuu a i ka iima penei: Noho i HIIo i o maua hale—e. He haie noho 1 Panaewa e; Maewaewa I ka hale kuleana ole, Hookahl no kuleana o kuu kino e. He kini, he lehu kahawai o Hilo e, Pali kui ka hale a ke aloha i alo ai. Auwe kuu wahine o na lehua o Mokupane, * O la lehua paūkir me Ika hāla e, Hala ka ukana o ke aloha o ka leo. •" Hele kunihi ka ua ma Leleiwi, Kokolo hele i na hala o Pomaikai, Akahi la a ke aloha i pepehi ai. Auwe kuu wahine—a, Kuu wahine lele mai ke kawa o Pilkea; Mai ka wai himahimai kanaka o Wailuku, A kaua i alo aku ai i ni; pali kinikini o Hilo, 0 la nau pali anoano kanaka ole. Hoolau kanaka i ka wahine--e, Kuu wahine hoi e. (Aole i pau)