Ke Alakai o Hawaii, Volume V, Number 8, 23 June 1932 — KALUAIKOOLAU Ke Kaeaea o na Pali Kalalau Ame Na Kahei O Ahi o Kamaile PIILANI Ka Wahine i Molia i ke Ola Ke Kiu Alo Ehu Poka KALEIMANU Ka Hua o ko Laua Puhaka Ka Opio Haokila Iloko o na Inea HE MOOLELO OIAIO I PIHA ME NA HAAWINA O KE ALOHA [ARTICLE]

KALUAIKOOLAU Ke Kaeaea o na Pali Kalalau Ame Na Kahei O Ahi o Kamaile

PIILANI Ka Wahine i Molia i ke Ola Ke Kiu Alo Ehu Poka

KALEIMANU Ka Hua o ko Laua Puhaka Ka Opio Haokila Iloko o na Inea HE MOOLELO OIAIO I PIHA ME NA HAAWINA O KE ALOHA

HE MAU OLELO HOOLAUNA* Mamiiīi o na koi ikaika ana mai a kekahi mau aakamiika Hawai! e hoopukaa i mau moolelo pokopoko kupono, i mau moolelo hoonanea no na home,"pela ē hoopukaia aku nei ka moolelo o Kaluikoolaii, me ka !ana o ka manao, _e a,.|»oi<j_m_aljnft keia moolela me na maiw» pulama e TtsT"pōe puni he!ubeiu moolelo. Ua hoopuka mua ia ka moolelo o Kaluaikoolau maloko o ka hiike i hoomakaukauia a f pa'iia e Kahiklna Kelekopa, ka mea nana f haku i keia moolelo, a me he mea la, he kakāikahi loa paha ka poe e ola nei i keia manawa, i hiki ke hoomanao no kela moolelo, o ka hapanui, aole lakou ī heluhelu mua, a no kw īakou pomaikai, a pela no hoi me ka lehulehu apau o ka poe heluhelu o ke Alakai, pela e paneeia aku nei keia moolelo o ke keiki kae'ae'a o na pa!i o ahi o Kalalau, L. H. I ka wehena kaiao o k*-kahi la poluluhi o na ao polohiwa a Kane e nihi kamoe ae ana maluna "o na piko o ke kuahiwi nani a kaulana o Waialeale,' e olapa ana ke ahi uwila ma ka welau akau. a holopuni ae 3a ma na kukuIu Hl'r c!o vka poepoe honya, e&a onou Jte kikiao makani Kūalau a ooloku na ale o ka moana, haule mokaki iho la na pua me na lau laau, e hanini makawalu ana hoi, jHa poiwai a Kulanihakoi, a owe kapalulu ae la na omaka ona kaha/wai mo na v. aikahe nui'o ka uluku, ia manawa, a o ia ka wa a Kukui J hookohi mai ai mailoko.mai o kona puhaka a hoea i ke ao malamalama, a hanu mua loa hoi ij ke ea o keia ola anā, o Kaluaikoolau a kakou e kapa hoopokole nei, o Koolau, ā o Pokii, Kekaha, Kauaiomanokalanipo kona onehanau, i ke kau o ka hooilo, i ka makahiki o ko kakou Haku Hookahl Kaukani Ewalu Haneri ame Ka-naono-kumamalua. Ua oleioia» i ka o Koolau i oili mai ai mailoko mai o kona home puhaka o ka noho ana no 'na mahina eiwa,' ua*%emo pololei mai la oia i ke kuak«Sko mua loa o kona makuahine a kaupono iluna o na uha o kona luaui makuakane, a i kona hoomaopopo pona ana iho ua loaa iaia ka makana aha i ka-unui ai, o ia hoi i keikikane, ua ui koke mai la oa a honi pho la i.ka ihu o ka wahine, a me ka leo nui i i ka haiioli me ke ohohia, ua kukala kpkeaelapia: "Ē ola kuu kama p Kaluaikoolau!" A oia ka manawa a ka i pane mai ai me na huaoleio hoolanamanao i ke kane, i ka mai— "Ua alohaia oe, ua ko ko makemake!" I k.o Koolau mau la i opuu mua loa ae ai, ua noho meha wale iho "no kona mau makua me ka ohana, a hala ae la ke anahulu o na la, ua hoomaka ae-Ia e nani mohala o kona mau papalina kme ka poepoe uliuli maikai o kona mau maka, ka oioi o nā lihilihi pi'o, ke aweawe pahee a milolii o na oholauoho, ka miomio nepunepu p'alupalu maikai o kona pauku kino ame ka lelo ula anuhea

