Ke Alakai o Hawaii, Volume VIII, Number 24, 24 October 1935 — KA MOOLELO NO UMI: KEKAHI ALII KAULANA O KO HAWAII NEI PAEAINA [ARTICLE]

KA MOOLELO NO UMI: KEKAHI ALII KAULANA O KO HAWAII NEI PAEAINA

6 kou mau aina !a." Ma keia keia olelo a iohe iho la o Kakbhe kekahi elemakule. °, lel nei, i loko o'na: "Pela ka ka haawi ana a ke HhKi|tfa ± kona poe kanaka, he holo a moe okoa, a ka no. koe. Ua pololei io no, e like me ka maua hooluhi «ra, peia no hoi e hooluhi ia ai maua." I aku la o Umi la Kakphe: ,"O oe hoi, e holo oe." Ia wa holo o Kakohe me i- holo aku la laua a pau ke ahupuaa hookahi, niW iho la io Kakohe i lalo ma ka honua, a waiho iho la me ||m|) Ike aho. Hiki aku la o Umi i laiia, oleio iho la| Pake, tea?" Hu ae la ia, "Hu." Oia olelo, penei ke au©,.. U\ *3 no ka pau pono ole o ke aho, hepa ka olelo kem, "hu". Alaiia, i aku o Umi: "0 kou aina ke|t, hopkahi, ahupuaa, a o ko Nunu elua ahupuaa, ia olua ponopono oko olua." I aku la o Umi ia Nuflb kohe: "O na mea a pau i iuna oko olua oiua ia, a na olua e hana e like me ko olua maK|hlp|, t manao olua ia'u a na olua ia e hooili aku i hooilina." A pau keia oleio a Umi ina hoi mai la i iaio o Waipio, me kona mau hoahele. . A kou i ialo, noho iho la. * - -O ka Umi hana, oka oo ihe. me kona ma.u noT nel; oiā o Koi, Oihaokamau, Piimaiwaa. D naka ekolu, he mau kanaka koa loa lakou, a a|j£pja&pu, koa, ua hoolilo ia lakou he mau pukaua no i«kou oi loa, ma ka lima akau, a ma ka o",F|k maiwaa. O Koi, he ikaika lima hema, he nawanw4irifj9n4 lima akau, pela o Omaokamau. * - A līiiliu ka noho ana o U.mi .olelo,..akn*& Kaoleioku ia U;mK "E ke 'lii e, po&o r e kmpuni oe ia Jsj!& neī a puni.'* ; A lohe o u§, ftluo)u ia oleio i manao. Ia wa, k'ena aku la o'llmi ia Piimaiwaa, e haU, e mamua e hai aku 1 na konohiki f ,ka hele aku o ke 'Ki, a e olelo aku, i ai, i ia. Pela no ke kals hele ana, a lohe na konohiki, a me'na T lii, i hoonoho ia ina pioku o Hawaii eono. oia o Hilo, o Puna, Kau, Kona, Kohāla, Hamakua. MOKUKA VI. KO KE 'LII O UMI KAAPUm A$A ME : KONA MAITALII ' * „ visw A makaukau ka hele o.Umi* oīeio sku Rspleio]gifc ma Kawaihae mua e hele ai, no kpn&" los e ike ia Kawaihaē. A lohe o Kapieioku. i.kei% (4f4iM<-£Xini* i aku la ia ike 'lii: "Aoie oe e poiio, ke kpi»,or hana; eia wale no.ka pono iā oe, e Jjele muauO^ kina. Oia kou hoonxaka f\na .e kaapuni i ko.u. he 'iii oe ma lalo loa, alaila» he pono.oe ke h#Je mohana." Ma keia mau olelo a Kaoleioku, r s&, oWlu,,is mea ia Umi.. , . _ Maho'pe o keia mau olelo, Eele aku la oku a me na 'lii aimoku, na kanaka he lehulehu lQa,.j&& Hamakua. A haia elua anahulu ma ke alanui o ,k4 hele ana, hiki lakou ma Laupahoehoe (kahi o e hoomaopopo kakou i ka heenalu ana a Paiea me.