Ke Alakai o Hawaii, Volume III, Number 15, 21 August 1930 — HE MOOLELO NO KA NIU A ME KONA WAHI I LOAA MAI AI. [ARTICLE]

HE MOOLELO NO KA NIU A ME KONA WAHI I LOAA MAI AI.

Ō ka niu aole ia he laau kamaaina no Hawaii nei mai kinohi mai, no"ka mea, aole he kanaHa nana i hoike mai, aole hoī he moolelp e hoike ana j ka oiaio he iaau kahifco ia mai ka hoomaka ana o keia niau mokupuai e ku. A no ka nele ia mau hoike, nolaila.'ua manao kekahi poe mai Kahiki max ka niu. He eiua mau kumu i manao ia ai no ka hiki ana mai o k? niu i Hawaii nei. l—I l|weia mai e ke kai. 3—I laweia mai e Apua a me kona kalkuāahā me Āukelenuiaiku, a penei ka wehewehe ana. 1 ka wa e ulu ana o ka niu ma Kahiki ua hele a kokoke iloko 0 ke kai, i ka hua ana a maloo ka hua, helelei no iloko o ke kai. a na ke kai no i lawe i na hua 1 helejei iho ma kela wahi keia wahi, a lawe loa ia mai kekahi hua i Hawaii nei< ka pae ana ma kahakai i\ komo iloko o ke one a hiki i k.a wa, i ulu ai a hua a ai ia ka io e kanaka, a na lakou i hoolaha ae ma na wahi a pau mai Hawaii a Kauai a hiki i keia la, a oia moolelo ia no Ra niu. Ēia ka lua: O ka lawe ia mal e Kanaka. Ua manaoia na Apua ma no i kii i ka niu i Kahiki a iawe mai i Hawaii nei, no ka mea, he mau keiki laua no Kahiki a holo mai i Hawaii nei, aole nae i hoomaopopoia ko laua' wahi i po.e o Hawaii i klnohi. iiKe me ka inoa o \pua, "eia inoa no ! a hiki i keia manawa, oia tea mea i manao ia ai ua pae %nli& laiia iiaila. Maiīaila mai laua & pae ma Laiiai, ma ka aoao Mklna o ka o Kaholo; o ka inoa i keia Kan&apua. ma ka~ ? noa no 0 Apua i kaiaea ta al Ma "la holo ana mai nae a iauk aole la-ua i lawe' mai i na mfeit'kanu no ka manao ua ulu na | mea apau o Kahikl ianei. A ho ka nul.o ko laua piīikia o ko laua hoi Iwu no ia i Kahiki. a i ko laua hiki ana 1 Kahikl aole laua i pae i ka aina no ka nui o ke kaikoo. X ka holo ana o Ap.ua oia no majnua maluna o ka tfianu o ka aana e nana i ka pono o ka holo ana. I ka wa i holo hou ai o Apua \ja |hoopiha ia na i ke ako'ako'a i mea e hoopunipuni 1 kanaka o Kahiki a manao aiai na kanaka o ka aina i holo aku lakou e kuai i ai na lakou. £a lakou e lana ana, mai la o Kaulaku i na waa, manao mai la he rnau waa kuai aj, noiaila, manao mai la ia aele e hiki ke pae iuka nui o ke kai, hoikeike mai |a o Kau : ' i ka maia, a ike ak\) ia o a kulou iho la ke a 1 ateu; i kanaka: "E hoikelke aku l kp puna," a hoikeike aku 'a Iak(Su he p\ma uianla e like me 'ie iti mnia iua ownho me ka i ana aku o "F aku oe he n\aia ip_ ua v.lu H ua kupu, ua 1a\i, u{i !njm, ala no J Hawa!! na hua " A lohe aku la o Kauiaku 1 aku la qia i kanaka: "E, K< i mal u" lalKOii ala he maia ua loaa no ka ia iakou a ! .a '» h,va ,;,:L Īsl manawa kUol ia m'ai la o ka hua, o ke kmnu. e ka tau, o keiki pau la b.kou oiai nae» lia pau nei 1 v kn pololi i ahona i ka i'a ka 'inoa na 4 lele ana a paa la iao*. a pan na r-hut mala ia lakoa nei 1 ks' a! « hoomanao ae ke ola. Hoike hou ia mai r,c ke K;\k\ ha&a no >;U£ou nei e uW me liaon mua ia aT'.a, uit ulv. 4 ua .kup|A, ua lau, ua hua, ab no i &awaii na hua; o ka lakou ala Ihanla no ke klloi IVAo, o ke ka? f pan no ia lakou nev l ohi iv,&L <* ' kutu« ka uiu iUuu-

