Ke Alakai o Hawaii, Volume III, Number 16, 28 August 1930 — HE MOOLELO KUPANAHA LOA NO WILAMAIKI HE KEIKI I HANAU KUPANAHA IA HE NAAUAO LUA OLE A HE ALOHA MAKUA ME KE KEIKIMAHINE O KA PUNAWAI KUPANAHA [ARTICLE]

HE MOOLELO KUPANAHA LOA NO WILAMAIKI

HE KEIKI I HANAU KUPANAHA IA

HE NAAUAO LUA OLE A HE ALOHA MAKUA

ME KE KEIKIMAHINE O KA PUNAWAI KUPANAHA

A hiki oia ilalo oka lua wai a puka ma kela aoao, ala_ho! ln?;i sho la iaia kekahi hatnaka kat# c waiho ana ma ke kae oka luawai e hr>le ai ma kela latcsao. Ike iho la no oia no Wilamaiki keia Jhainaka, no ka mea, aole he kane e ae o kona wahl aka o Wilamaiki wale no. Oial no nae aole he inoa i kuniia 'nialuna oka- hainaka, aka, manaoio loa iho la no oia 4 no Wilamaiki no kela hainaka. Ike iho la ua hiki kino o Wile? maiki ma kahi oka wahine moo, a maopopo loa iho la iaia na Wilamaiki keia hana i hoala iw?ena > oka poe o kona aina. Hoao' iho la oia e imi i holke hou e hiki ai ke loaa iaia he ■meheu o kela' pop, aka, aole he loaa iki, nolaila, hoi aku la oia a kona hale a noho e noonoo 1 kana mea e hana ai i loaa kela poe iaia. Ma kana kaupaona ana, hooholo iho la oia, aole i pli kela poe i ka aina ) kanaka, oiai no nae ua hiki no ia lakou ke pli ilaila marauH o ke alakai am„ a ka moo, aka, oka mea nana i hooikaika loa mai iloko ona aole kela poe i pii i ka aina oka kanaka, oia kor.& honi ole i ka hohono kanaka iloko o ka wai ia pii ana ona ia kakahiaka. Aole oia wale aka, oka pulu Die oluna o na wahi oka punat"ai i ka wai, no ka me'a, he mea oiaio, ina i pii kela heluna kanaka iluna,- ina ua * pulu pe 'naoli ka waha oka punawai i ka wai o ko lakou pii ana aku maloko oka wai. Na keia mea I hooikaika loa mat i ka manao iloko ona eia no- kela poe ilalo aole lakou i pii iluna oka ain<\ o kanaka. .. s

Na keia manao pu no hoi 1 hapai ae -i ka matfiaolana ilokd ona e lcaa aku ana no kela poe' iaia ina eia nti'latau tloko'o ka aina kahi i pee al no hoi, ana mams ae la kona m?.nao a m?,ma pu me kona mau kapuai i ka hoi ana i kona home.

