Ke Alakai o Hawaii, Volume I, Number 8, 21 June 1928 — HAIOLELO A LINEKONA HOLSTEIN Imua o na Kamehmeha ame na Kaahumanu ma ka Luakini o Kaahumanu ma Wailuku, lune 10, 1928 [ARTICLE]

HAIOLELO A LINEKONA HOLSTEIN

Imua o na Kamehameha ame na Kaahumanu ma ka Luakini o Kaahumanu ma Wailuku, lune 10, 1928

E na Kamehameha ame na Kaahumanu: He kanawai i kakauoleia aka, ua paanaau no nae i na hoahanau ame na kaikuahine a pau, o ka la Sabati mamua iho o ka la 11 o Iune o kela ame keia makahiki, e ku a hele kela ame keia hoahanau a pela me na kaikuahine i ka pule, a na kekahi o lakou e hoike i ka olelo. Pela i akoakoa ai kakou i keia la, e hooko ana i ke kanawai i kakauoleia; a e hoomaikai ana i ke Akua no Kona kiai ana mai ia kakou iloko o ka makahiki i hala. He la nui keia ma Honolulu, a pela no ma Hilo, kahi i laukanaka ai na ahahui me ke ohohia ame ka holomua, o ko kakou kalana wale no ka emi o na manao ohohia, e hooko i ke kauoha a ke Kamehameha ame ke Kaahumanu, no ka mea, iloko o na haneri o na hoahanau ame na kaikuahine, he mau kauna wale ko keia e akoakoa nel iloko o keia hale laa a ke Akua. Iwakalua-kumamalima makahiki i hala ae nei, ma Waikiki, i akoakoa ai he mau kanaka Hawaii, e noho alakai ia ana e Kuhio Kalanianaole, e alakai ana no ke kukulu a hoolaa ana ia lakou, iloko o kekahi pohai i kapaia he "Kamehameha" e hoolaa ana ia lakou e malama a hoomoamoa i na haawina i kuluma i ko Hawaii noho ana, e hapai a kukulu (e pahola a kokua me ka lokahi ame ke aloha, i nee aku imua na pomaikai o na hoahanau ma na kahua hoopono, e haawi ana i na kokua i ka wa ma'i ame ka poino, e kiai i ka pono o na wahine-kane make ame na keiki makua ole o na hoahanau i make, e lulu i waihona no ka pomalkai o ka ahahui. O ka pauku paanaau ia iloko o ka Baibala o kela ame keia Kamehameha, i kuahauaia ma na paia o Pualeilani ma Waikiki i ka wa i ku ai ka hui o Kamehameha he 25 makahiki i kaahope aku nei, a mai ia wa, i pahola ai a nee ke "one o ka manawa" imua, a hiki i ka wa i loaa ai he mau lala ma na kalana e ae o Mamalahoa ko Hawaii, o Kahekili ko Maui, a o Kaumualii ko Kauai a ke ku nei keia mau hui me na aa koko e pauma ia ana e ka manaolana o ke alii nana i kuku i ka ahahui makua "e kokua i ka hoahanau i ka wa nele, i ka ma'i, i

wa make, e ku kiai ana i na hora hope, e malama i ka wahine-kane make ame na keiki makua ole ma ka hoonaauao ana ia lakou i loaa ka makua no na keiki oia nee ana aku, no ka mea o ka naauao no ka makua, a i kumu e hehi ai ke keiki ma ka makalua o ka makuakane Kamehameha i hala aku i ka po. Wae ia ka inoa o Kamehameha malalo o na kumu maikai he lehulehu. O ka inoaia o ke aliiaimoku nana i hoohui i keia mau paemoku a lilo i hookahi. O ke alii no keia i hoolilo ia Kaahumanu o kana aliiwahine a moiwahine punahele imua o kona alo, a o ke alii no keia, nana ke kapawai mua loa o ka Maluhia ame ke Kuokoa, "e hele ka elemakule a moe i ke ala, aole he poino e kau maluna ona." O ke kanawai Mamalahoa i kuahaua ia ma na lae kahakai o Hawaii e keia alii, e loaa ka maluhia ame na haawina hoopomaikai maluna o keia ame kela kanaka iloko o kona aina hanau, ua like no ia me ke kukala ana o ke kuokoa, aole he poino e loaa i kekahi, ke malama oia i ka pono o ka noho ana; aole loa he powa e ae ia iloko o ka aina e hoohaunaele i ka noho ana maemae o na kanaka, no ka mea, ua Mamalahoa ke kapawai. A o keia kanawai Mamalahoa i kuahauaia "e hele ka elemakule a moe i ke ala, aole he poino e

