Ke Alakai o Hawaii, Volume VIII, Number 57, 13 June 1935 — KAAO NO KAPUAOKAOHELOAI [ARTICLE]

KAAO NO KAPUAOKAOHELOAI

Oku ka makuakane, o līina ka makuahine. o TTool<aaikapakaakaua ke kaikumuu', o Kapuaokuoheloai kc kai--kuahkie. O Walakea, i Hilo-ka aina, oka mua ke kaikunane, o ka muli ke kaikuahino, he mau alii lakonno Hilo. Hookahi o laua hale i hanai ia ai } . aole ike kekahi i kekahi, he kahiu kane ko ke kaikunane", he k.ahu wahine ko ke kaikuahine; he kapu loa ko laua hanai'ia ana, aole hele i waho oka hale, i loko no e hana lepo ai. Ua olelo oKu a me Hiaia i na kahu hanai, ina e kii k< j kaikunane i ke kaikuahine, alaila, hele kana hanai me kona kahu i Kuaihelani e noho ai (i ka aina i Kahiki), a i>ela kekahi. A hala na makahiki he iwakalua ia laua o.keia noho kaawale ana, me ka ike ole kekahi i kekahi, pii na kahu o laua e mahiai i uka o Kaumana, aia ia wahi i uka pono o Punahoa.

A hala ,na kahu i ke kakahiaka nui, ala ao la o Kapuaokaoheloai a hele i walio o ka hale, i nana ae kona hana, e a ana keia mea >vena i ka hale o lakou, hele aku keia huli, loaa ka puka, \vehe ak_u la. Nana aku la ia e moe ana keia mea ula, komo aku la ia a weln; ae la, he kahaka maikai loa, ia wa moe laua, a aui ka la, hoi aku la keia i kona wahi. A hoi niai la na kahu, aol<- ike i keia hana a ka laua mau hanai, pela mau no ka laua hana a?ui a hala ke anahulu okoa.

I kekahi ahiahi, hopuhopu iho la o Kapuaokaoheloai he mau moa, hoihoi aku la a ma kona wahi, moe iho la laua me kona "kahu, i ke ahiahi ana aku, aole i liul.iu iho ka moe ana. Kii aku la o Kapuaokaōheloai a na moa, hoonioni; pukoko ka moa a kani ae la, i aku i ke kahu: "Ua ao, e pii ae olua i ka mahiai i na mala a I aleu ke kahu: "Hikiwawe hoi ha ke ao, o ka pili ana iho !nei no ka o na maka la, o ke kani e mai nei 110 ia o ka moa." Puka ae la keia a waho nana ae la i ka huli o ka ia, hoi aku la no moe. Lalau hou keia ika moa, kani hou, hoala aku la no keia: "Ua ao, ke olowalu mai nei ka moa." Ala ae la ke kahu wahine, kii aku la a ke kahu kane hoala, ala ae la, a pii aku la laua i ka mahiai.

"""" 1 A hala laua, ala ae la o Kapuaokaoheloai & hoi aku la ma kahi o kona kaikunane, moe iho la laua. Pii na leahu o laua a waena, ; īiofio kaleali o ke ao ae, aohe ao jki, hoi mai la laua a hiki i ka hale, loaa pono mai la na hanai e moe pu ana. I aku ke kane ika wahine: "E pii ana au e hai {-na makua, e like me na olelo i kinohi. Ae aku ka wahine: "Ae, o pii." A hiki aku Ja la o Ku ma laua o Hina, hai aku la i na. hanai a laua, ia wa kena mai la o Ku i na kanaka, e kii i ua wahi kahu w-ahine nei e pepehi ai. A hiki lakou lal.au aku Ja ike kahu e make. Olelo mai ke kahu: "Alia au e mak'e, a ke alo o ke 'lii, alaila au make, aīa a lohe ke 'lii i ka'u mau olelo." A( hiki keia i mua oKu me Hina, olelo mai !a o Ku i na kanaka: "Heaha iho la ka ka mea i hoola ia mai nei, aohe pepehi iho a make?" "Ka, olelo mai nei, aia a lohe oe i kana olelofalaīla ka make ia."