īlmk.i ko Umi noho mua ana i Laupahoehoe, e līke me ma ka Mokuna 111., Eia nae, aole i hoak&lp. In|U { Ta Umijs noho ilihune ana ma Waipunalei i aku la iaua'me Koi, i kahakai o ipna aku, ia laua e heenalu ana o Paiea me na kanaka o ||iiia J ,ā e hookani ana ka poe- makaikai i ka pae o.Paiea» a. me ke, akamai ika heenalu. Hele aku la o Umi, a he kanaka kamaaina, olelo malu aku la: "O ko ho ia, o k« opu wale ae no,i luna o ka nalu a en^Jho + aple peia ka pae o ka nalu o ko makou aina, aia k%jp,ae a "h&la ioa i uka ika pa ala." Ma keia lohe ana oua kamaaina nei, la ia olelo ia Paiea. A losj[ē.p &\|g,a i keia mau olelo. kahea mai la la Umi, e hele | A hikl o Uml i mua o Paiea, olelo mai la Q oiaio anei, ua olelo oe e like me ka'la neiraea \, nei?" I aku o Umi, ia Paiea: "I mea wa|e^mi}. 0 ke ku io mai no ka I&a ia iiel." I aku o ia umi: "E heihei kaua ma 'ke kaha nalu ana. Ina l oe,* t!Vo no hol' au ia oe, a ina hoi be make ia;u, lilp np l hoi oe ia'u." Ae aku la o Umi 1 keia mau olelo Ia wa, |iH| t laua. ka Paiea pili, ,elua waa kaulua, hookahi waa kau kaI hi, mau i ka paloa o Umi/Pili ho uo Paiea, eha waa kauI lua e manao ana o Paiea ē pili i.na iwi o Umi. Aka, ku Imal kekahi keiki papa o Laupahoehoe, a kokua m&hope ' o Umi Eha waa kaulua, fnau iko Paiea. Aolo i pau ka I waiwai oua keiki nei, pau .e ko Ps,xea waiwai. No keiaj Ikokua aua keiki nfei ia TTmI, olelo $ku o Paiea: "E kipi lia no wau e oe, o kūu'make'no ia, no ka mea. he nui kou mau ohana." No ka me'a + he T Jii, no q Paiea, ma.ljfa aku o liloa, a o ua keikl nei iie papa no me llalnakua, ** . ' t A pau ka pili a Umi me.P&iea, $u āku 1« laua..&Jiijfeuu-j lana nalu, i aku o Paiea La Umi:.. "Pae kauV' ftisaCkft||s&j ana a Paiea ia Umi, eiua hople $na o Umi. Ku huWk.a. tiftlUv| kahea o Ūmi: "Pse kaua." "Ae/;_.*ku o iho la o Paie s a amo Umi i ka,iislu hookahi. a 1 ku moku &ukoa i .waena konu, |iooke mai la la [Umi. Paa loa ka poohiwi o UnaL A ike p. I&aiLijEOjia paa kunihi ae la ia, haia kaa ka .moJgj,julkoa i waho, pae aku 'Ia o. Ui»i a hiki i ka ,pa ala» la o Paiea-ia Umi. Ma keia pae ana.o ike msU[fco. Koij |i ka poohiwi o Umi, ua pohole, kele mai ia o j£oi». a £uuj Jke alo o Umi, olelp malu mai la; "laa e ka aiua ia Qe»| t make o Paiea ia'u." ~ . * 1 Ma keia eo ana o Paiea ia Umi, ua pau loa waiwai i o Paiea i ke keiki mahope o umi, a koe na | >e Umi i ka palaoa, O kela keiki hoi i kokua ai £$ Uoii, oia ke aikane a Umi, nona kela aina o Puna t i ka mi )ilo »i

ia Unu. * "" ' r e hpomaka hoju ia ke, kamailio ana no ka hnakai kaapuni a ke 'lii, a Umi. ke. aku, & .lakou .ma, ka |>aleng o Hilo, $ jne o,jw,aiwahLkupā, ua hana mua oia i heiau