kau maluna ona" ua like ia me ke kukala ana iwaena o na kanaka apau, "e pulama ia ka maluhia o ka home, e kaawale ke kuko i ka ha'i; e kiai ia ka pono o ka noho ana ohana; e hooko a malama i na kanawai o ka aina; e waiho a haalele i ka uhauha, ka hookano, ka hookiekie, ka hoopunipuni, ka molowa ame ka palaualelo; a e hapai ia ka noho ana o ke kanaka Hawaii ma ka papahele o ka makia o Kamehameha "E HOOKANAKA." E i lilo oe e ka hoahanau i kanaka makua aole i kamalii; i kanaka hoopono, aole i mea ha'iha'i kanawai; i kanaka hooko i ka olelo, aole i kanaka waha wai; i kanaka e kokua ana i ka hoahanau i ka wa nele, aole i kanaka e nana maka ana; i kanaka e ku pu ana me ka hoahanau i kona wa hope ma keia ao a nalo aku oia maloko o ka opu huihui o ka honua, e malama ana i ka olelo hoohiki e kokua i ka wahinekane make ame na keiki makua ole. Ke loaa keia mau haawina ia oe e ka hoahanau, ua pa haneri ia kou hooko i ke kanawai Mamalahoa o Kamehameha, a ua hoike oe i kou malie i ka nohona iloko o ka pohai o Kamehameha, e hapai ana i kou lahui ma ke alahele o ka Hookanaka. E hoomaopopo oe e ka hoahanau, he nui a lehulehu na poe i makemake e komo iloko o ka ahahui a kakou, aka, ina no e hele ka waiwai oia mea a pa i ka lani a hele kona kaulana a puni ke ao, a o kona hanohano iloko o na hale alii apau o Europa, ina aole he koko Hawaii iloko oia kanaka, aole loa e hiki iaia ke komo a lilo i hoahanau no keia pohai. A iloko no o keia mau haawina hanohano a kakou i ike ai no ka noho hoahanau ana iloko o keia hui, eia ka mea apiki; ke haalele mai nei kekahi poe, ua kau ae la ka umauma iluna a manao ae la ua oi aku oia maluna o ka hui, aka, he olelo no na ka haole "he wa no ko na ilio a pau, aka o na popoki no na owau o ka po." Ia oe e ka hoahanau i makee i ka hui a kakou, aole loa oe e haalele, no ka mea, o ka pumehana iho la no ia o ka noho ana o ka home, he lani iluna a he honua ilalo, a ua apoia kakou apau e na hua lei ekolu, ka LOKAHI, ke KUPAA ame ke ALOHA. E hoomaopopo hou oe e ka hoahanau, aole ou aina e hoi aku ai ma kela kapa o ka moana kai Pakipika, e like me na lahui e-e noho nei i na kaiaulu o Hawaii. I Hawaii nei oe kahi i hanau ai a i Hawaii no oe e kanu ia ai. O na lahui e, he home a he aina ko lakou kahi i hele mai ai. O oe e ka Hawaii, aole. I ka wa e hoopau mai ai ka Ona Aina Nui i kou noho hoolimalima ana ma keia ili honua, hookahi ou home e hoi aku ai, oia no ka opu huihui o ka honua, o ke kino ilaila, a o ka uhane ma ka poho o ka lima o ka Mea Nana i hana. A iloko o kou noho ana ma keia aina o na kupuna, kahi i noho ai lakou me ka lako, e piha mau

ana ka umeke i ka ai, ka ipukai i ka i-a, e hana ana me ka hookahi la hookahi ia o ke kanaka manawanui, me ka hou o ka lae e imi ana i na mea e pono ai ka nohona, aole i lohe ia ko kunukunu o na kupuna, a i ko lakou la o ka hauoli, ua ike ia ko lakou akoakoa ana e hoomaikai i ke Akua Mana Loa no na pomaikai i loaa ia lakou, a ia kakou i keia au, he mea pono e hoomau ia ia haawina, a ma ka la Sabati mamua iho o ka la 11 o Iune, e malama kakou i ka laahia oia la, a e hoomaikai kakou ke hiki mai ka la 11 o Iune, ka la hanau o Kamehameha, no ka mea o ka la kulaia wale no ia a ke kanawai o ka aina i hookaawale ai no ka Hawaii. O na la nui e ae, na ka lahui okoa wale no ia i hookaawaleia ai a i lawe ia mai ai i Hawaii nei, aka o ka la 11 o Iune, Hawaii. A he mea pono e hauoli ke kanaka Hawaii no kona la kulaia. Ua paanaau no paha ia oukou ko Kamehameha moolelo, nolaila aole au e hoolilo i ko oukou manawa ma ia mahele aka, oiai ua kapaia ko kakou hui ma keia kalana o Kahekili, he mea maikai e hoike aku wau ia oukou i kekahi mahele o ke mea e o nei ko kakou inoa. Olelo ia ma ka moolelo o keia alii o Maui, nana mai o Kamehameha, o ka makuakane keia o Kamehameha. O

