Ke Alakai o Hawaii, Volume VIII, Number 52, 9 May 1935 — HE MOOLELO KAAO HAWAII NO KAULU AME NA KAIKUAANA KE KEIKI HOOKALAKUPUA A KUKAOHIALAKA AME HINAULUOHIA [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO HAWAII NO KAULU AME NA KAIKUAANA

KE KEIKI HOOKALAKUPUA A KUKAOHIALAKA AME HINAULUOHIA

Olelo aku ke. 'kwa Kaeha: ''E imi oe i ..momona nau, no ka mea.ua pau ka inakou momona ia oe ika ai ia. Nolaila, h'ele aku la o Kaeha me ka maopopo ole o kahi e loaa ai oka momona. Ike mai la o Kaulu ia Kaeha, hahai aku la; lalau ihola o Kaulu ia Kaeha, a lele aku la i Manow-aikeoo. No Kane laua o Kanaloa ia aina, ama laila na momona a pau loa ke 'kua. Elima kiai, o Uweliki, o Uw-elike, o Uwelika, o Maalaka, o Maalaki. Mai kekahi aoao o Maalaka a me Maalaki, i ko laua ike ana mai ia Kaulu ma, e awa ipo ana laua i lalo, nanao kahako kapali, haule o Kaulu ma i lalo loa. A' ike o iko laua pilikia, kahea ae la o Kaulu; - . E Kaulu-e, awa ia, • E Kaulu-e, kikoo-lia. E Kaulu-e', pupuu-lia, Eha kaukahi, eha kaulua. Kau ana laua nei i luna, a līopu ana ia Maalaka me Maalaki: "Make olua ia'u". Olelo mai laua la: u lna maua e make, aohe kiai oka aina e pono ai." Ae akis o Kaulu. Hele aku la o Ka«iti ; ma a loaa o Uweleki ame Uwelika ma kekahi aoao, ni'na mau la: "Heaha ka olua?" I aku o Kaulu: M He momona." I Ipko oko laua la manao, aole e pau ka momona ia Kaulu np ka uuku 0 ke kino ke nana aku, nolaila, haawi laua i momoiia ia Kaulu, E hao ae ana o Kaulu ika momona, pau ka ai, ka ia, ka puaa ka moa,-na mea ulu, na mea noke ia e Kaulu a pau loa, lele ae ana o Kaulu i luna pouli ka la poeleele. Nolaila, nonoi aku na kiai ia Kaulu i mea hoopulapula hou no ka aina; haawi mai o Kaulu, hookahi huli kalo, hookaM lau uala, hookahi puaa, hookahi moa, a r pela aku J no. A hiki o Kaulu ma i o Kane ame Kanaloa» haawi i i ka momona, haohao laua i keia momona, i ka like.loa me ka ' laua momona o Manowaikeoo. No keia haohao, o Kane a ' me Kanaloa, hoouna laua ia Kolea ma e lele i'luna e ninau ia Makalii! a hiki laua i luna, hai mai no o Makalii, o ka momona no ia o Manowaikeoo a Kaulu i lawe mai ai. A hiki laua i o Kane laua o Kanaloa, hai aku la i ko laua lohe ia Makalii; nolaila, huhu na akua a pau'loa ik Kaulu a me Kaeha. ' i Nolaila, hoowalewale ke akua ia Kaeha, e hele i ka heenalu. A hiki lakou i kahi oka nalu, kahea ke akua 1 na mano a pau loa, e hopu a paa o Kaeha haawi aku na ke 'lii', O Kukamaulunuiakea ke 'lii ona mano a pau loa, he mano nui, aole ike ia kona loa a me kona laula; ina hamama ka waha, pili o luna i ka lani, o ke a malalp i ka honua; ulu ke koa i luna a manamana, nana i ale o.Kaeha a noho i loko oka opu. Ua walewale o Kaulu 1 make ana o kona kaikuaana, a.mahope noonoo o Kaul,u, i kona ninau ana 1 ke 'kua, hoole mai ke 'kua, nolaila* it]Lanao iho la 0 Kaulu ua make. aku la 0 Kaulu i kahi 0 ke kai e poi a hiki 0 Kaulu, wehe i kona mai a hou i ke kai, ua ia kai a pau i loko ona, nolaila, waiho, wale na ia ika maJOo. Noke aku ana o Kaulu i ka huli i na ia a pau a na ma;no, ka ri;«hi, kaJalakea,. ka hihimanu, aohe kema Kahiki-ku me Kahiki-moe i ka huli, aole.lo&§ua Kaeha. Lele 0 Kau]u a luna \ 0 Makalii la, ninau; iqja i hiki, 1 ai i 0 Makalii la, e moe a Makalii i luna inikii ana 0 Kaulu ika puukole. Olelo iho: "Make i , he'aha kau huaolelo?" "O ko kaikuaana aia iJoko o kaj mano. I aku o Kaulu :"E hai mai oe ia'u?" . i īa Kaulu e ninau ana iā Makalii, ku ana 0 me | me ka pohaku nui (ua oi ae mamua o Maui oi īkuwa ka inoa, he kaikaina no Makalii, he kanajka huhu' ame ka ikaika loa. Hoolei iho la ia ika pohaku i luna o| Kaulu. Koo ae ana 0 Kaulu ika manamana miki poi, paa ka pohaku i luna. Olelo kku o Kaulu: "Ea, paa ka hoi ka pohaku aua kanaka ikaika?" Lohe 0 Koeleeīe, oia kona mea i pakele ai ia Kaulu. .Olelo aku o.Kaulu:; "E hai mai oe ia'u i ka mano nana i nahu, a me kona wahii 1 noho ai." Nana o Makalii, aohe ike ia 0 lalo nei, nolai-; la, pupuhi ia i ke kukui a malino o lalo nei, ike ia ka mano! nana i nahu; kuhikuhi mai o Makalii, aia i ke koa e ulu! ana a manamana.' : ; • • : | A hiki 0 Kaulu, ninau iho la i ke koa e waiho ana: "Ua ike anei oe i kuu kaikuaana?" Olelo mai ka mano alii, 0 Kukamaulunuiakea: "Ua pau ia'u, eia i loko o'u ia e waiho nei, ua 'lepo, ua kukae?" I aku o Kaulu: "He j ikaika no?" Ae mai ka mano: "Ae, 0 ko'u ikaika, pili ke a luna, oke a lalo ika honua." E hamama mai ana o! Kukamaulunuiakea, e koo ae ana o Kaulu, paa 0 luna i ka: lani, paa ke a lalo ika honua. Kahea aku 0 Kaulu ia loko 0 ka opu o ka miino, e hele mai 0 loko i waho, oili mai ana 0 Kaeha, ua helelei ka lauoho, ua ohule ke poo. Make 0 Kukamaulunuiakea ia Kaulu, lele kona hauli a kau i ka 'la'ni, oia e kau nei i ka po i ka huli ana oka pew-a, ike aumoe oka po. Malaila e nana mau nei; ko Hawaii nei mau kamaaina mai ka wa kahiko a hiki i keia wa. * '' r. . " I '1 Hoi mai la o Kaulu Kaeha; mamua o Kaeha mahope 0 Kaulu, iā wa, kuu o Kaulu i ka wai 1 omo ia.ai e ka mai ona, hoi hou kai a iike me mamua. Ua ojelo ia ma keia kuao, ua awaawa k<b kai no keia hana ana a"Kaulu: pela, oia kona āwaax?a a hiki i keia la a kakou e ike nei. Nana mai la ke 'kua ia Kaiilu a me Kaeha e hoi a|ku ana, | olelo iho ke 'kua: "Aole lja i make 0 Kaeha." Kōlaila, j