A hiki oia i ka home, hoomaha iho U oia no kekahl mau mlnuke pdkole, a hele aku la ma lea o_ kona aina nie ka malia aia paha ltela poe ma- kekahi wahi oka ain,a ma fa aoao j kahi I pee ai, no jta, mea! he mau wahl na-kekaht e TiflH ai 1 kekahl, poe ke pee jnalaila. a naljowaleje loaa ole al 1 ka poe e huft afcu ana ina aole'lakou 5 kamaalna 1 ka aina, aka, nona hoi, ua kaniaalna wale no olaj i na $rahl apau o kona aina, no-1 laila, aole ona kanalua 1 ka loaaj aku ~j) kela poe laia ma kekahi' o kela ; mau wahi ina ala lakou j malajila kahi i pee ai. Aka, t kona hele ana a pau loa ha wahl, oka aina, aole he mea ]a loaa iki o kela pbe", a ia loaa ole o kela poe laia, nolaila hoi aku la oia i kona home j e hoomaha "ai akuu iho "laluhF oka' hull ana I "kela poe ma ka aoao akau oka aina. He ha-' palua hora paha 1 pau iaia ma ia hoomaha ana "a hele oia ma ka aoao hema oka aina e hull :i i jkela poe. A pau no iaia naj poopbo apau oka aoao hema o ka aina aole no he loaa o keTa J poe iaia.. Hoi h'ou no oia e hocno kekahi mau rriinuke' a kuu ka luhi a hele oia ma "Ka J aoao komohana oka aina. Oil nelehookahl no, a pela no ma ! ka aoao hlkina oka aina, he ne- j le no, a pii loa ae la ka makau Iloko, ona ua kuhihewa kona| m&u'mariao no ka pii ole o kela I poe i ka aina o kanaka. Manao 1 iho la oia, i ka pii ana o -kela' pae apau iluna, ua kawele lakou a maloo ke kaekae oka pfmawai i ole; ai e la u& pli nui malaila. Hoaa waie iho la ho oia a hiki i kona pololi ana 1 a hoi oia I ka hale e harta pbnbil ai no i kana mau meaai 1 : haku e nana ponoi ana no i ka-1 na a*au meaai a e hull ae kakou no Wilamaiki ma. [

I* 6, ka wahine. mbo k$ hope loa! i hlki aku ail ka atnf!, a WHam.a&i ma I holo ai e pee mal Ea !haku wahine mai, a i jkona hiki ,aiia aku, e kaulal mai pna lakou la i ko lakou mau wfthl loie i pulu ia luu ana aku a Eakou majlalo 0 ka punawai a ptika ma ikela aoao. I Aole i liuliu ko lakou, nei noho ana maluna 0 keia ajina 0 .k§ hooroaka aku la no la ,0 ua wahi aina nei e nee, a u$ Wo keia i mea hoopahaohao lc>a mai la lakou nei apau a miht ihc la ka wahine moo I kona pakele mai haule oia i Muliwaa ina oia i lohi iki aku. Haohao loa Iho fa lakou nei i ka nee o keia wahi aina a ma kekahi ano hoi he •nokupuni. Aole no hoi. oka nee awiwi, aka, oka nee malie no ma kahi 0 ekolu paha miJe ka holo ol" hora hookah! Makau 10a na opio wahine anie ka wahine moo puY aka, no Wilamaiki hoi ea ua maa loa no kona naau ike koa, nolaila, lilo iho la keia nee ina o keia wahi mokupuni i mea nana e wahapaa loa ai i na opio wahine arae ka wahine moo pu. Olelo sku ia keia ia lakou la: "Ke holo nei kahi mokupuni i ole kakou e loaa mai i ka haku wahine o kakou ke Iml mai oia ia kakou. 1 kali wale no keia wahi moku i ko kakpu pau mai ike kau iluna oris a o kona holo no ia no ke awa a kakou e holo aku ai a ku o kakou e lele aku ai. Hookahi 7, ale no hewa i keia wahi moku o ke kani ole o na oeoe mamua 0 kona holo ana, aole hoi e like me na moku a kakou i kamaaina ai." j

[ Olelo mai la Ka wahine moo: "Ke manao loa nei aif he~wa[hi mcKupunl kupna'kela. Pehea lauanei hoi kela nee o nei wahi [mokupuni. Me he mea la aole ipaha ol nei i hoofcumuia roalu,na oka honua nui, aka, he le;wa wale iho no paha oia nona wale iho no." Oleic aku la o Wilamaiki: "He keu raacii hoi ha a o ko kakru pomaikßi i ka ioaa ana o keia aina kupua la kakou? Ina hoi he kanaka ko lima o keia Rlna pono loa hoi." 1 Olelo aku la o Wilamaiki. "Heaha auanei hoi ko kakou

