Ke Alakai o Hawaii, Volume V, Number 16, 18 August 1932 — KA LUAI KOOLAU Ke Kaeaea o na Pali Kalalau Ame Na Kahei O Ahi o Kamaile PIILANI Ka Wahine i Molia i ke Ola Ke Kiu Alo Ehu Poka KALEIMANU Ka Hua o ko Laua Puhaka Ka Opio Haokila Iloka o na Inea HE MOOLELO OIAIO I PIHA ME NA HAAWINA O KE ALOHA [ARTICLE]

KA LUAI KOOLAU Ke Kaeaea o na Pali Kalalau Ame Na Kahei O Ahi o Kamaile

PIILANI Ka Wahine i Molia i ke Ola Ke Kiu Alo Ehu Poka

KALEIMANU Ka Hua o ko Laua Puhaka Ka Opio Haokila Iloka o na Inea HE MOOLELO OIAIO I PIHA ME NA HAAWINA O KE ALOHA

Noho malie iho la makōu malaila, e nalu wale ana no i kahi e loaa ai ka pona, & i ka wehena kaiao o kekahi ht ac. hoea mai ia no aa kane nei no ka liullu no ka ne« hou aku i; wahi e pono at a o kana kauoha ka i hookoia. ī ",j hooniaka hou aku la makou e pil kunihi a tho a pii hōu ma k<>kahi aoao o ke awawa, a maiaila aku ko ma'i.'iu i>ii hoomanawanui ana iloko o ke ino ame ka nihinihi 1 :;=;si>a 1 i anu- na launahele 'hihipea a hoea makou iluna i-1:i ahi wa.ii kuono honua, ua kapaia ka inoa oia wahi •-> iA!unnnxkti, a kaupono ae la makou maluna o ka wai e i-:< iho ai rnai ka-pali' aku, a ilaila makou hoomoana, I k-:a wahi makou i 'hoopalekana mua ai i na !ua o ka inaina, n'o ka mea, ra kono mai la na ahui maia'i hele a i ak memele maikai ia makou e kii aku, a ua hoolawala iho la na lua o "ka inaina pololi rio ia manawa; a o ka hūii.ui malkai hoi o na mapunawai kuahiwi ua lilo ia mau mea apau i kumu e hooluolu ai ialoko ame ke kino, a e ! oomaikai aku ai no hoi I ke aloha ame ka lokomaikai pakna ole o ke Akua Mana Loa i kana mau kauwa auwana ■'īoko o na haawina o ka make ma ia mau awawa ame na koaiapH %vaonahel<ī hoa kanaka ole. 0 k' ia wahi'a makou e'noho nei, he maikai a he olu- " , ' a a L<_ malu'malu kupono hoi mai ka w r ela a ka la " lt anu aka ua. Aia ma'iāla, oiai makou e hoomaha ' , \ or,iuolu a'na i ka luhi ame ka mauluulu o ke kino, : ' ae la makou noho nanea ana i ke kani - -a mli o ka leo halulu o ka pukuniahi a wawalo ae la \a kualono me na a-wawa, punohu ae la ka uwahi mai'una mai o kahi 'i kapaia o Punee, a ku aku la na poka pahu iluna o Waimakemake, kahi hoī a makou i noho mua ai. keia wahi e na makamaka, he mea e ka lokomaikai o ke Akua i ke alakai ana i k« noonoo o kuu kane aloha <• haalele makou 5 kela wahi i ka po mamua iho f a- ■ <- Knna lawe ana la makou a'hoea i ka luna o Limamuku f kahi o ka palekana a makou e noho malie aku ai e / a/ia aku al I na. hana a na enemi iloko o ko lakou mau' manao kupouli o ka pakaha ola uhane. Ua hoomau mai 'a ua-poe koa Piki nei i ke ki pokapa-hu ana mailuna mai o Punee, a lele liilii ae la na pohaku ame na papaa lepo o kahi home a makou i noho mua ai iluna o Waimakemake, a hu wale' ae Ia no ke aloha no ia wahi i hoopunanaia ai me ke aloha, no kona hanaino wale ia aku no, ai&i, ua lele e mai la na m.anu ua ulu na eheu. ! 