Ke Alakai o Hawaii, Volume I, Number 24, 11 October 1928 — HE MOOLELO KAAO HAWAIINO KAULU Ke Kanaka Hakaka Me Na Uhane Ame Ke Kupua [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO HAWAIINO KAULU

Ke Kanaka Hakaka Me Na Uhane Ame Ke Kupua

He leelkl Qpioplo o Kaulu tioj Kailua, Oahu. o Kukaohlalaka j ka U<- pauku kaula I kona, b®naM5a ana mai/a] he maū kalkuaarr. kona ftlua. O"! Kaholeha ka i aloha ia!a,j a o kekahi kaikuaana hoi, he [ huhu ioa oia ia Kaula. i O ke kaikuaana aloha iala t>Ia kat ]fīo ia Kane laua o Kanaloa, laweia a ka mok;» o Kuhaiheīani | noho.. ] Mahope mai, mii o Kaulu i j keia kaikuaana ona a hiki oia i i Kuaihalanl. He nui na hoa paio* 1 hui mal me Kaulu ma keia huakai huli ana 1 kona kaikua- | ana. ~ , j "ka, ttiua 0"krmā maij " hoa paio oia ka nalu nui; o ka lua,, 0 ka ale moe o ke kolu o Kuilioj ioa; o 'ka* ha,- o Keaumiki ame Keauka, a o kaOima o ke'kua. | A hiki o Kaula l j hele aku la ia u ioko o ka ao loulu hou e owih ana, pee iho la ia. A ahiahi, puka -mai la kona kaikuaana iwaho, hele aku la o Kauiu e ifuuna mr. ia. Ninau aku la o Kaulu i ke kalkuaana: 'Tehea kou ndho ana?" Oielo mai ia o Kaholeha: "Aole he pono o ko'u noho ana." Nlnau hou aku la o Kaulu i ke kaikuaana: "Heaha ka oukou hana o ke ahiahi?" Pane mai la ke kaikuaana: "He inu awa ka majkou hana o ke ahiahi." "Ae," j wahi a Kaulu. "Ina inu ka awa i o oukou, e olelo aku oe i ke'kua, | o ko lakou awa mua ke inu, a 1 mahope oe inu aku i kou awa. I A inu oe 1 ko'u awa, a papa aku | oe i ke'kua, aole make walaau, j a noho malie lakou, kahea ae oe jpenei: "E ke'kua e! eia ka awa i o kaua." Na'u ia e olelo aku: j 'Inu hia. O ka ona wale ana no | ko'u.'" Hoi aku la ka kaikuaana a hana e iike me ka ke kaikMna ao ana mai iaia. I ka hiki 'anii 1 ka wa o lakou la e inu awa a.l, olelo aku 3a o.Kaholeha i ke'kua, o ko oukou awa ke inu mua, a 'mahope aku au e inu ai i ko'u, 110 ka mea, o oukou na haku, nolalia e kali au a pau ko oukou awa i ka inu alaila au inU aku i ko'u awa. X pau ko Iakoū awa i ka inu.'Kahea mal la o ICaulu me ka leo nui penei; "E ke 'kua e! eia ka awa o kaua." Ta wa pane mai la Kaulu me ka leo nui: Inu hia. O ka ona wale .ana no ko'u." I ka lohf ana o na 'kua 0 loko i ko la nei leo, i mai ia lakou ia Kaholeha: "He oi ka hol kou o ke 'kua nui launa ole o ka leo. He hea okoa mai no." Pela no ka Iaua nei hana mau ana a uluhua o Kane ame Kanaloa, a -hoouna okoa i na elele, e lele iluna ia Makalii e ninau ai i ke ano o keia mea. He 'kua io paha keia e leo nui mai nel mawaho a ī oie he kanaka wale no paha. A hiki" na olelo i o Makalii la, ninau aku lakou e like me ke kauoha a Kane laua