0 kona lli. Aole no nae 1 li'u loa ko Koolau no"ho meha ana, no ka mea, ua laweia aku ]a ka ui o ke keiki a Koleimanu mao a maanei, a ua lilo ilio la kona home i halekipaia e na makamaka. no ka ike 5 ka makuahine ame ka malihini hou, a ua kapaia oia e kahi "Kaunuhimelomelo," no ka nunui a loloa maloeloe o na lala like ole o kona o~ iwikino. He mea nui o Koolau i kona ohana, ma ka "aoao o kona makuakane a ma ka aoao no hoi o kona makuahine, ua punia wale no lakou apau i ke aloha ame ka makee iaia, a ua hooliloia oia i hiipoi na lakou. Me ka maiau ame ka mikiala ma\i i hanaiia ai o Koolau me ka maikai ahiki 1 ka ulu ana ae o kona kino me ka hiehie, a i ka lawa ana o kona mau makāhiki no ka hele aku i ke kula e imi ai ) ka ike ame ka naauao. i ka makamua o ka makahiki 1868, j ua hookomoia oia e kona mau luaui makua iloko o ke kula ' a ka Makua t»«w.eīa. 5 ' I kona hoomaka ana e hele i ke kula, a liuliu iki, ua hoomaopopoia kona piha me na manao hoihoi a ohohia e hoopaanaau i kana mau like ole, a ua ikeia~no hoi kona mikialai mau me ka e'leu e paa mau ka manawa kula iaia me ka haule ole o kekahi la. He eleu no hoi oia ma na hana liilii a kona mau makua e hoounaima aku ai iaia. e hooko ana oia me ka hoihoi. a e hoike mau ana hoi i kona aloha ame ka hoolohe i ko laua leo. Iloko no o ?eia mau la opio o kona ulu ana ae. ua kanuia e kana ku.nu maikai iloko o kona puuwai ka anoano laah|a o ka ole.o a ke Akua, a ua omiloia ka nani o 3a haawina hei na kuono o kona lunaikehala. Nolaila, i ka ula ana o\ko Koolau kino, ua ulu pu me keia mau mahele kamahaā, a ua nohoaliiia iho la e ke akahal, ka oluolu me