1 keia manawa ua hoomaka iho !a ko makou nohō oiuolu me ka mau n<» nae o ka makaala, Ua hiki ia'u i kela manawa ke hele aku me ke akahele loa a ma na wahi malumalu o kahawai, lawaia wahi'opae ame ka oopu, a loaa no hoi na wahi ka-i kalo, ame ke akahele loa e hoomo'a ai, oiai, ua lawa loa makou me ke ahi kukaepele mamuli o ka inalama makee loa, a pela pu no hoi e malama ioa ai i ka ho'a ana o ke ahi o ikeia mai ka uwahi. He hookahi paha pule mahope mai o keia manawa, ua meha pu wale iho la no na mea apau, aole kiki hou ia mai o na pu, a hoohoio iho la ko maua manao, ua huli hoi aku nn koa Piki me ka manao ua pau makou i ka make, oiai, aohe k>he hou ia o ka Koolau pu, a ua poaipuniia hoi na awawa apau o Kalalau e ka lakou mau poka kipololei ame na pokapa-hu, pehea la e pakele ai, o ko lakou wahi «ae hoi ia i hoauhee walela ai a noho lanakila ai ke ahi-

kanana Kaluaikooīau Kuhookahi imua o na kin! heluna koa Piki, Iloko no nae o keia noho mehameha a hoohana ole ia mai o makou no ka manawa loihi mahope mai, aole loa'no kuu kane i ae e hoike aku ia makou iho, aka, ua hunakeie loa no kela ia makou, oiai, aia makou iloko o na mawae o ka po'hihihi me ka maopopo ole aku o na mea e hoolalaia.mai ana no makou. Ua noho iho la makou ma keia me ka maalahi a piha paha lia mahina, mo ka loaa ole o kekahi kuia a ano hoohaluaia mai, oiai, ua paa mau ka manawa i ka hoomakakiuia o na wahi apau e kuu kane, nolaila, ua hooholo iho la kela e iho makou ilalo i kahi o ka ai e uiu ana, a ua iho aku Ja no makou a hoea' ilalo ma kapa o ke kahawai, a o Oheoheiki ka inoa o ia wahi. He wahi keia i mahiia i ka ai e na makamaka kamaaina o ua mau pali hulilua nei, ua hele ka ai a hoea i kumupali a iwaena o ka nahele, a ilaila i loaa mau ai ia inakou ka palekana, ua lawa iho la me ka ai, ka luau, a haule aku la no hoi i kahawai lawa no na w'ahi 1 kauna oopu, ka opae no hoi me ka hoio, ka wi, a hui pu mai la me na huaai o koauka, a ua pau ae la ka pilikia no ka hoolawa ana i ka polnli ame ka makewai. Ua loaa iho la ia makou keia wahi maikai e maluhia ai ka noho ana, a elawa ai hoi me na mea e hoolako ai no ke olakino. nolaila, ua hooliio makou ia wahi i home no makou. Aia i ke ao, haalele makon la'wahi a hele aku la iloko o ka ululaau e nohopee ai, a i ka po, hoi aku la i ko makou wahi e hooluolu ai no ka manawa hiamoe. Iloko o keia manawa apau, ua'nohoia e makou ma ia ano a ua aneane piha elua makahiki ia manawa, a ia nianawa no hoi, ke ike rnau aku la makou i na makaiiiaka, me ko lakou ike ole mai nae ia makou, a me ke ano haupu ole ae eia 110 makou ke noho aku nei, a m hoikeia mai ia'u mahope

j lua mai, he elua ka o lakou nian.-io—n ka mna, ua pau tna- ! kou i ka make, na Koolau no makou i pu. a i ole, ua j make inakou ina poka r na koa Piki; a o kekahi maiiao 0 lakou, ua hoi !oa mai no makou i Keknha a'ilaila kahi 1 hunaia ai a i pfee ai. Aolo rio paha e. nele na manuo kohokoho o na rt akamaka, oiai. ua nalowale !oa iho la makou iioko o ia īoanawa loihi, a ua ano paiaka ia. E hoomanao 6 na makamaka e naue pu nei ma na alahele o ka hoom&nawanui, aia iloko o keia manawa holookoa, ke ike akU la no makou i na makamaka, ua hele mai no kekshl pof a kokoke, aka, aole loa makou i hoike aku a aole loa no hoi