me Kanaloa, ina paha he 'kua io ka Ia-„ kou i iohe ai aole paha. Hai mai la o Makalii: Aole he lēo 'kua ka oukou i lohe ai aka he leo kanaka wale no. O Kaulu ka mea nona ka leo a oukou i lohe ai. Ou hoi a hoike aku ia Kane laua :• me Kanaloa pela.A hiki hoi na imua o.Kane ame Kanaloa, hai aku la lakou e like me ka Makalii i hai mai ai ia lakou. A lohe laua, ] huhu loa iho la Iaua i ke kaiikuaana o Kaulu, nolaila, imi [hala iho Ia Iaua 'ia Kahohela. ; Noiaila, hoowalewale laua ia Kai holeha, e hele e auau kat a e hee ! nalu. I ka hiki ana o Kahohe'e \i kahi o ka hee nalu, pau mal la j oia i ka ai ia e ka mano. t f a ike !mai la no o Kaulu i keia'pllikla j o kona nolaila, iho i aku la oia a kahakai. | Moni o KauIu i ke Kai i Wehe ae la o Ka&hi 1 waha ona, a o:r,o mai la ōia i ke kai i a pau iloko ona a maloo loa iho kahi o ke kal. a ahu wal« na ia & pau loa. Noke aku ana o Kaulu i ka luku i na mano ame na . i'a e ae no ka makemake e loaa ke kaikit:\ana ona, eia nae r aole 1 lo,Vi o Kahohele ma keia hana ana a Kaulu pela. Nolaila, lele aku la la iluna i o Makalii la e ninau ai i kahi e loaa ai ke kai-; kuanna "iia. j A hiki o Kaulu in\ua f Maka-, 13i. p m.>:- ana ola ua hull ke alo' iluna ka afea, he elemakule, la. aka, Le mapa nae kono a he ikaika n,- hoi.?LeIe īho la o Kaulu a iiv,:a i uha o Makalii, a puoho a l" la oia no ka eha i keia inik||| v ka oāī o ka uha ona. j No |taaona O Ku.u ua k<s kaikaina huhu o: Makali:. ;he māi ia ia īa Kaulu ' Amo ia oia i ka pohaku nui, o Iku*A:; Li. inoa, ua hke mej

ka nui o ia poliaku, Naua aku la o Kauiu a ike, ninau aku la īa MakalU: "Owai tc-la ka* n'aika e ajr)g mai nei i Ha pohuku Hui?" I ma'i la o Makalii. "-O kuukalkaina huhu ia." A hiki o Kaaona imua 6 Kaulu, hoomoe iho la i ka pohaku iluna.o Kaulu, me kona manao e make o Kaulu i ka pepe aku i ka pohaku. E koo ae ana o Ka-; ulu l ka pohaku a paa lluna: "Eal. paa ka pohaku a uu ka- ] naka ikaika 3a >3ea hoi j haule iho?'* I keia Ike ana o Kaaona i ka paa o ka pohaku j nui ana iluna ia Kaulu, maka'u ioa iho la oia o make oia.1 Xa—> "ulu, nolaila haaiele iho ia i ka pohaku me Kaulu, u holo aku [ la. i pakeie kona ola. Mahope o keia, ninau aku la 0 Kaulu ia MakalH. ] la kuu kaikuaana? Oluolu hoi oe e hai mai I heie au e hull l«tla a loaa. E oluolu pu hoi oe e "hoike mai ia'u i ka me;a,nana oia i pepehi 3 ike hoi au." Oleio mai la o Makaiii: "Aia ■ ko kaikuaana iioko o ke alii o na ( mano a pau loa." Ninau hou aku j la no o Kaulu: "E oluolu hoi oe : e hai pololei rnai_ i kahi e noho: nei ka mano nana i ai kuu kaikuaana." Pane mai la o Mhkalii: ! ii£ia ia mano i ka pukoa nul e' ana o luna