Ke Alakai o Hawaii, Volume VIII, Number 45, 19 March 1936 — HE MOOLELO POKOLE NO AMELIKA HUIPUIA MAI KA MAKAHIKI 1763 MAI [ARTICLE]

HE MOOLELO POKOLE NO AMELIKA HUIPUIA MAI KA MAKAHIKI 1763 MAI

Ua hoouna aku o Peresidena McKinley i kana leta imua oka ahaolelo e olelo anu: "Iloko oke ola ana ona mea hanu ola apau o ka honua nei, iloko o koia au malamalarna a naauao o ka honua nei, ma ka inoa o ka lahui Amerika, ko kanaka Amerika e noho nei maluna o ka aina o Cuba, ma o ia mau kumu ala i loaa ai ia kuleana e kamailio ai me ka hana pu o na kaua liilii ame na hooliaunaele kuloko—ke kauoha aku nei au e HOOPAU IA ANO." Ua hooko ia keia kauoha me ka hakalia ole, ma na hakaka liilii ma uluaoa, ma na haunaele, ama na ano no apau e hiki ana iaia ke hana aku no ka hoopau ia ana o keia hakaka ame keia kaua ma keia aina o Sepania no ka hoopakele ana o na kanaka koa Amen'ka i kona mau makaainana e noho aTla ma Cuba, no ke kokua ana i keia !ahui nawaliwali mai na lima hao mai o Sepania. E hana ana no o Sepania elike me kana i manao ai he pono, a o na aupuni e ae o Europa nei, e laa me Fara*ni, Geremama ame Ausseturia, aole lakou i lilo hoaloha mai me Amenka, a e hoomakaukau ana o Amerika iaia iho no ka halawai pu ana aku me lakou, ina e hoao mai ana lakou e kue mai ia Amerika ma kana mau hooponopoho ana i keia uluaoa o keia aina, aia hoi, ua hoouna koke* mai Ia o Beritania i kona elele i Amerika nei, a e hoike mai ana i kana mau kakoo ana ina e kue mai ann keia mau aupuni ia Amerika Huipuia. A na keia mea i hoike aku i ua mau aupuni la, he mea pono e. hookuu aku ia Amen'ka ame Sepania e hooponopono no laua iho, a e holoi i ko lakou mau lima i ke komo pu ana mai maloko o keia huikau. O kekahi ninau anonui i puka ae iloko o keia manawa hookahi, oia no ieekahi mau kuee ana o ke aupuni o Filipine, a no ka mea, o keia mau ailana o Filipine, a paa ana o Sepania i keia mau aina malalo o kona malu. i Uoko o ia manawa ka hoomaka ana mai'o ke kaua ma-i waena o Sepania Amerika. Ika hoomaka ana ae o keia kaua e hoomaopopo ia, aia o Kenerala Dewey ma Honokaona, Kina. Malaila, i loaa aku ai iaia na kauoha ana e hoomakaukau oia no ke komo ana iloko o ke kaua. 0 ke aiio o keia kauoha i loaa aku iaia, e kauoha pu ana ia iaia e hoolako oia iaia iho me ka nanahu ame na pono kaua e ae, ame ke ku.la ana i kona mau kanaka koa ma na īke pono kaua. Alaila, haawi ae Ia oia ike kauoha ana i na aumoku kaua apau malalo o kona malu, e pena ia lakou me ka aahu o ka wa kaua, a aia hoi, īloko o Ra manawa ole, nalohia aku la na aahu nani apau o na mokukaua mamua o ka wa kaua, a eia lakou apau me ko lakou aahur honTsiea Wa kaua. 1 ka la 24 mai o Apelila, ua loaa hou aku la iaia he kauoha hou mai ke kakauolelo mai o ke keena oihana kaua moana, e olelo ana penei: "Ua hoomaka īho Ja ke kaua mawaena o Amerika ame §epania, nolaila, e hoomaka aku oe ma ka aina o Filipine. Hoomaka koke aku oe e lele kaua maluna o na aumokukaua Sepania e ku la maloko ona awa o Filipine, E lawepio inai ina aumoku apau, a 1 ole, e luleu aku ia lakou apau. Ē hooko aku i keia mau kauoha elike me ka mea au e ike ana he pono." Me keia mau kauoha makiamaka hou i loaa aku iaia, ame ka makaukau pono hoi o kona mau kanaka ma ka oihana kaua, aia hoi, ua holo koke aku la oia no ke awa o Manila. Ikapooka la 30 o Apelila, aia aumoku kaua Amerika la e komo pakahi aku ana maloko o ke awa a ma ka aoao komohana. E olelo ana na kanaka luina moku Amerika ma'keia wahi, me he'la, ua lohe mai na kanaka luina moku Sepama ia lakou e komo aku nei, no ka mea, e kani ana ha ulili haawi apau.