lakou i ike mai ia makou, nolaila, aole loa makou i paleo kamailio aku me kekahi mea okoa iloko o ia mau mahina lehuiehu. a o ka aneana ia e piha na makahiki elwa o ko makou noho kokookolu ana i koauka, me ka lohe ole mai i ke ano o ka noho ana o na kini ame na makamaka lehuiehu, o ka hoomanao mau wal<? ae 110 me ke kulu ijho o na waimaka ko noonoo iho i ke ano 0 ko makou noho'ana, e ike a halawai pu akn ana paha me lakou, aole he mau i?M'ahuna 010 ia, & hookahi no mea. i ike, o ke Aleua ma ka Lani kiekie. la m&kou e nanea nei m<» ka mohamoha, aia hoi, 1 kekahi la maikaī, ua hele aku 1a au e uhuki i mau wahi ka -i ai na makou 'i kaupapaloi, a o ko'u wahi aahu e komo ana ia maiiaWa, he hoioku weluwelu no no'u. ua humu lolewaw&e Ia )no e a'u, a o ke kuka no hoi me ka paaplekapu oua kahe nei. īa'u e uhuki ai nei. na lohe mahui aku 16, au i kekahi mea hoohikilele, me he leo kunu kanaka la, a hooipaka koke iho la au e pupue īla o īloko o na lau kalo, me| ke au o kuu mau maka mao a maanei ona kipapa pali, a hoolono malio aku 1a ko'u zra pepeiao, a lohe hou.aka la au i ka leo walaau maluna ae o ma,kou„ a i ko'u alawa ana ae, ike aku la au ia Wile Kini, kela hapa-haole kaulana i ke puhiko. e ku mai ana ma ke alanui a pli ai, maluna aku o makou, me ke o ana mai, & ike pu aku 1a au i ka oiii ana ae o Kelau ame Keoki a kuku nui mai la i .kahi hookahi.. ia manawa koke no au 1 holo aku a1 ahiki i kuu kane e noho ana, a ike mai la kela i kuu pihoihoi, ninau koke mai la: "Heaha keia e nui nei ka hanu?" "Heaha mai hoi kau, he mau kanaka, ō Wile Kini ma, aia maluna ae nei." "Ua ike mai nei nae paha ia oe?" "Ae; ua o msi nei a ike mai nei ia'u." "E pee kakou ;" a hoaa wale iho la rio makou ia manawa, a holo aku ia-makou a he ulupohoie, kokolo aku la maua me ke keiki a moe maiie iho la, a ku aku ia no o Koolau mawaho me ka paa no nae i ka pu- Aia i keia manawa a kela mau makamalea i ike mua mai ai ia'u iloko 0 ka ioi, ua kuhihewa mai la kekahi o lakou he Kepani aihue kalo, no ka mea, ua lohe mua iho ia la-kou no ka nalowale a mahuka ana o kekahi Kepani aihue, a ua manao iho la owau ua Kenaui nei i knu komo i ke kapa kane me ka papaīe-kapu; aka, Ua ike pono mai la no nae kekahi 1 ko'u helehelepa, a ua pane akii ia: "Aole kela he Kepani, manao au eia ianei o Koolau ma." ■ ' - v Aia nae i ka hele ana mai o Keoki a ike pono mai Ia ia Koolay, ua hoopauia ae la ko lakou kuhihe'Wa, a ua hele mai la no lakou. Ua hele mai la o Keoki a lululima pu iho la me makou, a o Kelau mai a lululima pu no me ia, a o Kini mai, a ua lululima pu mai la no oia me a'u, a i kona huli ana ae Sa Koolau e lululima. ua pane malie aku ia no ua kane nei a'u i ka ninau ana aku: "Auhea oe e ua makamaka nei, e hoopoino mai auanei paha oe ia'u?" "Aole; mai hopohopo oe no ia mea, aole ia iloke o'u, aka, o ke aloha hoakanaka ka moa iloko o ko'u puuwai." Ilaawi aku la o Koolau i kona iima akau o ke aloha a lululima pu iho 1a laua me na manao launa oluolu. Ua hoohala iho la ua mau makamaka nei i kekahi manawa liuiiu wale me na ninau aku a ninau mai, a ua hoike