kaiii i noho | j ai. Aole ia he pukoa maoli, aka, j o ua mano la no ia. j O Kalakeenuiakane 0 Kaiakeenuiakane ka inoa o [ ka mano nui me he pukoa ia ; a oia ke 'lii nui o na mano a pau oloko o kekai, a nana i moni ola I ke kaikuaana o Kaulu. A pau ka Makalii olelo ana ia Kaulu, hoi mai la ia a mua o Kalakeenuiakane, Ninau t aku ia: "Ea! Ua ike *anei oe i kuu kaikuaana?" Pane mai la o Kalakeenuiakane: "Ae, ua ike au, ua pau, ua hulu, ua kukae."_Pii ae la kj Kaulu inaina ia Kalakeenulakane no keia pane ana, nolaila, olelo māi la oia i ka mano nui, "He ikaika no oe?" 'Ae." wahi a Kaiakeenuiakane 5 pane. inai ai: He ikaika no au. Kai no iioi no ka ikaika ke kumu make o ko kaikuaana ia'u ? a o oe aku auanei ka lua e keia wah"i kamaliii Jioonana. Pehea hoi oe, 'he, īikaika no anei kou?" "Aole no jhe ikaika loa, aka a hoao no } paha k'a mea e ike ia ai o .ka ikaika ame ka ole. Pehea hoi kou ikaika?" Pane mai la o Kalakeenuiakane: Ina e hamama kuu waha, hiki ke a luna i ka lani a 0 ke a lalo hoi pa i ka honua'." . Maanei, ninau iho la o Kaulu ji na lima ona: "E Limakaukahi j ame Limapaihala, he ikaika io anei keia waha nui a hiki ole ia olua ke lanakila maluna ona?" j Hoole ae la na lima ona me ka 1 i ana ae: "Aple kena he ikaika, jHe ikaika na kamalii." j Ia lohe ana o ka mano i keia j mau huaolelo pii ae la kona huhu, nolaila hamama ae la oia 1 kona waha, ā pa io no ke a (luna i ka lani a o ke a laio hoi j i ka honua, Ia no la, kahea aku ana o Kaulu ia loko o ka opu o' ka mano e hele mai iwaho, a o j ka oili mai la no ia o Kaholeha, ua pau ka lauoho 5 ka helelei, e j ola ana no nae. Pepehiia iho la ka mano nui e Kaulu a make, a hoi mai la laua" me ke kaikuaana. Ka Hoi Hou Ana o ke Kai 1 aku o Kaulu i ke kaikuaana, 'Mamua aku oe o kaua e hoi ai a mahope aku nei hoi au." A hala, ke kalkiuuuia, huU ae la o Kauiu a hookahe aku h i'kona hanawai i kahi o ke kai i maloo, a hol hou ke kai e like me ma.mua, Ei'a nae, ua hohono a awa-' i awa ke kai a hiki i keia wa no ka hanawal o Kaulu. i * No Haumea t j Hoi mai la o Kaulu nia mal Kuaihelani mai me kona kaij kuaana a hiki i Moanalua. Hoo- ■ noho iho la o Kaulu \ ke kaikua- | ana ilaila, a hele mai la oia i ka j makaikal a hiki i Nuhoiewai, j Kapalam?.. e iiolu' ana o HauI mea Haila. He 'kua o Haumoa, aohe' mea ; koe 1 aia i ka ai ia. He wahine keia o Haumea. A.hiki o Kauiu, § e nvv gna no o Haumea. houla '.ae la o Kaulu a ala o Haumea. A ala o Haumea. ninau mai 3a oia ia Kaulu: "E hele ana oe i hea?" T aku la o Kaulu: "E hpk ana hoi au e makaikai i ko | aina " Pan.e hew mai la o Haumea: , "Aole pono ke hv:e n:j.kaikrti n.a keiu wai'.i. ".;o ka he kapu keia w.i>ū. };e tv.,vke walp no ka ix>e īieio ina'unn o ko'u , a!nft." I aKu ia v Kaul.:. Hc ' ikalk;* no nae "K.u uo ks. iV;\iVa ka mea e p.-.u