Keoua ka makuakane i oleloia e ko Hawaii poe, aka, ma ka hoonohonoho ana i ka moolelo o Kahekili, ua nui na hoailona ame na haawina i manaoloa ia o Kahekili no ka makuakane o Kamehameha. Mai Maui aku nei a i Kokoiki ma Kohala, i hoi aku ai o Kakuiapoiwa, ka makuahine o Kamehameha, a i ka pae ana i Koko-iki – hanau o Kamehameha, a o ka mea kupanaha ma ia hanau ana, ua lilo ka hanai ia ana e Naeole, aole na Keoua ma, a o kekahi mea kupanaha e manao ia ai na Kahekili keia keiki, oia no ka hoouna ana o Kahekili i kona mun hoahanau ia Kameeiamoku ame Kamanawa, na mahoe-keiki a Kekaulike, makuakane o Kahekili me na kauoha, e kiai keia mau mahoe makuakane ia Kamehameha a o na pukaua no kela a Kamehameha, iloko o na la e mokomoko ana no ka lanakila ma na kahuakaua ma Hawaii ame na manawa a pau e noho ia ana ke aloalii ma Hawaii. Aole i maopopo keia mau mea ia Kamehameha, aka ua maopopo ia Kahekili, ua hoomaopopo no paha keia alii o Kahekill nana keia keiki o Kamehameha, no ka mea, i ka wa i hiki aku ai ka elele a Kamehameha i hoouna aku ai, oia o Kikane, no ka makemake e kaua ia Oahu, loaa aku ko Maui moi ma Waikiki, aole he palapala e kukai kamailio mawaena o Kamehameha me Kahekili, aka, o ka palapala i hoonee ia aku ai ma ka lawe ana aku o ka elele aloo oia o Kikane, he mau ulu maikai, he keokeo kekahi he eleele kekahi, a ia Kahekili i makaikai ai keia mau pohaku maika, ua maopopo ka makemake, a aole oia i hoopuka mai i na olelo huhu a kuko e pepehi i ka elele, a ke keiki, aka, olelo mai la oia, "E, auhea oe," i iaia i hoopa mai ai i ka ulu keokeo," o keia pohaku o ka oailona keia o ka mahiai, ka lawaia, ke kuonoono ame ka holomua o ke aupuni a o keia" i kuhikuhi aku ai oia i malka eleele "ka hoailona keia o ke kaua, ka make," a wahi ana i ninau mai ai, "alaila he makemake o Kamehameha e kaua ia'u, a o ka iini ia o ka hoouna ana mai ia oe?" Pane aku ka elele oia ka makemake o kona alii i hoouna ia mai oia e kuka me Kahekili i kahi e pae mai ai na waa kaua ame kahi e hoomoana ai i kulike ai me ka laina kaua e lawelawe ia ana ia manawa iwaena o na aliiaimoku. Nana aku la o Kahekili i ka elele a ke keiki me ka minoaka, ame he mea la e haku'i ana iloko ona ka pahaohao o keia noi kupanaha, a ia wa, ku aku nei oia iluna a pane mai nei i ka elele: "E, o hoi, hoi i ko haku, a olelo aku iaia, malaila no, hoi i Hawaii, a mai hele mai. A i uhi kapa eleele ia'u a kau ka puaa i ka nuku, alaila e hoomaopopo ua haku nei ou o Hawaii, oia no ka ulu maika nona ke kahua, mai nei a hiki i Kahikii a ia wa i kii mai i ka aina." Make o Kahekili iloko o ka mahina o Iulai, 1794, ma Ulukou, Oahu, kokoke i Waikiki, 134 makahiki i hala aku nei, a na Kameeiamoku ame Kamanawa, kona mau hoahanau, na mahoe i kiai ia Kamehameha, na laua i i kii na iwi, a hunakele ia, me ka ike oileia a hiki i keia la. I ka make ana o Kahekili, kii aku nei o Kamehameha i ka aina e like me ka olelo a ke alii make, aka, ua paa ia mai la ka mokupuni o Oahu e Kalanikupule, a mahope o ke kaua ana i ka pali o Muuanu, auhee na koa a Kalanikupule, a pio ka Oahu ia Kamehameha.