I mai la o Ku: "Heaha kau olelo?" Olelo aku ke kahu: "Ua olelo ke 'lii» ina na ka'u hanai ke kii, alaila. oia ame a'u e hoi i Kuaihelani. A pela no hoi kekahi o_ maua me kana hanai. Oia ka'u olelo ike ? lii." Ae, ua pono, aole oe e make, e hoi oe me kau hanai Kuaihelani."

[ A hiki keia i mua oka hanai, hoomakaukau iho la Tia viraa, a holō aku !'a, oia nei, o ka hanai, o na "hoewaa aljā lakou., Mai o.u a Maui, mai Isaui mai a Oahu, mai a Kāuai, a pae lakou ma \Vaimea. E ka'u ana ilaila he waa imi wah?no na ke lii o Kuaiheiani, mai Kuaihelani mai, ike mai la i ka wahine maikai o Kapuaokaoheloai, olelo mai la: "E hele maua e nana.i keia mau moku a pau loa, a i loaa ole ka wahine, alaila, o oe no ka wahine." Nolaila, noho iho la lakou i Waimea a hala ke anahulu, hoi mai la na kanaka imi wahine, aole nae ī loaa ka wahine. Holo lakou a hala eha anahulu ika moana, eilelo aku na kanaka o Kuaihelani: "Kokoke kakou e ike i ka aina, aia nae a honi i ke ala o ke kieie." He mau la i hala, ho'ni lakou i ke ala o ke kiele, ike aku la lakou he aina maikai o Kuaihelani. Olelo aku na kanlka ia Kapuaokaoheloai: "ī pae kakou, a kahi oko 'lii. ii kahea mai ia oe e pii aku i luna o ka nia, mai pii oe he n^ake; pela ke kaikakamahine, i kahea mai ia oe e pii i ka anuu, mai pii oe ,o make r aia'a.kii mai i ko lima e paa ai, alaila, oe pii aku.

Pae aku la lakou, a uka, hele aku la lakou a hiki i ke lii, aloha mai ke 'lii, aloha aku keia, kahea mai ke 'lii.e pii ae maluna o ka nio, hoole aku keia, ao!c.

iO kia kaikamahine a ua 'lii la, aia no iluna o ka anuu kapu loa me kana wahine mua a make, o Kapuaokaohelo ka iiioa. .Kauoha aku la kona makuakane 1 na' manu e kii a iho mai e nana ? keia waliine, Ina e lawe i aikane nana, a i ole, i wahine no na ianei.

A'hiki mai la, aloha, olelo mai la e pii i ka anuu, hooIe aku keia, k!i mai la kela a ka lima huki i lima, pii aku a waena o ka anuu, kaa keia mahop.e, hehee hou ktia i hope, no ka hookae oka anuu. Oke kumu hookae o ka aaiuu ia ia nei oka noha ana oka mai o ia nei. Kii mai ia ke aikane paa ma ka lima, a hiki laua i luna noho iho la, he manu ke kahaka lawelawe.

< -iA hala he mau la ia laua o ka noho ana, uluhua ke i ka ike ole 1 ke kino o ianei, manao iho la keia, ma wah<|) wale n'o. ka maikai, aole ma ke kino, i'nolaila, olelo aku \ke aikane: "Kaua e auau,",ae mai ke aikane. A hiki i kiowai ausiu, he kiowai kapu loa, aole e'auau ka poe ji ame ka poe haumia. Olelo mai ke aikane: "He ikanawai ko kuu \vai, he wehe ke kapa a pau koe o ke kino, alaila, auau." Ae aku keia; wehe ae la keia i .ke kapai a pau, lele aku 1a i loko o ka wai, nana mai la ke aīkane,aohe puu.aohe kee, pela ke kua me ke alo, aia nae wawae he nahn. Pii mua ko aikane i luna •-> ka wai, kaa keia mahope. hoholo keia i lalo. huli mai ke aikane a huki i ka lima. o ke kumu o keia hoholo 110 ka ike o ka wai ua naha keia.