, P) , h- «u k'M i a 'j o n īikn »r.;i | 4 i ." ' 1 .! k< iki - fi-iiia-ol." Pane mal la o Kaulu, "Owau no kekahl ikai|£a, aka, aole hae kaua e hakaHa t kelst nmlla *ote 1 pau pono kou makahlamoe. 15 Wamoe aku 'oe, a ft hoi no hol a«, a apopo. hHkl hou ma! ttu e hiikaka Kaua," A* nia) iu no 0 Haumea 1 ka manao o k» m&lihini maltaikf.i Eia ke kumu o ko Knuiu hoopamee i ke kaua a kekahl la ae, he makemake oia e loaa ona iaau koko e paa al o Haumea, oia na koko a MakaHi, o Mopieha ma. Nolaila, lele aku la o Kauin iluna i o MakalU 3a, a w)noi aku la i na ko'ko, Ae mal la nn o MakalH, a hol mai la o Kaiiīu me na koko'a hikl i o Haumea la, e moe ana! ;-no oia. Hoopunl lho la o Kaulu' !!a loko o ka'hāle o Haumea me Ika upena eha punī, a' elua hol | i na koko a MajtalU oia o l Maoleha ma. Aikfl mr I puni ka hale © Ha/umea i na upena me na koko, kahea kau la oia ia Haumea me ka leo rtul penel t ' ' E ala e Haumea! | Ua ao, ua kani ka moa, f Ua lele ka okal o ke ao, t Aia iluna ka huihul, ! Eia au ia o Kaulu, ! Ko hoa hakaka. E ala oe, ! A lohe o Haumea i keia kahea ! a Kaulu, ala mal la ia. X nana f aku kona hana ia tf&ho o kona hale, aia hoi ua paa i ka upena. Noke aku la oia 1 kf aki i na upena, o ka hele ia a pau eha upena iala īke aki a koe na koko a Makalii o Maoleha ms: Ia lalau arsa aku o Haumea ia 'maū koko, e hao mai ana na ko~ ko paa loa o Haumea. Noke ae la 0 Haumea 1 ke kupaka me ka f manao e hemo, aole nae ona |herafe iki. Peia kona noke ana'a |hiki i kona luhi loa ana a hlai moe iho la oia. ! * *Ma keia hiamoe ana o Hau- ! mea, puhiia īho la koi>a hale e i Kauiu i ke ahi, a pau ka hale i j ka a ia e ke ahi, a make iho Ia ! hoi o Haumea. ! No Lonokaeho ! A make o Haumea, pii aku la !o kauli» mai Niuhelewai aku a ihlki a Nuuanu a mai Nuuanu !'aku a hiki 1 Koolau, E noho ana o Lon'okaeho, iaia o Koolau la wa. Nona np lae ewalu, he'mau lae 6i me ka ikaika loa', ! A hiki o Kaulu imua o Lono- ' kaeho, nlnau mai la o Lonoka■eho i mai īa: "Mal hea (mai nei oe nei a hiki ! ia nei?" I aku la o Kaulu: "Maa- | nei mai nei no hoi aU i hele mai Inei." Oleio hou mai la 6 LonoI kaeho: "Aole mea e hikl ke ma- ! aio mai maanei, he kapu keiā Iwahi; he make wale no ko ka | mea maalo ma kela wahi, no ka 1 mea ua hookapuia keia wahi e ! au, a he maka'u Ja au a hiki i ! keia ~la e nohō nei. Ina he ikaika 1 oe, alaila ola oe 1 keia la, ina ! aoie, alaiia e make ,ana oe Ja'u, ! no ka mea aole o'u makemake ! e hahakiia ko'u kapu." Pane aku ha o Kaulu: "No