Aka, me ko lakou nana ole ae, aia hoi.lakou e komo aku nei iloko o ke awa me ka palanehe ame ka malie, ame ka maopopo ole hoi heaha mai ana la na hana a ka enemi. 0 kekahi mea a na aumoku Amerika e hopohopo ana, anoai paha ia lakou e hookomo aku nei iloko o ke awa a ua hoomoe ia o lalo o ka papaku me na kiana pauda hoo pa-hu, a e pau ai lakou i ka lele liilii iloko o ka lewa. Aia hoi, pane hawanawana mai la kekahi o na alii'moku i kona mau luina: "Ua pa'uhia loa ia paha keia poe sela-moku Sepania ika hamoe," O ke kupanaha ia lakou oia no ko lakou kue ole ia ana mai ia lakou e komo aku nei, A iloko o ka manawa ole, aia hoi, ua hoomaka ae la na kaiao o ke kakahiaka e wehewehe, a hoomaka ae la ka malamalama o ke ao e oili ae, a ia wa lakou i ike ae ai 1 ke kulanakauhale o Manila aiae kona awa kumoku. 1 ka hora 5 o ke kakahiaka i haawi ae ai na pāpu.ame na aumokukaua Sepania e ku ana maloko o ke awa i na pu aloha no ka hae aupuni. Oka pane waīe no ana $umokukaua Amerika i hoike ae ai, elike me ke kauoha i haawi ia mai ma ua hora kakahiaka nui la, oia hoi, e ki ia'na hae-olelo apau ona mokukaua e olelo ana: "E Hoomanao I k'a Mokukaua Maine."

Aole no na aumokukaua Sepania ame na pukuniahi o na papu i hooma poi mai i keia mau hoailona ana aumokukaua Ame t ika t- pulelo nei maluna o na kia āpau o keia ulumoku nui, ) huli mai ai lakou a panai mai ia i na pu aloha no ka puulu aumokukaua Amerika e hookomo aku nei, alaila, noomaKa ae la ka leo nakolokolo o na pukuniahi e i ka lewa. I ka hapalua nora ehiku o ua kakahiaka nei, aia hoi, haawi ae la o Adimarala Dewey I ke kauoha hou i kona mau aumokukaua holookoa e emi hope aku no loko ponoi 0 ke awa, a e hoomaha hoi na kanaka apau mai ko lakou kulana kiai elike me ke kauoha hope i loaa aku ia lakou 1 ka hora 4 o ka auina la o ka la mamua iho. E kauoha ia ana na kanaka koa Ameilka apau e hoomaha mai ko lakou mau kulana ku-kiai mai, a e ai hoi i ko lakou ai'na kakahiaka, a i ka h'M 11 o ua kakahiaka la e huli hoi hou mai ai lakou no ko lakou kulana hooko kauoha elike me mamua. I ke kani ana ae o ka hora 11, i huli hoi hou mai ai na kanaka no ka hooko ana ika lakou mau kauoha. Iloko o keia manawa i hoomaka ae ai ha aumokukaua a elua e kiloi poka pa-hu aku kekahi i kekahi, a hoomaka pu' ae la na mokukaua Sepania āme kekahi mau aumoku kalepa e ae e ku ana maloko o ke awa e a ia ana e ke a aole hoi he hookahi o na aumokukaua Amenka i hoopoino ia e ke ahi. A ua hoomaopopo āe la no hoi na aumokukaua Sepania o ke kumu mai o keia hooilikaua ana o na aumokukaua Amerika maluna o lakou, mamull no ia o ka hoopa-hu ia ana o ka mokukaua AmeNka w Maine M ma|oko o ke awa o llavana i ka mahina aku mamua, a oia hot ka manao o kela olelo-hae i kowelo ae ai mahma o na mokukaua Amenka i kela kakahiaka ia lakou i hookomo mai ai maloko o ke awa o Mainila, aole hoi oia i panai aloha mai no ka hae-anpuni eh'ke me ka rula maamau o na mokukaua o na aupuni a pau i ko lakou hookomo ana aku maloho o ke awa 0 kekahi aupuni, ' (Aol» I PM.I.