pomaikai ina he kanaka kekahj. ;>luna o ksia aina? Ke baaaao #ei au, he mea ia no kakou loaa koke mai ai 1 ka haku o kakou, no ka inea, i loaa auanei ka poe na lakou e awaha aku a k>ht akii" ko kakou haku eia. kakou iluna o keia wahi mokupuni a o ko ia la.huli mai no ia a loaa kakou f iluna o keia wahi mokupuni,' Otelo mai la o na oplo v/ahine: "J£c makemake nti au e hoi hou i ko kakou wahl 1 he-

lie mat uql" \ Qieio mai la hoi kekahi o kona mau hoa; "Alalia, he makemake oc c hoi hou e ai i ka lual a kakou i haaleie aku nei ma- ' ope?" Pane mai ia keia opio wahine: "Aole ou makjemake e hoi hou e ai i ka luai a kakou i haaleie aku nei mahcpe, aka, he raakau ko'u o oi loa aku k? kakou piiikia ma keia hele ana mai nei o kakou a haaleie i ka haku wahine o kakou." Olelo mai la ka wahine moo; "Ina paha he makemake kou e hoi hou i hope, ano ka wa nou e nana ai pela oi mamao loa ole aku ka aina mai ke alahele e hikl aku ai oe 1 ka aina a kakou i haaleie aku la mahop*. No'u iho oka hele no keia aole he noonoo hou ana ia hope, E kikoo aku kakou I na mea omna | ina no ka pono a pono ole pa-; ha, no ka mea, ina no kakou e' hoi hou ana i hope he Ino no ka mea e loaa mai ana ia kakou. Aka, no keia alahele hoi a kakou e hele nei maluna o keia wahi mokupuni, aole kakou i ike i na mea e hoea mai ana msluna o kakou, malia paha hoi o ke alahele keia oka pomaikai arae ka palekana, aka, oka hoao no ka< mea e ike maka ia ai, No!alia, aole a'u hoi hope ana sku " * Ma keia wahi i alawa ae ka hana o na opio ka wahine moo, aia hoi, aole iho la b Wilamaiki. AlaaJawa ae la lakou mao a ma&net aole he wahi mea n ike ia aku oka kakou koa. Eia ke ku<:ui o ko lakou la ike ole ana ia Wilamaiki: la lakou e walaau ana kekahi i kekahl, mio iho la o Wilamaiki a hele aku la e nana i keia' aina mokupuni no kona ake e ike i ika mea nana e hoonee nei i ki , mokupuni a lakou uo hoi t ike ,maka ai. Ua iik> ko Wilamaiki , uaiowale honua aiu 1 mea hookau mai i ka weliweli uui majjuna o kona mau hoa ap&u. No ila makau no hok o n& opio **- ;Jiinc ame ka vfahlmf moo pu. |nolaila. aole e hiki id lakou ke hull i\ku nvihope OfWUauuUkt. j Koho maile iho li no lakm kc l»kou wahi e feulai rma i, jko lakou mau aahu' Sue ka tuaoovpo ok-,ta*likou o ka lakoy >- ha,vti\ aku al.

j. Ui.hala paha ia lakou he ha,,Pftiua hora oka noho makau ,ivi«i'9 lakou wale iho no me ka ,£ke pic ia o Wilamaiki a oili jp.o o Wilamaiki me ua htlelielena lio a makau. I kana hiikj.aiia mai, fcai mai la oia j i ike ai. Wahi ana:

"Ma kana huakai makaikai u kapalua hora, ike oia, aole hi mea |ja»a e hoonee ana j ka moaka, he oiaio, wahi ana, ke nee io nei ka mokupuni a lakou 9 npho ana. Wafti "hou no a Wilamaiki i olelo" ftlai' ai, "he manaoio loa kona I he poe kanaka no ko lima o keik aina, aka, aole oia i ike ia lakou ma kana hele ana aku net, d no ka mea, wahi ana, aole no i mamao loa kana wahi i hele aku nei." Koi aku la oia i konja roau hoa e hele lakou e .makaikai i ka aina a malia paha hoi o; loaa io aku he kanaka ko lima oka aina a paiekana lakou."