0 na waa. | Mahope iho hweia nial ana' !sekahs kin.-mlaau loihi a ku ana 1 kai o kaha one,' o ke 'kumu o ka lau. O ka inoa ola laau i Tlr -ali nei he hAlapepe.' A ike aku la o ApUa t keiia ae la i kanakā e kukulu i kekahl kumulaau nū! m6 nā lala !10 § like me ka niu iluria ona^āa. I aku Ia iakou nei he n'u ia, ua kupu, ua ulu, ua lau,' ua hua aia. no i Hawaii. ; .. t , No ka iakou nei pleio ana aku pela, o"ke kiloi ia"marta no ia "ā leaku x3i IK ltifkou f nui kaumai la iluna o na waa. O k:a hua o ka lakou o Tsa hoopunipunl ana he puna, ua hanaia a me )ne huā niu ala. Hele a piha na waa i ka a_l/o ke kumu o Ka iair ku mai. t Hawau nei. , ....... ~~T ka hoi ana mai pae i)Q i Puna, ilaila kahi i hōolei ia ai 0 no. mea a pau, a Kanuia ka rūu ilaila ma nae a me Kalapana kahi i hooUlu ia ai e ka niu ma Hawaii nei, a ■mailaila ae hoolaha ia ae ma kekaiii nuiu mokupui;i o Hawail neL, a oia na kumu i mauao ia ai peia i hoea mai ai ka niu ma. |Hawail nei, oia lioi ka lawe ana |mai a ke kai a me Apua laua q , Aukelenuiaiku, "Pau ia. E imi kakou i ka waiwai o ke kumu o ka niU, ka hua, ka pulu, kā iwi, ka io, ka lau a me ka niāii: I—O ka waiwai o ke.kumu o ka niu i.ka-wa kahiko: Ua hana ia ke kino o ka niu i pahu auia 1 ka wa kahiko, ua oleloia he keu ia a ka pahu kani. X ka hana ana ua kalaiia no a maikai loa. O ke pani i hanaia. ma na poo he ili kala ame ka ili n:ano, ua hana ia no a maika l ioa. kekahi. O ka hajia ia ana 1 laau hale. Oia ano laau no ka hale o na Alii i ka wa kahiko, a paa na hale hunui o na ,Alii a me na kanaka, oia no ke pani pulea ikiklki), ht mea pou puka pa holoholona. he mea pa'hu papale na na wahine a hiki mai no i keia wa, he pahu ku'i noni. ku'i hili, ku'i kope. a pela wale aku. O ke ano o &eia. \a.au. he nunui a loloa, he pokopoko no hoi kekahi. O kona mau lala aole e 'ike me" ko kekahi mau laau p * " " ' T ' " ? • t * »; v «e <»i o kn hua mailoko ne no o ke kino a puka ae mn na poaeae o na la!?. hua aole e ike- ia i ka ae ai uā paa i k? wahila. aia a nahae ae ka wahi, alaila. ike ia akn na pua, a pau na pna i ka heklel.'alai'la, ike ia aku ka 010010 mai o na hua. O tona lo \ie <>no moli, O ke ano o ka" hua he I'ua poepoe, aole "nae ī poepoe e !ike me ke u!i-uli ka poepoe, aka. he kihikihi owaho, tie omuomuo akti olalo kona ano. O ka io ala iloko. aia a ihiia ka pulu a wa-hi ia ae ka iwi. alaila, ioaa ka io ua keokeo me he hau ala no Maimakea ke kuakea, a maloko oīaila he lokowai a he ekolu ona mf!u makn he elua maka ike ole. he hookahi maka e puka ai o ka wai. 2—Ua hanaia ka pulu i kaula He elua auo o ke kauia i hanaia ia wa, he kaula hih paiaha a he kauia hiio maoii, O ke kaulr. liili paiaha, ua hanaia i ianalana Waa. i kaula pahee a me kekahi haua e ae no e pili ana ao ia kaula. liia e kuana ua ioaa iio ke kaia. oia hoi he kanaha auana he eiīma kais ke kuiinikuai, i O ke kauia hilo maoii la, a r I Koiia %aiwai ,he koko a he ahe , iawaia. He nui na ano koko e i iuiiiA ia «i na na Aiii i ka \va i kaiuko. a pt>ia aku. aka. ma e au ke koko e kuai ī ke ikaia, ua k»i»a elua a eha kaia 0 ke koko hookuhi, waiwai no, \ O kekiūu ua hana. ia i mea ma, ka puka o na , haif. Oia ka waiwai no pulu ; 3—Kia waiwai o ka iwi, .lie umeke, he ipukai. apuawa. .puiiiu huia, keuui Unu, p-ah. paka, lie puua. he peKho ku's ,paiu a he kiaha \v lV i. 1 i N\aiN\a* o \a 10. , iuc>» ouo ka 10 o ka īuu ke w&i ikUuu » p«bia ke aw i uui i ka ( wa;, u ka;«u\a a.iuaikal ine r. -- , vYiuu a»a se auo. a Nalua ku u,;.U a al&ila, '.oiui pu :uo i &a. \\ i : K.a ai aua >aku aole i k.uu :uai e ka oue k.ipaia V;\.i ;-oa he pe: ; O k-k— >-r :v.c U W.ka k,;'v. v " ka ;u:u' a īuo'i 'me ka wa-h! a paa k\: i ole |e kaho o "T ka āku ua li'ke me ka "ruvV«',; .nv Va Kapa