;ka lakomaikai iloko o ka poai o ka manao maikai e lawe- ! lawe i na hana ku i ka pono ame ka pomaikai. Pela iho la oia i imi ai i «a ike o ke kula ahiki i ka nui kupono ana o kona kino no ka hana lima, mawaena o ka umi-kumamaono ame uini-kumamahiku o kona mau makahiki, ua hoike aku la oia i kona man;io i konā tnau makua, ame kana mau kumu e waiho aku i ke ky!a & e hele oia e hoohana iaia ihu, a ua aeia kana noi me ka laelae Ia manawa, he k&naka oiwi maloeloe a kulana wikani ko Koolau, he nui kupono me ka loihi pplolei kona pauku kino, me ||a lima o ke ahlkanaha, a ua kaena r~ ia no hoi ka u'i nphenohea o kona hel.ehele.na me na onohimaka i puia e ,ke 'ōnaona ame ka leo olu hoiloh © ka waipahe, a he kaiiaka u'i maoli no o Koolau i kona mau la. Mamuli no o ; kona eleu ame ka mikiala, ka makaukau ame ka hoohakalia ple ma pili i ka liana, ua ikeia oia a ua makema{ieia, a loaa ai.hoi na keehina iaia e hiki ai ke hilinaiia maS e ka poe ia lakou Va hnna. No ia kumu. Koonohoia mai la oia <? noho ma ke kulana luna paniolo malalo o Mr. Franciti Gay (Palani Ke, he makua aloha no na keikl papa o ka aina), mu ka noho poo ana ma ia oihana mftluna o!kona mau.aina mai na kuahiwi a hoea ina kapakai. A imamuli no hoi oia haawina like. ua hoonohoia oia ma ia kulana luna paniolo no Mr. Val<iemar Knudsen (Kanuka), o ka loa ame ka laula o kona mau aina ma Kekaha. A mamuli oia kumu. ua mahele !ik«» ia fho la kona manawa hana ma kona kulana luna panioīo no keia makua o na kupa o ka aina, o ia hoi ua paa manawa apau mawaena o kona mau haku elua, oia hoJ o Palani Ke ame Kanuka. Aia nae i keia manawa o ko Koolau ulu ana ae e kanaka-makua kona u'i ame ka maikai o kana mau hana iloko o ka holomua. ua ulu nu ae la no ma ia aina hookahi'o Kekaha, i ka Moku-o-Mano. he u'l pua lehua wekiu, he nohea waiono mukiki hoi a ka Oo hulumelemele. No ka m'ea. he elua wale no huli pewa ana oka t>iha makahiki m&hope mai o ko Koolau mohala oua ana mai ka puhaka mai o kon» luaui makuahine, aia hoī, i kpikahi po waiho.kalae molale malie o na e awill hooipo iho ana ke ajiiwahim mahina konane me kona inau.miiioiia hoku imoimo hoin.au, i ka manawa hoi a na fiheu kehau o ika liula e ahai mai ana i ke ala kunaoa hnolino o na pua a uhola oalanehe iho la maluna o ka hokua o ka welelau makani a hoone a« la i pa papalina o na nali ame na kualono. i ko kau ho.i o Makalamia o ka makahiki o ko kakou Haku Hookahi Kaxikani Ewalu Hanen' ame Kanaono-kumamaha. ua opuu mai la a mohala ae la malloko mai o ka puhaka o Kenola. he nua liko waianuhea nepunenu mohaha, nona ke kilohana r>ali ke j kua mahina ke alo, aohe nuu aohe kee, a puana iho la ! kona luaui makuakanp f ke o ana nhi 1 ka inoa o kana lei j momi makamae o Piilani. I ko Piilani mau la o ka omaka ana ua nunihei loa ia oia e kona mau makua ame kona nui ohana, a ua malama a kiai hoomalu loa ia oia. aole aeia e lawehele, aia mau oia imua o na maka o kona mau makua ame na pilikana. Nolaila, aole no i ike nui m o Piilani iloko o la mau 7a. aka. aia nae i ka uīu ana ae o kona kino a hoomaka e-holoholo pu me na kamalii. a hele t>u i ke kula/ aia hoi akahi no a ikeia ;«ku kona u'i. ka loloa maikai o kona mau papalma, ka aai nonohe o kona mau onohlmaka hauiiuli ame k& o kona kiiio, l& 03 100 hoj- t ks olu o koi'ib lēo je hoike mai ana aia iloko o kona umauma he puu'wai ha|mama lokomaikai o ke aloha nilinaa. | T,a uJj T)ii na klno o keia mau ooio a elua. mo. h la i hookahi twna a ua miuwai. elike me Jse koii mau i makahehii>i a i malama maiau ia e na Jjga/mk )i o ke kanaka kanupua a i ke kawowo nono »■ f r n ano hoīloīi oka Iwihilohalawai ae la na ike ]<r> ]ri,.A mau onohimaka i kekahi ame kekahl, ia koke no i lole ae ai na nua o ke oaha kuDua p v iko aVar>laala. _a nanoo p U aku la iloko lilo o ko laua mau puuwai pakahi. a kuiia ae.la he lei o ke aloha pillpaa o ka Iwwiilo mawaena o laua. Mamuli o keia. mar haawina onipaa hik» ole ke nale ae ua hoomao-popo iho la na luaui makua o keia mau ui. | me na olelo a ka Tsukp Nui e i ana. "Ha mea maikai *<a mare no na mea apau." nolaila, ua hooholo like ia.e . °hoohloia o Koo]«u ke Ahikanana Piilani ka TT i Nohenohea-i hookahi io, i hookahi koko a i hookahi kom ana a ko laua mau puuwai mamuli o ka hinuu o ka berita hemolele o ka mare laahia. a i ka waenakonu o ke kau Pa-kahea o ka Makalii. i ka makahiki o ko kakou Haku Hookahi Kjaukpni Ewalu Hanpri ame Kanawaluma Waime.a. Kauai, ua omauia ae la laua iloi° ' hookahi, mamuli o ka nuana ana ae o ka hiouu a hlo i hookahi. mamuli o ka nuana ana ae a ka Makua Lowela. ke kumu nana i haawki ka ike buke hoonaaiiao aoi£ ka ilee Whia ame ke aloha onipaa no kahr ame kahi ma||alo o ka maluhia o na eheu o ka Mana Kahikolu. O ka hehi ana o ko Koolau mau kanuai I ke keohma o ka unii-kumamai'wa o kona mau makahiki a ka*i hm kona iwiaoao I ke ppo o ka umi-kumamahiku o kona mau makahiki. a hee |jke aku la maluna o ka nalu e pae ai i kahaone o ka nohpna makua.

