Ke Alakai o Hawaii, Volume VIII, Number 23, 3 October 1935 — KA MOOLELO NO UMI: KEKAHI ALII KAULANA O KO HAWAII NEI PAEAINA [ARTICLE]

KA MOOLELO NO UMI: KEKAHI ALII KAULANA O KO HAWAII NEI PAEAINA

j Ia laua e noho ana, he nui loa ko Hakau huhu ia Umi, ma na mea a pau loa, ina e hee o Umi i ko Hakau papa, alaila, olelo mai o Hakau ia Umi: "Mai hee oe i kuu papa heenalu, no ka mea, aohe alii o kou makauhine. Pela ka malo." Pela no ka noho inoino ana o ITakau ia Umi, a kipaku okoa ia llmi, alaiīa, hele aku la o Umi mē kona mau hoa hele, o Omaokamau, o Piimaiwaa. Ia lakōui pii'aku ai mai Waipio aku a ka pali o Koakea, a hāfot ia, hiki i Kukuihaele, alaila, loaa o Koi, alaila, hele pu "oia me Umi. Mai laila aku lakou a Kaumoalii, a Koholalele, Kealakaha, oia kona wahi i hanau ai, a malaila kona wī'akuahine e noho ana o Akahiakuleana. Aka, aole nae lakou i kipa ma iaila, hele kuewa wale aku la no lakou me ka malihini. Hele aku la lakou a noho ma ka palena o Hilo me Hamakua, oia ka aina o Waipunalei, no ka aui ana o ka la, kipa ae la lakou ma laila e noho ai. Aia hoi he nui na kaikamahine maka palupalu o la'ila e noho ana, ike mai la lakou i ka maikai o Umi ma lalāu mai la ia lakou i mau kane. A o Umi hoi, no ka oi o kona kanaka maikai i mua o kona mau hoa hele, TK»laile, elua ana wahine. r I ko iakou noho ana i laila, hooholo iho'% ko lakou manao, e huna ia Umi, a e hoonoho ia ia itfe l fcja hana ole i kela mea i kda mea, a noho wale iho' la no o TJmi, e like me ko lakou «anao: ~ . Ma keia noho ana o lakou i laila, hele akt? !a o Omaokamau, o Piimaiwaa, o Koi, i ka mahiai i jka£aina o ko lakou makuahunowai, *a ma ko lakou mahia! aS J a, mahalo mai la ko lakou makuahunowai i ka ikaika i"ka mahiai. Aka, o ko Umi mau makuahunowai, Taua manao, no Umi, i a mahiai ole. A mahope o hele aku la lakou ma Laupahoehoe-kai, e auau kai ai. r ? MOKUNA lIĪ. 'I *- Ko Umi Noho ilihune Ana. ! u f^ amai loa o Umi ika heenalu ana A . Lkjpna wa e noho īluhune ana ma Laupahoehoe. Ia ia<eMē.naīu ana, ihola laua o Paiea, he kanaka akamaim|eenajS: no Laupahoehoe. Iko laua wa e heihei anlffi6oke loa o Paiea īa Umi i ka papa heenalu, a eha lōa p' TJmi poohiwi. Nolaila lilo ia i hala no Paiea .e malhi, ai ia Umi ī ka wa e puni ai o Hawaii ia Umi. A hiki i kē_kau akii o Laupahoehoe. nin J a 0 Omaokamau, o Pnmaiwaa, o Koi, i ka kamaama o laila, a loaa mai la ka lakou aku, olio!ffio ko lakou mau makuahunowai; aka, o ko Umi mau kaumaha I°a laua, no ka laua hunona, o ke Nolaila, olelo mai ko Umi mau i na wahme a Umi: "Ina paha ka puipui o a e ikaika ana i ka hoewaa, aina ke aku, oiua Mahope o laila, olelō mai la kekahi īa Ulmi, e holo e kaohi waa na lakou, ae akuj ka lakou olelo, a holo aku la. Ma i ke kaohi aku, a hoi mai la, haawi ia ma . lalo mai o ka lehiu ka haawi ana mai a A īke o Umi, haalele aku la ia ia aku, aole 'i J[uai o Umi ia aku me kekahi mea aku e malalo mai ka haawi ana mai, 'l* o Umi: "Eia kau aku o ka'u, he ia nui leau." A pono ae la mea. Aole o Umi ia! aku la no ia a haawi na kona akua, ma Hokuli kona wahi i huna ai, me ka ike ' He mea mau ia Umi, ka holo i ke' a me ka lawe i aku nā kona akua na Kaili, ma ! ia maluna. Eia hoi ka mea haohao lQa'j£SjESiQ Oiau o ke anueanue i luna o > wahi. Kaoleioku, a manao iho Ia o Kaoleioku, o n0 ka mea, ua lohe ia ko Umi nalowale iiopu iho la o Kaoleioku ika puaa a iho mai la ī a hiki ia, nana aku la ia i ke kino o Umi, he klnp^^o^ a0 a kohu alii, a paa iho lā kona manao o lalau iho la o Kaoleioku i ka puaa, a kaumah'a awlam tTmi, penei: "Eia ka puaa eke akua, he puaa īmlanP *