No oukou e na Kaahumanu» ae. nei makāhlki o - ke ku #,na o lea oukou hui, a ua hoomanawanui no oukou. iloko o ka ! uuku o kahi loaa, .iloko o ka hai- ; luku ō kekalii poe a iloko no.o ka hune ame ka neleo na lala. Aka, ua hiki la ouX©fe ke ,kaena ilhko o:ia mau makahiki ehma. aoie i kau ka moku a oukou i kula, aole l ili i ke akoak©a, Aka ua nui no na hoahanau a oukou, i ku pu ai i na hora hope o ko lakou noho ana ma keia ao,- ua ike au i ko aukoa hoomanawanui, e ka'i wawae ana mai ka halekupa;?au" i ka iihia. &kā, Oia mau har<a ne. he- heike ana i ko oukou aio!:a h.oahanau, e ir.ai&;ua ana i k-i Uenia mawaena o iiahi me kekaiii ,a ou.i 0 ko oukou hui. aole e ae *ale :a nu lahul e e ko:r.o aku, i ku'.ike no me ko ka Kamehameln. ua oi aku no r,ac oukou. u:a ka malfur.a a.;a 1 &a iru!uH?. o ka 1 hoyrc> n ua Uio ko j, ukou n:a-' mnu. .ir.; i ka maiuh.a - ka ana na honha'iau kane e luu- J manao. o Ka o ka ms- J kuah'.ne ne ta o ka home aioha. O keia iho la ka manao o k?ia • uoho ahiihūi ana o na kanaka ! c noho nei i keia r.xu' ia. Ua kukuiuia na ahaliui ?.o fea manao q liio ana kela iiui ana, 1 mau hoahanau. A l.keia n. Lo !

j hoahanau ana, e komo aku keia j manao plli o ka e-we hookahi iioko o kela ame keia mea e komo ana iloko o k& ahahui. Ho'kahi no kaula e apo ia ai ka noho'na iioko o ka ahahul o ke ALOHA wale :;o. , Ke makemake nei au e kukuni s paa ia maloko o ko oukou puui wai pakahi keia huaoielo poina ole E ike oukou i ka manao ame ke ano o keia olelo. Aole he huaolelo'i ike ia kona nani, kona maemae, kona hemolele eliife me keia # huaoleio ALOHA. Aole no i ikeia ma ka | moolelo anie na oieio o na lahui | e, he hukolelo e hiki ai ke hoo-, halikeia ae me ko kakou. E hoo- j manao oe e ka hoahanau ame | ke kaikuahine i-kona koikoi. Ua piha ka Baibaia me na a'o ana no ke Aloha:, kē lohe nei kakou ma na haiolelo, ma ka awal a.me na, wahi e ae no ke Aloha, he olēlo e kulu ai na waimaka, ke noonoo ae kakou i ke kaona, ka | manaoio, ke leumu o . kona ku i ana, ke pookela o na hana apau. J Ua iawe kakou j, ke Aloha i ka- S hua no ka kakou hana iloko o' kela niau hui, a e hoolilo ana ia! mea o ke Aioha i apo nana e hoohui a mau ia kakou iloko o ka Lokahi me ke Kupaa. He mea ! maikai ke Aloha ina lie ALOHA oiaio, aka ina he Aloha wale no ma ka leheleiie, ua like ia me ke kumaiaUa a hoov,*ahawaha hoahanau. Na ka Buke nui ka olelo, "E aloha oe i kou -hoaiauna, kou hoahanau, elike me kou aloha ia oe iho," a oe.ia mau olelo a,ka Buke Nui ina he makemake kou e hooku i katij Alaea al imua o ke Kuahu o kou Ahahui. Na, na no 'e kokua, a « Ilke me ka hemlhlele o keia \ la, peln no e halil ia inai ai na jpomaikai moluna o keia Lahui i | ke huli aku ko kakou alo i Ona ; ! 'la. 1