hoopunipuni hou ke 'kua ia Kaeha, e hele e lele kowali. w<ll e aku la ke 'kua me Kaeha a hiki ike kowali, i aku kē kua Kaeha: "O oe mua ke lele, eka makou ia oe." Ia lakou e olelo ana, ku ana o Kaulu, a olelo aku la me k»* xn^td.lca: inaoukoue makemake e lele kowali, na'u oukou e ka." Penpi ka Kaulu olelo Ike 'kuā : "Ka lele kouali o ko makou aina, alo ka noho ana o luna o ke kowali, he alo he alo, pela no e hoonoho ai a hiki i ka pa : a ana o luna, alaila, ka ke kowali, lealea." Ma keia hapa a Kaulu, ua pau loa ia poe akua i ka make, no ka mokU| oke kowali. Ike iho la ke 'kua i keia hana ā Kaulu, hoopunipuni hou lakou ia Kaeha, e hele i ke paeaea, ka makoi. Ia hele ana o Kaeha me ke 'kua, make o hoppili ia i loko o ka opihi awa, oia kela opihi kau i ka paa~ la. : Huli o Kaulu a loaa o Kaeha i loko oka opihi, oi hamo wale o Kaulu aohe hemo o ka opihi, e mimi aku ana o Kaulu, hemo o Kaeha, awaawa ia opihi a hiki i keia la, nolaila, kapaia.ka opihi awa, oia kela opihi e pili ana i ka ala maloo, e olelo ia ana he kukae ia.

