Ke Alakai o Hawaii, Volume VIII, Number 39, 14 February 1935 — KA HOOPII UKUHANA A KA PAPA LUNAKIAI O HONOLULU [ARTICLE]

KA HOOPII UKUHANA A KA PAPA LUNAKIAI O HONOLULU

I ke emi ana o na uku o na poo aupuni o ke Teritore i ka makahiki 1901, hookomo au he olelo hooholo e . hoopiiia na uku o ka poe hana alanui ame ka poe halihali opala ame ka poe apau e ukuia ana he hookahi wale no' dala oka la, aka hookahi daia me ka hapalua. Holo ia olelo hooholo i ka hale o na lunamakaainana, aka hoemiia 1 . mai eka aha kenake aka hookahi dala hapaha. Mamua nae o ka hoio ana o keia hoemi uku o na poo.aupuni o ke Teritore i ke kau o ka 1903, a oiai no e paioia ana ia mea iloko o ka hale, kahea mai la o Kiaaina' Sanford B. Dole i na Lunamakaainana Kaniho o Kohala Fernandez o Hamakua ame a'u e pii aku i kona keHbna. O Lunamakaainana Kaniho ame a'u ka i pii i ke a ke kiaaina, aka hoole o Lunamakaainana Pemanr dvz, aole ona makemake e hooko ike kono aka kiaaina. I ko maua hiki ana i ke keena o ke kiaaina, eia kana i kamailio mai ai ia maua: "E na keiki, ke manao nei au, he hana hemahema loa keia a oukou e hoao mai nei e liana, ka hoemi i na uku o na poo aupuiii o ke Teritore. Maliope lakou haalele mai a pilikia ke aupuni. Aole e hiki ke ioaa ka poe e lawe ia'mau kuiana." I aku au: "He kanalua ole ko'u e Mr. Kiaaina i ka loaa ia kakou o na kanaka kūpono e hoopiha i na makalua ina e waiho mai v . ana keia keonimana i na oihana: aia ko'u kanalua loa ma kou aoao 3 oia hoi, i kou makemake ole e hoo- ; poe kupono iku ole i kou makemake. Me he ' mo.A ' ooe kupono wale no i kou manao e paa i keia ia p.o ka poe wale no iloko o kou pohai, E -\rnua o ko'u noho ana mai ma kfeia kau^ in.o * '11 i n* ana, Ao?e a lakou nei kaumaha ahā' o-■fiit* s p66' īea pili i ke komo mai o ke dala iioko o ka waihona jpuni/ 6 ka lakou hana wale no, oia ka hoolilo la o ka liehulehu, a na ka ahaolelo e imi i ke dala ma ka 'ana ina kanawai auhau. Tna eoi aku na hoolilo «mamua o ke elala o ke aupuni, o ka hana ia a ka F; iunahelu, oia no hoi ka lunaauhau, oka hoopii ina auhau " ona kanaka i lawa ai ke dala ana keena aupuni e hoolilo ■*" ai. Aole pela na lunanui ona hale kalepa. Aia iloko o * ko lakou hoohana ana e loaa ai ke dala iko iakou mau haie kalepa pakahi iho. E hoao mau ana īakou e loaa ka hoiomua i na hale kalepa i waihoia mai malalo o ka la- ' kou hoohana ana; a ina e loaa ole ia hopena, hookahi mea e hanaia aku maluna o lakou, oia ka hoopauia mai lakou mauiiana mai. Aole pela na poo aupuni o kakou, Holopono a holopono ole na hana malalo oko lakou . mau keena, e mau ana no ko lakou noho ana ma na oihana." Me ke ko ole o ko ke kiaaina makemake ia maua. haalele aku maua i kona keena. I ka holo ana o keia hana i ka hale o na luiiamakaainana, hookomo hou au he olelo hooholo e hoopii ana i na uku o ka poe hana alanui me kahi poe e ae a makou i hoopii iki ae ai.i na uku ike kau mamua aku. He elua dala ma ka'u olelo hooholo. okiia mai e ke kenake i ke dala hapalua. Aole ona uku wale o keia poe limahana ka makou i hoopii ai i kela mau kau .a eiua, aka o na dku pu kekahi o ka poe puhi-ohe, ka poe makai ame ka poe kinaipauahi. Na ke kenake no hoi i oki mai a haule malalo jho o ka mokou a na lunamakaainana i kau ai. 'He mau no ka poe haahaa ike kenake. Aia ko iakou pono oi ae i na lunamakaainana i ka hapanui o na maoawa. O ko'u kau hope ia no kekahi mau makahiki ahiki i ke kau holo paloka o ka 1918, akahi no au a holo paloka liou a puka no hoi a noho hou i ka ahaolelo ma ke ano no he lunamakaainana iki kau'o ka 1919. īa kau, oi paio aku no ka hoemiia o na hoolilo o ke aupuni; a holopono no kekahi mau paio ana, a pono ole no hoi kekahi mau hooikaika ana. Ia kau ame na kau lehulehu mamua aku ahiki i ke kau o ka 1915. ua pinana mau ae na hoolilo o ko aupimi ahiki wale i ke kau kuikawa o ka 1932. akahi no paha a ike na so!ona i na hemahema o ka lakou ma\i lav elawe hana ana i na kau mamua aku, lakou i kekahi mau hoolilo oke aupuni; aole no nae i lawa. Nolaila, 1 ke kau o ka 1933, he-lunamakaainanahou a u no ia kau, a oki houia no kekahi mau hoolilo'o ke āupuni ma kahi 6 ehiku miliona a oi maī ka pila haawina o ke kau mamua aku. Ina aole ka hemahema o na kau ahaolelo mamua aku mai ke kau mai o ka 1905 ahiki tnai i ke kau o ka 1981, ma ke ake hoopii i m uku o na hoaloha o laknu ame kekahi mau haawina iehulehu e ae. ina no aole i pilikia loa na aupuni o kakou a pela no hoi i pHikia ole loa ai ka poe uku auhau ame ka poe noho i na hale hoolinialima, no ka mea, mamuli o ka pii ioa ana ao o na hoolilo \ o®a aupuni like ole o kakou. pela i hoopii loa ia ae ai na >auhau waiwaipaa, a pela i pii !oa ae ai na uku hooiimallma o oa hale. K \ Mamuli oka nui maoli oka pUīkia ona aupuni o hiki ole i ka ahaolelo ma o kona mau hoa kaukanawai ke hoomau i ka hooholo ana i na pila haawina Hunui hewahewa o ke dala,* nolaiia okiia ai na nku o ka

