Ke Alakai o Hawaii, Volume VIII, Number 26, 7 November 1935 — KA MOOLELO NO UMI: KEKAHI ALII KAULANA O KO HAWAII NEI PAEAINA [ARTICLE]

KA MOOLELO NO UMI: KEKAHI ALII KAULANA O KO HAWAII NEI PAEAINA

MOKWNA VIII — Kō Umi Noho Alii Āna O ka pau.no, keia i ka lukia o Hakau ma, a ua pau na alii ame na kahu, ame na aipuupuu, a o na mea kaua a ka liana ua .pau ae i na koa o Umira-Liloa, a o na alii ame na poe kaukaualii ame ke alo alii apau i pii i ka malukoi. I ka lohe ana , ua pau i ka lukuia ke alii o Hakau, ua kipi o umi i ke aupuni, a ua pau i ka lukuia o lalo q Waipio, a o ua keikialii o Kona, ua pau aku i ka mahuka i Kona, a pela ko Ka-u, ko Puna, ame ko Hilo, a hiki aku la i ko lakou poe makua alii, a.ua kipi like ae la lakou i ke aupuni, a kuokoa ko Kona, a kuokoa ko Ka-u, a kuokoa ko Puna, a kuokoa ko Hilo, a kuokoa ko Kohala., A pau i ka lukuia ke aiii moi o Hakau, a me kona poe aiii, me kona aialo, me ka hoomainoino ia e ka poe kipī aupuni a o na kupapau a pau o na heana, ua kaumaha iā •ko lakou poe heana a pau i mau mohaikuni, ma ka heiau pookanaka o Honuaula ma Waipio. Ua olelo nui ia keia moolelo ma ka moolelo a ka poe akamai o ka wa kahiko penei: I ka wa o Umi-a-Liloa i kaumaha ai ina mohaikuni iluna o ka lele o ka heiau, oia hoi na heana a me na

kino o ke ,alfi o Hakau ma, ua iho mai la ke alelō o ke akua mai ka lani mai, aole i ike ia ke kino, aka, o ke alelo oia ke kapalili ana ilalo o ka lele, a miki ia āku la na mohaikuni a pau, a he uila me ka hekili pu.

A noho alii o Umi-a-Liloa ma ka $oho alii o ka moi o Hakau, ma kona imi akamai a me na hana maalea a kona kahu hanai nana i kuh.iku.hi i ke alanui e hiki aku ai i ka noho alii, a loaa iaia ka noho alii me ka nui mai o na enemi e keakea mai ana i kona noho alii, a no kona hookae ia no ke koko hapa o kona koko alii. Ua loaa ia llmi na keiki mua o kona noho ilihune a hoopiliwale ana a"tfa kapaia ka inoa o Nohonahele, a o ka lua, o kapunanahuanui, he keikikane a he kaikamahine, oia na keiki a na wahine kuaaina i noho ai ma ka aina kuaaina o Waipunalei, no Hilo-Koolau. .

A noho o Umi ma ka noho alii, ua lilo o Kaoleioku i alii kuaaina no Hamakua, a ua lilo na keiki hookama i Lmau alii ukali, a i mau pukaua no Umi; a ua kii ia o- AkaWiakuleana e noho pu ma ke aloalii, a ua loaa ia Akahiakyleana na keiki mahope o Umi m.e kana kane i ka ili. Aka, ua malama nae o Umi-a-Liloa i ke kaikamahine a ka moi alii a Hakau, o Pinea ka inoa o ke kaikamahine, ua kapa o Hakau i ka inoa o kona makuahine o Pinea; ā ua malama o Umi-a-Liloa i holo pono ke koko alii, aole he koko hapa. Ua lawe ae o Umi-a-Liloa ike kaikamahine aHi a ona makuakane o Liloa, o Kapukini ka inoa, a he kaikuahine ia nona, a ua mai na keiki alii me Kapukini: o Keliiokaloa, o Kapulani, a me Keawenuiaumi.. I kekahi manawa, ua hele aku o Umi-a-Liloa a Hilo. Aole i huipu o Umi me na .alii o Hilo, aole 110 hoi i ike lakou i ke kino, aka, ua lohe wale ia, ua IDo fca noho alii o Hakau ia Umi, a nolaila, ua hele aku Ia o Umi a me na keiki hookama ma Hilo. O Kulukulua ke alii o Hilo. A ua hele aku la o Umi i ka makaikai, a hiki lakou ma Hilo, *ike ia. keia poe kanaka maikai a noho malaila a hele nja Aa 'hale alii olaila, a fia kino, a nolaila, ua hoao me ke kaikamahine a Kulukulua, ke alii o Hilo'.