maiaila, i loko o ka wa ilihune aina ole, aole nae i hei ia j i ke kaaiaka. ] A hiki lakou malaila, olelo aku la o Umi ia Koi: "E ; kii oe e pepehi ia Paiea, a me ka poe a pau i kūe maiia'u." , Ae mai la o Koi. Hele aku la ia, a luku aku la ia Paiea, : ame na kanaka a pau oia aoao 'o Hilo. A pau ae la ko , laku ana ia lakou, Hoi mai la ia, lawe ia mai Ia o Pai<a ; % kao' i ka heiau a Kaoīeioku, ma Waipunalei. j Mft keia noho ana a Umi me Kaoleioku ma Waipunalei, ua makia paa loa ia ke aupuni no Umi, a ua hoohiki paa lioi tt J Kaoleioku malaila e noho ai o Umi he 'lii nui no Haewaii a pau Icßna ola. Miilaila lakou i noho ai a iiuliu, hele :aky la lakou e kaapuni ia Hawaii; a puni ae Ia o Hawaii a pau loa, hoi mai la lakou a noho ma W T aipiō. " ,J Ma keīa kaapuni aha īā"Hawaii, elua kau, eiua hooilo, !aa llke me alua makahiki, nia keia hēle ana. ua mahalo mai na makaainan'a, no ke 'lii hou no Umi. la lakou i noho ai i Waipo, a liuliu iki iho, hoi aku la 0 Kaoleioku i kona aina i Hilo e noho ai, koe iho la o Omao< o.Piimaiwaa,. o Koi, a me na kanaka he nui loa. :i. aku la q Kaoleioku i Hilo, e noho ai, hoopilipili la e Umione kekahi kaikamahine alii o loko o kekahi alii i pili ia Umi, i Kona kahi i noho a. Lohe aku M o Kaoleioku ma Hilo, i ka hoomoe ia o Umi i ka wahine, Kiai la ia: "Aole e moe o Umi i kekahi wahine, o loleo ae o kona hanauna ponoi, no ka mea, ua puni no o ia Umi. Nolaila, eia kana wahine e moe ai, oke p Maui, pia o Piikea, i lilo wale mai iOlMk .kuikahi ka npho. ana." Ua oluolu keia ia Urry ame kona - - MOKUNA YH 0. UML ME PIIKEA, KE KAIKAMA : A PIILANI KE 'LII Q MAUI, - - *- ' " '"* v . . keia.m&u a, Kaoleioku ia Umi, hoouna i%ilpil&.fi ,e. kok i Maui, e hai aku ia Piila^i K& lilo o Umi i kane nana, a i kona ae ia Umi, 4 feajQlek> ana, holo aku la o Omaoa, BAe i ma Hana i Maui, ma kahi e Ma keia pae ana o keia waa«..piKpihoi uka, manao iho la lakou, he w§a kaua* nui fco lakou pioloke. Noilaila, hele aku la lakou e nin.au ia "He mau y,-aa aha keihV* W>hi a "He mau waa makaikai." Ninau aku la o Omaokamau ina kamaaina: ''Auhea na kamaaina; "Aia no ika hale." Hele aku &£ Oniaokamau a lyki i lea hale o na 'lii, i mai la o Piilani, Jpama." Aloha aku la .o aloha mai la lakou. o keĀloha apa, ninau mai la o Piiiani: "Heaha ka flßa«ai āka Hawaii oka hiki ana mai?" I aku o Omaoka«aau: "He hoomoe wahine. Ua hooholo iho ko Hawaii mau alif o Umi ke kane, o Piikea ka wahine, e hoao laua." A lohe,o Piilani, ka makuakane o Piikea i keia mau olelo a Omaokamau, ua oluo)u no kona manao, me ka ae ia mau mea a pau loa i hooholo ia e lakou ma Hawaii. ae o ko .akii i. MMk M* piakau na kamaaina a me Piilani, e manao ana lapu h.e ma.u .waa-kaua ka pae ana aku, aka, i ko lakou lohe ana he waa imi wahine, pan ae la ko lakou pioloke &na. , - - . v Mahope o ka lohe ana o Piilani i na olelo a OmaokaW u » keua ae Ia o Piilani ina kanaka, e hoomakaukau i !?