P&u ke kaumaha ana a Kaoleioku i ira miaā knn aku la īa 1 ka puaa a ku ma ko Umi alo, hou mai la ka puaa ia Kaoleioku. Alaila, ninau S?ofaoleioku: 0_ Umi 110 oe ?" "Ae/' mai la o Umv*Ae> owau no. I aku o Kaoleioku: "E hoi kaua i ko'u Ae aku laoUmi: "Ae." Ia wa, ike kona mau makiiSJiunowai a me na kanaka a pau loa, he 'lii ka keia, o ka Liloa keiki, ka mea a lakou i lohe iho nei, ua nalowar6% Lawe aku la o Kaoleioku'ia Umi, a lilo ae'la i alii nana, a noho īho la me ia. Ia wa, hana o i mea miiL uP u m M "° k . ana aI " n o Umi, no ka mea, ua maopopo.ia ia, he 'ln nui o Umi, a e ku kna i £a moku o Hawan, a e loaa ana no hoi ia ia ka pomaikai. iho la Ina kanaka, ka holoholona» mahiai, ao ika oo ihe* kukalu i mau hale ao i ke ano kaua, a me L mea a paū koa hai lV u ° k t la a ° a £ a ' na akamai a koa hoi, oia o Koi, Omaokamau, Piimaiwaa. Ma keia noho ana he nui loa na kanaka'o ka hale hookahi, eha kaau ka nui (ua like me 160 i ka hale hookahi) pela a pau na kaau hale eha. Pela o Kaoleipku i hoomakaukau ai no kana alii, no Umi, no ko Kaoleioku manao e liio ana ke aupūni 210 kana alii no Umi

MOKUNA IV. . I No Nunu Ame K&kohe He mau elemakule kahuna laua na Liloa, i kona'wa e ola ana, a he mau punahele nana, a pela 110 i ka .noho ana 0 Hakau kana keiki i alii no Hawaii a puui. Aka» niahope ihō o ko Hakau noho alii ana, loaa iho 14 ua niau wahi elemakule nei i ka mal, nolaila inu iho la laua i ka laau naha, a pau ka inoino o ko laua opu, a me ka mai i ioohia mai ia laua, Nolaila, hoouna aku Ia laua ,i ke kanaka i o Hakau la. A hiki ua elele ia i mua o Hakau, ninau mai la o Ilakau: "Heaha mai nei kau?" I aku kela: *'I hoouna mai nei na wahi elemakule ia'u iinua ou e ke 'lii, e olelo aku ia oe, i wahi ai, a i wahi ia> i wahi awa no laua, i mea hoopaa i ka noha laau o laua." A lohe o Hakau i keia maii olelo a ka elele, olelo mai la ia: "0 hoi a olelo aku ia laua, aohe ai, aolie ia, aohe awa." Maanei, e hoomaopopo ai kakou, he punahele keia mau ekmakule ola o Nimu a Kakohe i na la e ola ana o No ka mea, ia laua ka malama o ke 'kua o Kaili, a o ka laua m6a e olelo ai, oia ka Liloa e hana ai. Aole e hiki ia Liloa ke kaua, me ka ae ole o ua mau elemakule nei mafftua, aole no hoi e hiki ke hana i kekahi mea me ko laua lohe Nolaila, he mau punahele laua na I.iloa, a ma ia ano lauā 1 hana aku arl kana kēiki o HakaU. A hoi mai la ka elele, a mua o ua lftian elemakule nei, hai mai la t na olelo a pau loa a Haklu; a lohe taua f eha iho la ko laua naau me ka ukīuki lol*la Hakau; nolaila ohumu iho la laua, ma ko laua mauiiiaaiL e ha'awi I ka aiiiā r»o Uml I aku o Nunu ia Kalq<he: "E e p?i wale kaua nana i ka pono o ka Kaof«oku h«ma£ he pono paha, aok paha," A hooholo iho !a i ke?a Melo, pli