kuu ikaika hoi ! ke kumu o ko'ū hiki ana mai la | imua ou." { la wa hoike mai la o Lonoka : 1 eho i na lae ewalu ona, he pojhaku, he pahoa, l?e laau, he j ohia, he nahele, he maile, he j,ieie, he hala, he lehua ko iuna. { A ike o Kaulu ina iae ewalu o j Lonokaeho, nīnau ilio la oia i j kona mau puuahele, ia LiI makaxikahi ame Limapaihala. | "Pehea na l&e ewalu o LonokaI eho e make ana anei lakou ia , olua?" Pane ae la na lima punaliele o Kaulu iaia i ae la: j "Aole 1 heluia kela mau lae , ewalu ia maua, he pio lakou na I maua ke hoāo mai o Lonokaeho e hoolioa ia w.aua." la wa elelo I akif la o Kaulu ia Lonokaeho: | "Ahea k& hoi hoohana mai ua j mau lae nei ou, i iioke ia aku a ( kumumu ka oi?" I mai la o Lo- ( nokaeho; "Ooki no kuu rr.au lae ! ia oe make loa oe aole e ola " ' Oleio hou aku la o Kaulu: 'He | hoao no hoi paha ka mea o ikeia j ai o na ai a kaua, pau paha ka jai a i ole na'u paha," la piha j loa o i ka huhu ia ( Kaulu, uolaila hwilio ilio la oia . i na lae ewalu ona e ooki ia Ka- | uiu. O ka lae ,mua i hooihoia iho ; uia ka pahoa; e nlo ae ana o Ka- ' ulu hala.'a iho loa kela iae ilalo, j a kumumu ka oi. Pela no ka ia ? nei alo hele an*\ i na lae a pau . loa lakou i ke kumuinu ia lalo a | pepehi aku la ola la Lonok&eīio • make. a lilo ae la o Koolau a j puni ia Kauhi | Hele aku la o Kaulu a Kuak\; , e noho a:;a o Mokoiii he kupua | ma ka lāe o Kaoio, he iole keu ' kupua, ! No Mokoiii H? kupua luo keia, Aok he kaiiaka e pakele iaia i ka &i ia ke ma kon« «&hi. He mea ' msu ialn i ka iiv>ho l ke alanu: . e ai i kmiaka ae ai i«e okio uiAAha A hiki o Kuailu Unu?* 0 >!okola. niiuu v&&i la o*a, "Ma.l iie;v oe i

h"k fc nui! m i i hiki fa PiUi- 1 1:> (i K;:ulu: "Muanei it'i hoi i ne!'.' m?.u nei mn ke "Ae, ua pomaikai au i kou kipa anli mai la ma ko'u whI»! I keia ta. O ka'u hana la I noke iho r>fl J ke Ish.ll i mea i\i ua'u no keiu Ia a aoU; wahi m<m a loaa iki. Nani, hoi la ua hiki mai la oe imua o"u. He mea al ana oe ua'u e hoopiha i ku lua o ko'u lnajna, no ka mea ua pololl ia wau. Aole no paha he waiv/ai o kou oia ana ma ka honua nel" I aku la n Kaulu: "Aoie au i.hiki mai noi i keiu wahi ! mea a! e na paluualelo Tna lie ikaika kou, make io au ia oe, aka ina aole ou īkaika, o oe ke make ana ia'u, aole nae I mea ai/na'u, aka i pakele kanaka hele o ke alanul i e pau i kft }>epehi la a ai ia e oe e keia lapuwaie." Ia no" la, hao mai ana o Mokolii ia Kau?u a paa i na nthcfc īa wa i iele ai 0 Kaulu ilima i ke ao uli me Mo~ koiii a mal Juna mai kona haule l_ana_-...J1a1ft.:a... weluwe.l-4UIII, a 1 make iho la oia. Lllo hou ae la ! ia aina ia Kaulu. Maanei no hoi [pau keia moolelo.