poe hana aupuni apau he umi pakeneka e kau ahaolelo kuikawa o ka 1932, a i ke kau mau o ka 1933 a makou i noho ai, hanaia kekahi mau oki nunui Joa ia ana, a o ka hapanui nae o ke oki, mai ka huahelu mai o ke keena hoonaauao, a okiia ai ma kahi o ka ehiku m'iliona dala no na makahiki palua 1933-1935 mai ko ia keena haawina maa mau. O kekahi pilikia nui loa o ke aupuni Teritore i na makahiki elua mamua aku o ka noho ana mai o ke kau ahaolelo o ka 1933, oia hoopauia ana o ke kanawai auhau o na waiwailewa e kja ahaolelo o ka 1931, a komo ole mai iioko o ka waihona auhau o ia aupuni ma kahi o ekolu miliona dala, no ka mea, ma ia huina ka nui o na dala e ohiia ana i ka mokahiki mai na auhau waixvailewa mai. Ma ia hoopauia ana o kela auhau, ua pakele ka poe mai ka uku ana i na anhau maluna o ko lakou mau pono hale Aole n&e i hoopomaikai nui loa ia ka lehulehu mai o a o, aka o ka poe oihana kalepa ame ka poe mahiko, na hai kaaahi a mau hui e ae ka i pomaikai' nui loa i ka hoopauia ana o keia auhau maluna o na wai-' wai lewa, a penei: O na Jnahikp, ua pakele lakou i ka uku ana i ka auhau maluna o na mikini wiliko ame na mikini e ae apau i onaia a e hoohanaia ana e lakou malalo oka hoopauia ana oua kanawai la. Pela pu hoi ko lakou mau kaaahi ame na alahao o lakou ame na mea e ae no apau he waiwailewa i onaia« lakoy. 0 na hui kaaahi hoi, pakele lakou i ka uku ana i na auhau maluna o| ko lakou mau kaaahi, na alahao ame na waiwailewa e ae apau i onaia e lakou. Ua holo pu no hoi keia i na haie oihana e laa na panako a pela aku, no ka mea, pakele lakou m«i ka uka ana i na auhau maluna o na pono oloko o ko lakou mau hale oihana pakahi tho, e laa na pakaukau nani a pii o na kumukuai. na mileini kikokikohua, na milani hopluulu, hoonui a hoolawe ame na mikini e ae apau e a e hoohanaia ana e lakou.' Ē nana mav kakou i kekahi h&na a na eolona a kako.u i kela kau ahaolelo. No keaha mai la ko lakou kumu o ! k$ hoopau ana i kela kanawai me ka ike iho no ua pukl o ke Teritore, oki hou iho la no nae i keleal)! % M uwai e komo mai ai na dala iloko o ka wamonk o ke Teritore e kokua ai i'ka uku ana i kona mau hoolilo a ua mau solona la no i hoOpinana nui ai. He keu maoli no a ka hawawa. Eia nae oka poe kela i komo nia ka h?tu ako kakou poe ae oia ma ka papa ekahi o ka| ma*fcai ame ka naauao me ka lilelile, 0 ka heK> no ia a piinl&alupa maoli ke Teritore, a kaheaia eīua ahaolelo* \ 1932, huli, e imi a e hana i m mea e hiki ai ke laha ka auwae o ke aujpt.uUj maluna ae o ka wai panakalūpe', o ke kom,o nui ana o na i kela kau aku nei o kat.i93 a hui puia »e kekahl Lepnpalika kakaikahi e lawa ai ka hapahui o n|V $ o ka oi aku no nae, o ka hale o na Iwiama^&&|ftīma t hoihoi ia ai ke kanawi auhau waiwailewa, a pola ai ka auwae o ke aupuai Teritoro mahma ae o\a'wa! panakalupe ahiki mai la 1 keia 1a; ak'a ; aole no nW \ eueu loa ae maluna o ia wai pahakahipe, nc> ka meaj hoani e ia mai no ka puki aku o ka waihona o ua aujpWnl Teritore nei oka kakou a e haule ana na loaa maia!(i J 'ha hoolilo ma kahi aneane i ka hookahi niliona d'ata. Jjua ike mua au ame kekahi poe kakaikahi i keia mea, a lamiillio aku no i na hoa no ia m?a(.eia uae, aole he « ia mai; a laa ka pilikia 3a! Ae, he k>he ke ola a he| kuli ka make! i