aku la laua mai Waipīo aku a hiki mā Kukuihaele, tnaiaila aku a Kapulena moe, A ,ao ae la, pii aku la laua a hala o Honokaa, a Paauhau, moe, malaila aku a Kalopa. a Kaumoali, a Kemau, moe. Ia laua e moe ana. ma Kemau, hiki mua aku la kekahi kanaka i ike ia laua ma ke alanui, i mua o Kaoleioku ma Laupahoehoe, i Hilo, a olelo aku la: "Eia ae na elemakule,_o Nunu laua o Kakohe, ke hele mai nei i anei, 1 ou la." Ninau aku la "Ahea laua puka mai i Hilo nei?" "Apopo, a kela la aku hiki mai." "Heaha la ka laua huakai nui e hele mai ai?" I aku.ua poe nei: "E hele mai ana e nana i ka pono o kau hanai, a me ka pono ole, no ka mea, ua hana mai nei ka laua hanai, o Hakau, ia laua i na mea pono ole." A lohe o Kaoleioku a me Umi i keia olelo, olioli loa o Kaoleioku, a pahapaha aku la o Kaoieioku i mua o ka lehulehu, i ka lilo o ka aina no kana hanai no Umi, no ka mea, he kanaka akamai o Kaoleioku i ke kilokilo, a me ka i nana ana ike kino oke kanaka; nolaila kona apo koke a malama i ke kino o Umi. ! | Nolaila, hana maalea iho la o Kaoleioku ike ano o kana l mau hana, a Umi e hana aku ai i mua o Nunu laua o KaI kohe, ke hiki mai laua ma ko Kaoleioku a me ko Umi v, T ahi. [ Ika po alima okal£ o na elemakule ike alanui, hoomakaukau iho la o Kaoleioku i ka ai, ka ia, ka puaa, ka moa, ka awa. Kena aku la o Kaoleioku ike kanaka, e hele e oki i pauku wahie. Ua like kona nui me na anana elua ke apo ae, a o kona loa, ekolo iwilei. A loaa ua pauku ohiauei, otelo aku la o Kaoleioku: "E wawahi a liilii, alaila, pua hou ae o waho a paa, a iike no me ka pauku mua." A o kekahi mau kanaka hoi, e kohi ika pu awa a puni, a o kekahi mau kanaka hoi, nakinaki iho Ia i ka puaa a paa ike kaula a paa. Pela kō Kaoleioku hoomakaukaul ana, i hiki ai ia Umi, ke hana i mua o na elemakule, o Nu»u laua o Kakohe. Nolaila, ua maalea o Kaoleioku ma keia mau hana a pau loa a kakou e iki nei, Eia ke ano o keia mau hana a Kaoleioku: i ko Unii wa e hoa ai i ka umu o ka puaa, alaila, e lalau oia i ka i wahie, a kaka iho i ka pauku, o ka wa' ia e helelei liilii] ai, ma o a maanei, alaila, e manao na elemakule he ikaika' io, pela 4ca puaa, ka pu awa. - ] A makaukau keia mau mea a pau loā, ala'ila, olelo' aku o Kaoleioku ia Umi: "E ke 'lii, apopo ka la o ko : aina, pa ia oe. E hoolohe mai eka 'lii, ina e malama oe 'ī keia mau kauoha a'u, apopo pa ka aina ia oe; i malama ole oe, aole e ola keia mau iwi ia o£, kaulai wale ia ae no i ka la," , Ma keia mau olelo a Kaoleioku, 4a~oluolu ia i ko ke 'lii mau maka, a ua ae aku no oia i na olelo a pau loa, e malama a e hana aku e like me ia. I aku o Kaoleioku ia Umi: "Ē moe kakou i keia po, a huli ke kau o ke aumoe, pii au i uka i na koele a kaua, me na loa, āone ka,nāka e noho iho me oe, o J au wahine walie no ke nolio me oe. Ina ilioea inai na wah! ' elemakule i ke kakahiaka o ka la apopo. i nfhau mai fau, alaila, e maiiao oe o laua ia, hoomakaukau aku oe i mua' 0 laua, ma na mea a p&u loa." " " 1 A puka ke kauoha a Kaoleioku ia Umi, moe iho la lakou^ ii huli ke kau o ka po, pii aku la o Haol«ioku me na kanaka 1 uka i ke koele, moe iho la o Umi me na wahine a hiki i ke ao ana. - Puka ae la ka la a mahana, oia paha ka hora ewalu. hiki mai la ua mau wahi elemakule nei, o Nunu a me Kakohe. A hiki mai la