la wa maopōpo Iho !a i ke aikane, «a naha keia, lai!aj* huhu ke aikane, aohe okomu. aoho ai pu, aohe noho pu; no keia huhu, aku la i na manu, o hole e olelo aku l ka makuakaiip e.make ke aikane, r,c ka naha ana p ka mai ano ka haumia o kona kitu\ A lohe ka makuai ka olelo a na manu, hoouna aku hi ia i na kanaka a paii loa i ike i ka nana ouli. kUokilo. kuhikuhi puuone, e helejmai e nana i ke malihinu he 'lii paha aole paha, Ina he Mtt e make. ina aoho alii. alaila make. 1 Nana mai 1a na mea a pau !oa aoho alu mai na makua mai; 1 nolaila, hookahi'o lakou manao mo keMii oka make wale no, no ka pii anja ī ka mims kapn loa. Aia hoi, he kanaka i koe, he kuhikuln puuono no Kena aiku la ke 'lii e hele mai o ha'i 1 konu ike A hiki mai la u£ k&naka la 1 kaHi oke Mii, nihau aku la ke'lii: <,( E 'Hiki !anei ia oe ke olelo pololei i ke ano o keia kaikamahin«. iike *lii, ike 'lii ole? Ae mai kela. 1 aku ke kuhikuhi puuone: "He 'lii |kena no ka hikhia aka la, ho k:vpu.

aohe kapu o kau kaikamahine, o ka anuu kapu, aole no kau, no keia kaikamahine ia aiiuu, maluna ko ianei alii malalo ko kau. Aole he kaikamahine e, mai loko aku no ou, o ka mua o Hina ko ianei makuahine, o ka hope oe, mai Kuaihelani aku Jiei ka hele ana a noho i Hawaii," Ola ae la keia, ma keia mau olelo,laupa mai la ke aikane iaia nei, a iho la e like me mamua. He mea mau ia Kapuaokaoheloai, ka uwe i kona kaikunane, ninau aku o Kapuaokaohelo: "E uwe ana oe i ke aha?" "I ko'u kaikunane." "Auhea?" "Aia no i Hawaii." "He kanaka maikai no?" "Ae, he pale wawae ko'u ili nona." "Auwe, pehea la wau e ike ai iaia." I aku keia; "Ina makemake oe e ike, e ike no oe." •V ' " ' t ' I ka po, ma ka moe uhane, kii keia i ka uhane o ke kai kiinane a hoomoe pu me ke aikane, pela no i na po a pau, a hala ke anahulu* okoa, aloha iho'la ka wahine a manao e imi. Ninau aku ike aikane: "Aia mahea ko oukou wahi?" Aia ma ka hikina o ka la; ina oe e holo, o ka aina muā e ioaa ia oe o Kauai, Oahu aku, o Molokai, o Maui, o Hawaii, aia nae ma kahi a ka la e hiki mai, oia o Kumukahi, o Punahoa ke aw'a, o Waianuenue ka maka o uka e nana ai. Ka hale nui eku ana i uka, oko maua hale ia, aia no kuu kaikunane ilaila me kona kahu." A pau ka olelo ana, haalele ke aikane ia Kuaihelani a holo mai la me konajtnau waa a hiki i Hilo a pae ma Punahoa, nana aku la ia i keia hale eku ana i uka. Pii aku la ia a hiki, he elemakule ke noho ana, he keiki mai ke moe ana, haohao iho la ia. a ninau aku la: "O olua wale no iko okia hale?" o maua wale no." Hoi aku la keia i kai, noho no laua nei. 0 keia keiki'mai, o Hookaakaaikapakaakaua, ua hookii i ka ai, mai ka hele ana o ke kaikuahine a hiki i keia la; nolaila ua inoino ke kino, a wiwi loa, a ua haalele mai ka maikai i ke kino, He mea mau i ua wahine nei, ka pii i na la ekolu e nana i keia hale, e makaikai, e ninau i ke kanaka; no keia hana, haohao ke kahu, a olelo aki i%a hanai. "E, nou paha keia wahine e makai mau nei ī neia mau la ekolu, ua hoouna mai ko kaikuahine i wahine n ui make auanel ko kaikuahine, ke hoi nele aku keia aohe kap%. Nolaila, e hana kaua ia oe." Ako aku la ke kahu a paa ua wahi pupupu hale, lawe aku la i ka hanai, alaila. wai!|o; hana la keia, puholoholo; a po i ka auau kai, elua la i hala a me na po elua, hoi hou keia a like me ke kino mua. Makaukau ka la e hoi ai ka wahine i Kuaihelanl, pii aku la ia e makai hou. I keia pii 'āna, e pio ana ke anuenue, e nee ana ka ua koko. Manao keia ika mea i olelo ia mai e ke aikane, aia a ikeia koia mau hoailona, o ke kane ia. Hlki aku la ia ika hale nana aku la i keia mea ula e moe ana, ninau aku ike kahu: "Heaha kela mea ula e moe mai la?" "0 ka'u hdnai no akahi nt> a hoi mai, i ka makaikai aku nei." Hele aku la keia a hiki, wehe ae la, lele iho la moe. Olelo mai ke kane: "Alia kaua e moe." (No ka papa ana oke kaikuahine, aia a moe meia.) Ma ka uhane moe laua, a noa ae la. Pela laua i mc>e ai,