Oleto mai la hoi na opio walii • ne: "Ina e loaa aku na kanaka o keia aina he poe ai kanal'.a, pehea la lakou e pakele ai" ? " Oieio aku la hoi o Wilamaiki. Ina, no he poe kanaka ai kanaka, aole no ia he mea e»pakc!e ai lakou ke loaa koke ole mai iakou i keia poe. no ka mea, e loaa mai ana no kakou ia lakou no.ka mea, acle o lake a w&hi e holo aku ai e pee a pakele." Oleto mai la na opio wahine:

1 "O oe o kakou ka: eleu e akv nei 1' ka hele e maks ileal, no(!aila, 'o oe no o kakou ke hele aku e huli pono ike ano o keia atoa. E nana pu aku oe ina paha e loaa ana ia kakou'he at e ola at kakou ma kt?Ja a ina, no ka mea. Ina aoie e loaa ana ia kakou ka ai e ola al kakou maanei a! pela hoi me ka wjai, alalia, ase no kakou e loihi loa ana ma keia aina a o ko kaktou pilikia h© la,"

Ae aku la oia ike r.oi ana o* ipio wahine, a me ko kaulua ok. kaha koke aku h\ o\& a hele ma Ika acme ana l helo mua ole ai. JOi katl aku no hot koiu mau ho- ! aloha aole ! kar.a mai ka lolhi r o kt*«a hele ana Hole no bo! ii 'aui ki la akahi no obi a ike la juktt + hookunoni rr.ai ana, na 'hele a roaloeloc na au. Dial no [nae iia< naval! wall kona tnau [au, ia; wa hookahl no nae. aoU I J nwtftlta'&ll kona luauaoUujfv. t no ty nwa, ma kana |huakal !ke aku la oi& v.a piha lou kola ao&o oka t\!ua 5 na me&jii c ulu a&a, .nolafta-. via !y£hoi maoU 'kona juijtti 'nclolwlc-ia. o! ka oVa mw ajku nc ka tn<?A. ua|ik* Hio la oia! aole ka lakeu e ana j ka pMoH Tke pu no hoi cla au-le lakvyu!? tv.ftko ar.a : ka ,wai, no [ka mfa, he uu! iou ka tval o ia (alna 112 k&h.c -nai ana palioko

mai or.a pohaku; he wai hoi ana i raanao ai I kinohi o kona ike ana 5 ka wai e kahe mai ana he wai hukakai. aka. I kona hoao ana nae hoi e inu i ka w;U ; aole i kana mai o ka ■'vai nn'ikai a ono maoli ik& pu« ke hm a~\ ku, Maopopo Iho la iaia solo 1?.-| kou e make ana i ka pololi a kaj ai ame ka make i ka ' He oiaio, act? i maopopo la' l&kou ina pa ha he ua nv>hma o kela ftina ak-\. hookahi ft lakon mea i maopopc ma mull o krt Wilnmaiki *lelc haanui he uliuli na mea uhi oka aliia. a' e hotke mai ana fioi la kulana ' hi} lawa no ka ma-u oka ama' e uhi maifett ai na t&ulaau cuue na mea kanu. I ka Wii&miuki hoi ana a hoike i kola mail meft i ioaa uua, ua hoepiha lew > aa poc apau me ka hanoU. * .hookahi a lafcou mec. i raaopvje, aoie i ulu wale mai kela ma a mea kanu me ka lima ols nana ,i hoopiU aku i ka nana me k*i lepo, aoie loa e ulu fceia imu. .mea kAmi, U& uk> nua i tawa nana i koiv uifti \& Ws\i,maiki e Ihh>u\hu aku \ kt* huh iAna .* k>a» na mea huiia, [o ka Ai".a. , Aole i pau