laua ma kahi o Kaoleioku, nana īho la laua i ka mehameha a me ke anoano kanaka ole, kahea maMa ua mau elemakule nei: "Mehameha na hale ua 0 Kaoleioku, aohe maaloalo kanaka iki." Ia laua e kahea ana, lohe aku ia o Umi i keia leo, kahea aku la o Umi ia laua : "E komo mai olua maloko nei, aohe "kanaka o ko makou wahi nei, ua pau aku nei na kanaka me Kaoleioku ike kuahiwi ika mahiai. Owauwale iho nei no i hoonoho ia iho nei au i kanaka no olua e hiki mai ai." Ma keia leo kahea a Umi ia laua, komo mai la laua i loko. ' * , A ike o Umi ua' komo laua i loko, puka aku la la a waho, lalau iho la i ka pauku wahie/amo ae la a kieKie 1 luna, hahau iho la i lalo 1 ka ili o ka honua, a naha hiln ae la ftoa iho la o Umi ike ahi, a nui ae la ka uwahi, no ka nui o 'ka pulupulu i hoolako ia, nolaila nui loa ka uwaht a ike ole ria wahi elemakule i ke kau ana « ka wahie. Hopu aku la o X!mi i ka puaa. a alala iho la, hookuu īa aku la no aole i make. O kahi i hoekuu la ai ka puaa, ma kahi nui oka uwahi. A pau ka a ana oka pulupulu kalua iho la keia oka mauu wale no. A nalo ka umu, kn aku la o Umi i ka pu awa, a huhuki ae la a hemo. A ike o Nunu laua o Kakohe i keia mau hana a Umi, i aku kekahi i kekahi: "Ina me neia ka hanaia Kaoleioku. ola na iwi. Kai ke kanaka ikaika o*eia." Oke kumu o ko laua mahalo ana, o ka naha o ka pauku ohm i ka hahau hookahi ana, o ka hikiwawe o ke kalua puaa ana. o ka huhuki ana ika pu awa, . . A huhuki o Umi i ka pu awa, a hemo ae la. hoi ae la ia a ma kekahi aoao o ka hale a ua mau elemakule la e noho ana, wawahi iho la a liilii, kukulu ke kanoa. a waiho iho Ui ka ! wali mua i loko oke kanoa. Kii aku Im o Umi i ka puaa i K»lua mua ia, ma kahi o ka umu ana i kalua hope iho ai. huai ae la o Umi,* lawe m&i 1a i mua oua mau elemakule nei. Ua hele a moa lea loa ka puaa. Ia Umi e huai ana ī aku o Nimu ia Kakohe: • Hikiwawe ka moa oka puaa, oke kalua ana aku «ei m la. _ A w&iho ka puaa, kii aku la o Umi i ka awa. a wm iho la i mua oua mau elemakule nei: enna apu awa. Haawi aku la o Utni i ua mau wahi elemakule nei. i-nu ae la laua, a pau, ai iho la i ka puaa» māhope o ka aiaiia. ooki mai la ka olia o ka awa ia laua, a waiho iho la laua me ka ona. Hina aku la kekahi ma kahi moe a waiho. o kekahi hoi ma ka paia oka hale, Lalau iho la o Umi, a hapai ae la i ka mea i hina ma ka paia, a hoihoi ae la ma kam moe. ■■■: A moe laua, pii aku la o Umi i o Kaoleioku, m» R« kuahiwi. kahi a lakou e mahiai ana me ua kanaka a pau A hiki o Umi, niuau mai la o Kaoleioku: "Ua hiki mai elemakule?" Ae aku o Umi: "Ae* Ua hiki mai t»ua, a ua hoomakaukau aku nei au i na mea a pau au i kauoha mnl ai. a ua ua mau elemakule la. haalele aku nei au e moe aiia." A lohe o i k?ia mau olelo a Umi. olelo aku ia ia Umi: "E noho kaua me iia kanaka ou. a aui ae ka !a. hoi kaua. Peneī nae ka hoi ana o kakou. o\rsn mamua. o na kanaka mahope o'u. o oe mahope loa o ks huak,ai." Ua oluolu ia olelo ia Umi, O ke kumu 6 keia hana ana a Kaoleioku reV, t ' Inki mua ia a kamailio me na ēlemakuie, ka -a Un\i. A na Kaohnoku ia e olelo akn i ke ano a me kA he'o helena o Umi \ e kuhihewa laua, \ kt>Ja kanaka. kanaka, o tTml, lio ka mea t o KaoMoku, ua t ko laua maka. 1 pau)