o na home, i kupono i na kauwa, a ua oi aku nb ka maikai ame ka holomua mamua o na kanaka negero. '

Ma na aina o ka Hema, me kona mau ea wela ke hoi mai na la wela o ke kau, e hoouiu nui ia ana ka paka, ka laiki ame ka indigo, he laau keia e hanaia al o na mea hooluu lole. Ua hiki loa ina negero o Aferika ke hana me ka ikaika a e loaa ana ia lakou na ola kino ikaika a maikai ma na aina wela mamua o na aina anu.

Nolaila, me keia ano ae la, ua nui na hui hoouiu meakanu i hoalaia ma na aina o ka H6ma, a ma ia mau hūi pakahi a pau me na limhana kauwakuapaa; a o kekahī no hoi, aole o lakou hoomaopopo no ka aina o 'AfGrika, ka aina hoi o ko lakou mau kupuna mai kinohi loa mai.

Mau makahiki lehulehu i hala ae, ka hiki mua ana mai o ko lakou mau kupuna no Amerika, a aol'e pu no hoi lakou i hoomaopopo i ke ano o ko lakou kaualakoia ana e ka poe kuai kauwapuapaa, ame ke ano o ko takou hooliloia ana aku i kekahi poe okoa aku a i kekahi ajtu, ame na ehaeha o ko lakou hoopaaia ana me w'k^ulah^o j. k y o .« i ib, ao e . kn Kapuka kauwal<uapaa. Ao ka lakou mau i "hanKu ma keia aina, aole no i !oaa ia lakou na hoōmaop'opo ana, no ka rnea, aole he hoonaauaoia ana o ka lakoii mau keiki, a o ka lakou mea wale no i ike, ka noho ana no ma ko lakou wahi e noho aila malalo o ko lakou 'mau ha'ku, ka lahui ilikeokēo. - '

O ka ha.panui o keia lahui neger*o, oia hoi ka poe e noho ana ma ka aoao akau loa aku o ka Hema, he poe e iioho iiiia me. ka, hopmaopopo ole i na hala e kau mai ana maluna o lakou ina he mau hemahema kekahi e loaa ana ma ka lakou mau hana, ahe ano kamalii no hoi. Ika wa iiilii o ka iakou mau.ohana keiki, e ike ai oia i ke ano-e mawaena ona ame na keiki a na haku hale o lakou e noho ana.