^ a . a | na malihini, a lohe na kanaka, hoomakaukau iho la lakou. A na mea ai. waiho aku la i mua j> Omaokamau. n°ho_ pu iho la o Omaokamau me Piilani, hookahi Ua lilo o Omaokamau i mea nui i mua o Piilani & kiki i kona la i hoi ai i Hawaii. ' . A makaukau ka hoi o Oniaokamau i Hawaii, kauoha e i kana olelo aloha ia Omaokamau, penei; ~l*-4*j»aokamau, ke hoi la oe a hiki i mua o ke alo o ke 'lii « aupuni o Hawaii, e aloha aku oe iaia. A owau lieihoi, o kana kauwa waāiine, e like me ka mea i oluolu iMeikea manao, pela e Hlo ai i lokq o'u i mea iini na ko'u ? ?.} . . ana P a^a ia i mea hiaa no ko'u po, ke moe A iiiki i ko'u wa e holo aku ai e ike i na maka o kuu haiea, eiua anahulu e hala ia'u ma Maui alaila, holo WBU * A pau na olelo a Piikea, .hoi aku la o Omaoka?*u ma Ti S *? ]& ' P« la^ou Waipio» malaila ° iF mi 1 n<? 0 al, e HaHalimai ana o ka hoi aku ma. ° i mua o ke 'iii o Umi, hai ia i na mea a pau loa a Piiiani, a me Piikea i olelo mai lohe he olupiu loa.ia i kona maaao. i 1 A pau na olelo a Omaokamau, ninau mai o Umi: "Pe- ° A ia a , Ui wa X ine ' He ***** maikai no ia aiii' • a » °,? maokai wau: "Ae, he ln wahine! maikai ioa ia, aole wahme ma Haw aii nei i iike me Piikea; he kaikamahme opiopio wale no; maikai kona mau heleheiena ke nana aku. mai ka piko o ke poo, a haia i lalo i i i lohe ana o Umi, nui iho ia kona ou-| fi •t Q i! m «kemake o īke īa Hikea, a kauoha aku ]*! la i na kanaka a pau loa e hoomakaukau i na mea a pau' loa, maloKo o na anahulu elua. \ Maloko o keia anahulu elua. hoomakaukau o Umi raa Waipio. no ka hiki aku o Piikea mai Maui aku; a pela no SSL ° hoomakaukau uo ka holo aku o PiiKea i Haw&ii, e launa me Umi. i A pau na anahulu elua, holo mai la o Pnke* i Hawaii e launa me Umi. me kona mau waa hookahi lau (ua like me eha haneri). A hiki iakou ma ke k&i o Alenuihaha, ik# iuua ia aku la ka ula o ko ke 'lii wahine waa i uka o aiaiia* maaao iho ia lakou o ke 'lii wahine o Maui. o Piikea. A kokoke o Piikoa e pae i Waipio» ua uhi paam ia ka lani & na ao ua, a iho mal la ke anuenue a ku aiamua o k& ihu o ka waa o ke 'Ui wahiue o Piikea» a haīa mahope o na waa. JtCu ilio la ke auuonue me he papale mahiole la. ke k&lali. « - \ A pae na waa o i Waipio, lalau iho la o Omaokaniau ia Piikea, i luua oka waa hapai aku ia a luna.o Pūmai ' waa, hoonoho iho la i ,m» v » oke%i o UiaU Aioha mai ia ō Umi ia Pilkea, a pelr. o Piikea ia Umi. Ua oluolu laua| elua ia mauawa» a lilo ae la laua i kane a i wahiue,,a noho' iho Ja me ka oluolu. Ma keia noho aua a iaua. he kane a! he wahine» a liuliu, lohe ia niai la ka make «ana o Piilani», ke *Ui.qi.|laU2».ka makuakane o Piikea. j (Ma keia wahi ua liookomoia ka Kamakau hoakaka o ka moolelo o Umi, ws\ ka moalelo mai o ka make ana o, Hakau.. i luki ai ke na. ir.ea auo nui o ka Umi mau hana ma Hhw ail a i p&a hoi uiaioko o U mooiele*, a hiki 1 \.on& aua» i »3*4 e'.e hoi maloko a ka mooieio. ae ueL—-Luua, 110 j