Mahope o keia ola hou ana o Kaeha ia Kaulu, hoi mai la laua i' Oahu nei e noho ai. A hiki laua ma Moanalua, i Papakolea, hoonoh<X O Kaulu ia Kaeha iiaiia; hele mai la o Kaulu a loaa Kapaiama. He 'kiia o Haumea no Oahu nei, e noho ana ia i Niuheiewai, he wahine o liaumea. A hiki o Kaulu, e moe ana o Haumea, olelo iho o Kaulu me ke kahea. "E Haumea, e Haumea, ka i.no he ala, kah.u.ke q a moa, hakaka me Kaulu." Noho o Haumea, hoikela. Lele o Kaulu a hiki i luna i o Makalii la, ninau mai o Makalii; £< ,Heaha kau e Kaulu?" "He koko ka'u i kii mai nei, e haawi mai oe ia'u i make o Haume,a." Haawi mai, la o Makalii ina koko ana, ia Maoleha ma.

■ Hoi mai la o Kaulu a hiki, e moe ana o Haumea; hoopuni o Kaulu i ke koko a puni ka hale, kahea iho o Kaulu ia līaumea: "0 ka moe no ka kau, ka inoo ke ala ae e hakaka kaua." Ala ae la o Haumea, hou aku la ma kela wapi keia wahi o ka hale, hoowalewale o Kaulu me ka holo ma: o amaoo ka hale o Haumea i ka puliki ia» a make iho la. | Kii aku la o Kaulu ia Kaeha, a hoi aku la i Kailua, ko laua aina hanau, kahi o na makua e noho ana. : O Lonokaeho ke 'lii o Koolau a me Kailua, nona ka lae;oi o Piokeanuenue. A hiki o Kaulu imua'o na kahu o Loiiokae!io. M > Kahea aku la na kahu ia Lonokaeho: "Kupanaha keia wahi keik,i i aniuaniu mai nei ia oe." "Pehea?" "Owai kela kanaka lae lapalapa?*' I mai o Lonokaeho: "He ikaika no, oka hele ana mai iko Lonokaelp wahi?" I aku o Kaulu: "He \yahi ikaika no aole nae| i mahuahua.** Pii ka lae o Lonokaeho a kiekie i luna i ka lani, iho iho e make o Kaulu. olelo ae o Kaulu penei:

Ē K&ulu e, awaa ia. j E Kauiu-e, kikpo-lia. I E Kaulu e, pupuu lia. i Eh& ksukshi, . , | i Eha kaulua. ............ | Ninau ae na lima o Kaulu; *'E aha la?" 4, 0 ke a luna i luna» oke a ialo i lalo." Paa ka lae o Louokaeho i ka honua/ ulu ka ohia, ka mauu i luna, a make iho ia o Lonokae*K«, ma kela puu kaulana o Olomana, e ku nei a hiki i keiaja. I Noho iho la o Kaulu me Kaeha, a mahope make iho la o noho iho la p Kaulu a hoao me kana wahine, o Keka inoa. He wiāhine maikai o Kekeie, aohe puu t aohe iltee, he ala kona hanu a me ka iii, ua like me ka inamona. ja he wahine noh malie loa ia.. O kana puni k"u hala» ka ka ieie, na moa aaia a pau Ina e moe, iei pu 110 me ka lei hala» ina e maloo ka lei lei 110, a hiki i ka helelei ana. Nolaila, ulu ka hala o Kekele a hiki i keia la. : Noho iho la laua me Kaulu a hiki iko iaua make ana, aofye loaa keiki. ■ j ; :