aku no hoi maua i ka mooīelo o k:o makou noho auwana ana iloko o na inea ame na popilikia, a ua hoike mai no hoi lakou i na mea apau a makou i lohe ole ai, a i ike ole ai no ka ma.nawa loihi e pili ana i na ohana ame na kini makamaka. E hooiiianao iho ena makamaka ha'iha'iolelo, o ka ek#hi iho la keia o ko makou hui pu a paieo pu ana me kekahi poe okoa aku mai ko makou manawa mai i hoomakaia ai e ki pu, a e uhaiaholoia ē na koa Piki ahiki mai ia la, a he mea e ka hauoli i ka hoi hou ana mai o na hoomaopopo aok&naka ame ka lohe ana mai hoi ina nuhou, a ua ano like iho la makou me he poe la i make a ola hou 'mai. I ka pau ana o na kukaiolelo mawaena o makou, a liuliu lakou la e haalele iho ia makou, ua lululima pu hou iho la me ke-aloha, a o ia no ka manawa a ka makamaka Wile Kini i pane mai ai i kuu kane: "E, auhea oe; i noho oe a i kou manawa e ike ai i ka pipi, a maopopo ia oe na'u ia pipi, e kii oe i i'a na oukou, ke haa»wi aku nei au hau a e hana aku." Ua haawi aku la o Koolau i kona mahaio piha no keia haawina o ke 'aloha' ame ka lokomaikai, me kona'hooia pu aku no nae hoi ua lawa no makou me kahi oopii ame ka opae o kuahiwi, aka, hoopaa mai la no nae ua makamaka nei ī kana haawi lokomaikai e kii no i pipi na makou, a mahope o na paleo aloha hou ana, ua huli hoi aku la lakou ma ko lakou alahele a noho kokookolu hou iho la makou me na manao maikai no. keia launa oluolu ana me kela mau maleamalea. H e mea pono no paha ia'u e hoike ae ma ksia wahi no kuu kane, a ola keia: Me keia haawi aloha manawaiea 'ana nlai o Kini i ka pipi, me kona ike mau aku no i ka hele mai o na pipi a Kini, me ko makou nele ame ka ono no hoi ina wahi io pipi, aole loa nae kuu kane i kii wale aku a lawe mai ia lokomaikai i panaiia mai, aka, ua kauleo niai no kela e nui ke aho a e hoomanawanui i ka mea i loaā ma ke alo. I kekahi la ae, ua hoopuiwa hou ia ae la no ko makou hauli i ka ike ana aku i kekahi mau mea eiua e pii ae ana ma ke alanui, aole no nae i liuliu ua hoopauia ae la ia mau leumu pioo, ua ike koke aku la no makou ia Kelau ame kana wahine, o Keapoulu, ua hole mai la no laua a halawai pu, a ua ike a u*we pu no hoi me ia makamaka. Ua lawe mai lau& he mau wahi welu aahu no makou. kukaepele a he eke i'a, he moi maloo me kekahi mau wahi hemahema e ae, a i ko laua huli hoi ana; o ka pau ana ia 0 ko makou hui a kamailio pu ana mo kokahi kino kanaka a make aku ke keiki a maua me :ua kane nei mahope aku, ahiki wale no i ko'u hoea hou ana i kauhaīe o ke oneh»nau i Kekaha, Kauai, he ekolu makahiki me na mahina oi elima 6 k% noho auwana ana iloko o na awawa waoakua ame na kakaipali nihinihi o ka mehamehn anoano ame ka i «lo hoomanawanuiia ai hoi m* ke kapae m i ke aloha makua me ka ohana niahope, kiloi nalo loa ka maka-u ame ke kaniuhu. a molm i ke ojk no ke keiki ame ke kane aloha, e pili ana a e ukali anl ia lana Ina kekona apau o ko'u oia ana, ma \vahi Iwi apau 1 heleia a i owau pu kekahi e kiai nna me Ja makaala, me ka p\i«w f ai haokila e hana i o 'aun e ia laua, e hanai ia laua a e make ōo laua k f (Aole i pau) "