« —»•_--- 5» ~- - " --""V " - s—Ka waiwai, 9ka lau, 1 itiaohi 44ā. wa (a&auao, o na ka lau 0 '&a _niji i aioena, i pa-u, i p a ~ pale, i ,peahi f) , i ef& x mea ianai h|ie, 4 ht mea kukuīii hāle.. . oleloia me ka lau piU i kk = 4 kēkahi Kanaka W akil„q jte kūmu aiii a bauīe ,fejs£ii, 6r~īīo aiia j;eksaii.mea «aihaaa i„ Jfea opiopio o k& niu oia ka wa kupono e hana ai 1 ka, niu i aUa» . . . I ka hana ana, halihali aku ke iwunaka i ka pahu a kukulu £»a ke kumu, maiftk> pono 0 kahi 4 kau ana 0 ka haa 0 ka niu. alaiila, kii aku 0 ka hua opiopioj ooki ae o kd mUO, ālaiia, kulu ka pahu, ā p&U kumu okoa akU jpela iid e kana mau ai A piiiā Ma pāhii, āiaiia, hoihoi i ka haīe k hāīiā āi ā īiio i aiia. Ike puhi ana ua īikē mē ka aiia kohola ka aa m«tfc-at He hana lauoho kekahi hana. O keia mau mea a pau na na kanaka Hawaii no i hana me ko iakou mau noonoo ponoi iho me ke a'oa'o oie ia mai, aka, mamuli o kft hUli A imi ftn& ua ioaa ia iakou k« ano o kā haiiā ana a lilo i aila e malamalāma ai ka haie. 7-0 ka wāimi b fca aiāu. Ua hanaia ka niau ma llawaii nei i ka wa kahlkō a maikai loa, he mea matf6? kukni, he mea nia-u kah!lf i hakuia rre ka hulu moa, palahu a trfē na hulu manu <* ae no na Alll. tTa hana ia no hoi 1 mea kahlli lepo no luna 0 na moku a me !6ko no hoi 0 na hale moe ona kaha"fe&, He mea httia puili no k& wa kahiko. U a hana iā i\ō fidi i feēā pii-hel* aama, * 6!t M msoīē!s ē 'pili ana i na meaā£āu 0 kāniu, i imiia me ka luh!. """" "KAUWENAOLE 0 ka niu oia no kekahi laau loihi e ku nei m|k|ī" o I*ahaina. 0 ke kumu I 'll&ā mi\ āi o ka niu, ua lawe e kekahi kanaka iri ka iiioā no kukulu o oIS & nana no i law6 Jn|i' Penei ke an,o J 'k4 maī 0 Kane i .1 kft w& TT»an>na he onkole "r. sls \m iie. I j, v* i_ H uj; ... t -■o ; kv - : t k(- laUi ta lima me ifun4. Eia ka mes i :a \va i onpi ks liu, kena jyi'i I eona kahu e 1 ka wa i 9. »a Uma 1 ua kahu nei i &&-9£u> 0 ka wa .10 ia i pii ae ai o *jta kumu niu uei iiuna. No&iia, koeio iho 1* && leoko « M l k<? "■vumu o kā j>il ka. nīu lluia ine he ala f hookōfeoke hou aku I&M&» ,o ka wa ne :* i pii aou ae i ka h«tieri anaua, a hoi 1& oU Ha'o a hoi aku la o|a %„mua 0 kan» Ali'. x . n Nmau aku ia ke £0U: "Pehea 1 \ku nei ka hoi ka niu?" Aohe i loaa, he W&W no •K>i i pii ae hoi ko s u hana ok» >akela loihi aku k& hol i& me 'ie mea ala I hapai maoli ia ae 5 ka lima kanaka. Nmau hou mai la ke A!ti Aoie ka paha oe i me ,Kane ka mea nana ka nlu"" loole aku la ola » 1 li<hi m*i ke Vāi; "Oia 11» k» kai*au svul kou nele ana ljta qlu R0 fcou Milawai mua ole me m- | *a ka niu" | A ua iilo »0 hoi i mea k&u* ana a "»*a- lemha i na keiki oia 'U ka oleio m&u ana: "Aole <? oaa ka niu a Kane ii oe k« ĪSāt" ; \ peia iho la ke ano eep& o kes«i l aau he niu, i wik knhlko pa;iu ia 1 ka w» 0 fc» Aku* olāio ;c noho ana i H» honu* inet * :ka nui o k* hewa 0 b<mua oela oia i hoi al i ka lani. Eia na tn#-a waiwal 0 k«i« oka niu He «10 "k** k©rta htt* ua hana koeie oaiania * liulolo i»aha. a haupia p&h* P«ia ka hana ana a ka poe 1n»hiko he kapu ia»e m !ie *&rs* waie ao f al. V* fcau !% m T*kahi nhi nmluna o || h*%m i nie« e waiiu mai ai o kekahi wiwai. ys hanaH : umeke a! n« na Ain if Ts»e Ike kahi mau me« «■ 01* iho !f» *?a wahwi! nu! dMi laau. He nut no ka 0 k* WA Aita ' I ke kumu o ka loāia m* m#! Sk<Na m& Kawaii mi. s 0 fca*u no !is*ia i \m & ; S®MA« h .. 1 lie ōi'ē _ kUttCA« ka kuM. _