I ka noho ana o.Umi me ke kaikamahine a Kulukulua, fce lei aiiiko ua la a Kulukulua, he lei palaoa wiliwili, ua haku ia i ka aha lauoho uliuli, a ua luuia a paa, a ike o Umi. Ake po lealea uni no na 'lii o Hilo a pau ma Kanukuo-kamanu ma Waiakea, he hula, he .papuhene, a he kilu, a me ka Ioku; a ike o Uim, ua kahiko ia ua kaikamahine nei a Kulukulua i ka hulu o ka manu ma ke kino a ma ke poo, a ma ka ai he lei palaoa wiliwili. A pau na hana lealea ana a na hoi aku la ua wahine nei k« kaikamahine a Kulukulua, nonoi mai la o Umi i ua wahine nei i ka lei palaoa, a haawi mai la ua wahine ka ika lei palaoa. Olelo aku o Umi: "O ko oukou lei alii keia?" Ae mai la ka wahine: "Ae, oko makou nēi lei alii ia, aole e laha wale Ina makaainana." "He mea nui wale keia mea, i kamahi o ko makou wahi, mai kamalii a ka luahine; o ka lei alii o ko makou poe alii, he niho palaoa, he niho 110 ke kohola, oia ka lei alii, ua luukia ia me ka lauoho a paa." A e uhai ae ana o Umi i ka lei palaoa wiliwili o ke kaikamahine a Kulukulua.

MOKUNA IX. No Ke Kaua A Na 'Ln O HUo; Lanakila Aiia, A Huipuia O Hilo. I ka haihai ana o Umi-a-Liloa i ke alelo p ka palaoa wiliwili o ke kaikamahine a Kulukulua, a ike ke kaikamahine a Kulukulua ua haihaiia ka niho ona, o ka uwe ae la no ia me ka niinamina nui, a lJolokiki aku la i ka makuakane me ka olelo aku: "Ua pau kuu lei palaoa i ka haihaiia e kuu kane," I mai ka makuakane: "Heaha ke kumu o ka haihai ia ana o ko niho palaoa?" Olelo a,ku ke kaikamahine: "U.a olelo mai ua kanaka la» no ka hilahila ka. ; He mea nui wale no ka ia o ka lei i palaoa wiliwili i ko lakou mau makaainana, mai kamalii a ka iuahine,ji o ka lei aiii ka o ko lakou poe o ka niho o! ike kohola,. m? ka nilio palaoa. v> Olelo aku la o i ke'^ikumuhine:- "E Koopaa ia kela poe kanaka ike kaula, ai loaa ole ka lei alii nlho pataoa t alaila, e pau la~ kou ika lukuia, a e noa ka heiau o Kanoa ia lakou. M A noiaiia» ua kena ae o Kulukulua i na koa, a ua hoopaa ia o Uini ma Ike kaula. Ēkolu lakou i hoopaa ia ike kaula, 0 Umi-a-laloa, o Omuokumau, a me Koi; a o Piimaiwaa, oia ka mea nana i kii ka niho palaoa i Waipio, no ka moa, ua kau la ke kanawai, hookahi 110 lu, alaila, loaa ka palaoa, a i ole e loaa ka niho pulaoa i ka la hookahi, e pau lakou Ika make. A nolaUa, ua holo aku la o Piimaiwaa a hiki i lalo o Waipio i ka manawa pokole, a loho na lii o Waipio ua hoopilikia ia o Umi ma ma Hilo, aole he a noho aku ana o Piipiaiwaa ia la hookahi no. A haawna ka niho palaoa ma ka Hma o ke kaikamahine a Kulukulua» he mea e kona olioli i ka ike ana i ka mea hou, ua hanaia ka niho o ke kohoU i lei alii niho palaoa, a ua lelele oia nw ke kani o ka akaaka i ka pomaikai; aka, ia Ūmi-a Liloa ka haa wina kaumahu. «o ka lilo ana o ka lei alii kauoha a kona makuakane alii o Liloa. Aka* ua amama ae !a o Umi-a-Liloa i kona akua, ia Kukailimoku, e malama ia ka iei aiii o Nanikoki na 'hi o Hilo a hiki iko Ukou wa e iawe pk> ia ai. i ka wa i loaa mai al o ka niho paiaoa ua hookuu ia o Umi ma mai ko Ukou wahi hoopaa pio ana ma ka Mk makuahonawai. I ku hemo ana o Umi ma ma Hilo. ua hoi mai lakon ma >lamak«a, a hiki ilalo o Waipio, a huipu me koi\a mau aiii a n\e ka poe kaakaua kahiko o kona maknakane. n holo ka o«!e!o iu\ke kuua me na v !i ĪUlo. Pei\ei ka OWO i hoohoioia: e hele koke kt ih t\e ke kakali o!e o ka manawa. VAole i pau.)