Elike no me na manaolara b ko laua roau makwa. pelano » nq ka mea, ua kuikah? like ko laua mau! manao a ua hilmaraku ke kane mahma o ka oiaio o kana : wahine. nela no hoi i kaukai mai ai ka wahine maluna o 3U f i°7 u- la v ko la " a home 1 T>uīmn& i hoo-i pumehanaia e ka lokahi. ka maluhia ame ka palekana. i 1,» ° keia »* "aa man ko Koolmi mau lima I inf, ' !! kona mau hakn. ana hilinaiia oia L 1 V unab , ele * a Ve makemakeia kekahi no ka hoohana aku. a ke makomakeia e nii ma na kuahiwi eui mua 18 aku.ana o Koolau, ke al<,k a i ,■» oke poo ma ia' 1 S» U „ v BnS iV mU <: a -i" a ka, ' lai,a kona inoa no ka h R I B ole o kana kipuka ib ame ka mio.o kana noka-ki nololei • II na manawa apau e hele ai ma na kuahiwi e hoohei a e ki mpi na kona mau haku. ka «ui ana ae o ka makahiki mua o 'b laua noho aīoha pu ana. aia hoi oiai I ka wehenn kaiao o kekahi w l u x°- £ a Haule-lau, ika makahik'* oko kakou Hookahi Kaukam Ewalu Haneri ame Kān«walu-ku-maniakolu. ma ke oneoiw* hookahi no o kona maft makua, ma Kekaha. Kauai, haawi lokomaiko» mai la wt Haku i makana momi makamae no ko laua mau TmhaVa|a hoohua mai la he keikikane mohaha i kauia a i p«niia |i e ka heleheiena o ka u i waipahe i kulike loa me kona|uaui makuakane. Ua hoophaia na puuwai o na makui onio me ™ «f kaloaa ana o keia | hoanani f 0 hoolaukanaka i ko laua kihapai'hoi*?. a ua W* ih 0 > 1& laua i ka inoa o ua kamalei nei o ~K aleimaiiu ,? (Aole i pau) k*