O ka hale noho o ka hāku ame kona ohana, he hale nuiia a he nani no hoi, na home keia maluna o na āīna miihi a kanu i ita meaulu, aka, o na home o na haku ma ha kuranakauhale, he nani no a he maemae, eia nae, aole i loaa mai ka nui o ka aina e hoopuni ana i ua home nei, elike la me na home maluna o n'a aina mahi. Ua haa\viia aku ko lakou mau wahi e noho ai, kela ame keia ohana, ina ma nal aina mahiai, alaila, e heie ana ke kane ame kā wahihe] ame nā keiki nunui i ka hana nia na mahinaai, a ina he mau keiki bebe kekahi a ka ohāna, alaila, e lawe pu ana ia mai ka owili ana a paa a haawe ma ke kua oka makuahine. I Ina nae o keia poe kauwakuapaa a ma na home malo-' ko o ke kulanakauhale, alaiīa, e hoohanaia ana na kane' ma ka malama ana i ka pa, kā malama ana i na' lio o na 'ku, ke kuene ana maloko o ko lakou mau lumi ai'na, a o na wahine hoi -ma na hana holoi ame kekahi mau ano hana e, ae pili i nā hooponopono ana maloko o ka home. He punahele loa na meakaui i keia lahui, a he naauao maoh no hoi ma ia mau mea; no ka mea, i ka pau aM o ka lakou mau hana o ka la, e hoi aku ai lakou no ko lakou mau a mahope o ka pau ana o ka lakou āi ana, e hoohauoli ai lakou īa lakou iho, Nui ko lakou makemake i na hana homana ame nā himeni pili ekalesia. , O ka lakou kamailio ana, he ano hepa mai ka olelo Beritania mai. Ma keia e ike iho.ai kakou, me he la, he olelo lahūi no keia no lakou ponoi iho no. He hili'nai no ko lakou i na moolelo i kakauia elike no me na lahui e a.e, a maiwaena mai no hoi o keia lahui kekahi 0 na kanaka maka'ukau loa ma na ha'i modlelo ana. E Hoike ana o Mr. Joel Chāndler Harris, kekahi o na kanaka kakau a hoolaha buke, i kona noho ana malokp o na anaina like ole o k6ia lahui negero, no ka hoolotie ana i na moolelo i kamailioia mai kekahi o keia poe neg©ro, a ua pa'iia a hoolahaia e ia he buke ma ia hope mai, a i kapaia "Unele Remus," a e heluheluia me ka anoi nui. 0 kekāhi oia mau moolelo, elike me ia e hoolahāia aku nei malalo iho:: "I kekahi la mahope mai, hoao iho la o Alopeka e hopu ia Rabati a paa, a no Ratiatt hoi, e hoao mau aha ia e hookaawale mai ā Alopeka mai v Nolaila, hooholo iho la o Alopeka e hoowaleWale ana oia ia Rabati ma kekahi mau paani le'ale'a, anoai o puni mai oia, alaila, o kona wa no ka hoi ia e aku ai iaia a paa; a iaia no e noonoo ana elike me keia i kekahi la, aia hoi. ike «\ku la ia ia Rabati tka pn*aiia mai ma ia alanui hookahi. Kahea aku la o Alopeka me ka pane ana aku: *'Ha-lo Mr. Rabati, aole anei oe 'e kali iki iho a lohe aku i ka nuhou?" Eia o Rabati ua hele a nemonemo pu'ipull h'ele no hoi a momona, a hui pu no hoi rtie ke ano aaka ano hookano, huli mai la oia a pane mai' la ia Alopekaj? "Aohe o'u manawa e kamailio ai me oe, eia no au ke hejfe loa nei no!" I Hu ae la ka aka a ka poe e hoolohe an;J (soty i pau) f