Ke Alakai o Hawaii, Volume VIII, Number 46, 26 March 1936 — KA MOOLELO O LONOIKAMAKAHIKI KE KEIKI KUPANAHA O KONA HANAI IA ANA–HOOLE OIA I NA MEA KAUA A KONA MAKUAKANE A KEAWENUIAUMI I KA WAIWAI OLE [ARTICLE]

KA MOOLELO O LONOIKAMAKAHIKI

KE KEIKI KUPANAHA O KONA HANAI IA ANA–HOOLE OIA I NA MEA KAUA A KONA MAKUAKANE A KEAWENUIAUMI I KA WAIWAI OLE

A iloko o ia emi hope ana, e hoomoana aku ana o Lonoikamakahiki me kona puali, a o ka hoouka iho la no ia, a ma ia ana, hui ae la na puali elua, o ko Lonoikamakahiki me ko Pupuakea puali, a pau iho la na kipi i ka lukuia, a o ke koena, hee aku la a uka o Ouli ma Waimea i ua po nei, a luku ia mai la no e kekahi poe kipi o lakou f me ka manao o ko Lonoikamakahiki poe keia e hee nei; nolaila, pau loa ke koena o na kipi 1 pākele mai i ke kaua ma Puupa. Nolaila, ma 'keia kaua ana, ua kapaia keia kaua a Lonoikamakahiki o Puupa, oia ke kolu o ka Lonoiamakahiki hoouka kaua ana.

Ma ke ao ana ae, i kela po i hoouka kaua ai ma Puupa/ kui aku ia ka lono i na wahi e ae, aia o Lonoikamakahikl i Puupa; nolaila, o ka poe e hoomoana ana ma Haleokapuni i Kawaihae, a e like hoi me ka manao mua o ka poe e hoomoana aiia aole lakōu e pii iluha o Puukohola, aia kekahi kanaka o ko Lonoikamakahiki aoao, alaila'pii ia o Puukohola no ka hai kanaka. A no ia mea, ua noho manaolana wale lakou (na kipi) ma ka lakou manao i kuka mua ai a hilinai wale lakou me ka manao e lanakila ana lakou, No ka mea, ua kaulana o Kanaloapulehu he kaaaka ikaika, a me waiea.

Aka ma kekahi po, hiki aku la o Lonokamakahiki i Kawaihae me kona puali, a o ko Pupuakea puall hoi iho ia ae ama Nakikiainihau, hoaiai ia mai. Aka, p Kanaloapulehu, ike aku la lakou i ke kaua a Pupualeea, hoouna aku la oia he hookahi lau kanaka e hele aku e kaua me Pupuakea. Aka, oka poe i hoomaka aku ai e hele e kaua me Pupuakea, ma ua po nei, ua hiki ae la o Lonoikapiakahiki iluna o Puukohola, kawa po ia mai la e Lonoikamakahiki, paa o luna oka puu o Puukohola, la manawa oka hoouka koke iho la no ia o ke kaua, a paa mai la o Kanaloapulehu ma ka lima o ko Lonoikamakahiki poe kaua* a o Kanaloakuakawaiea, iiee aku la oia me ke koena o na kipi, a lanakila iho la o Lonoikamakahiki ia po; o ka ha keia oka Lonoikamakahiki kaua po ana. Aua kapaia ia kaua' ana a Lonoikamakahiki i Puukohola o Kawaluna, no ke kawa po ana mai a Lonoikamakahiki ma kela hoouka kaua ana.

,Paa iho la o Kanaloapulehu ia po a ao, pepehiia iho la, a kau ia aku la ika lele. Pela i make ai ka pukaua o na kipi.

* MOKUNA X. KA HEE ANA O KANOLOAKUAKAWAEIA ME NA KIPI.—KA LANAKILA ANA 0 LONOIKAMAKAHIKI. Mahope iho o ka lanakil«-aha o Lonoikamakahiki "i ka hoouka kaua ana ma Puukohola, hee aku la o Kan§laokuakawaiea, ka pukaua nui l koe o na kip* aina; hee aku la a noho i luna o Puainako. (Aia kela, pioina ina ka akau ae o Kawaihae, aneane eha mile mai Kawaihae aku).

Ma ua po hoouka kaua la i Puukohola, ma ke ka&aJiiaka ana ae, mahope iho hoi o ka pau ana q k» hai kanaka (Kanaloapulehu) ma Puukohola, ia manawa hoomaka aku la ka Lonoikamakahiki poe kaua e hele; aka &iki mua aku la o Pupuakea me kana poe kaua i ka pali o Honokoa i ka man.awa poeleele o ke kakahiaka nui, me ka manao e loaa aku ke p!o, aka, aole he pio i loaa aku; hoi hope mai la ua o Pupuakea, a īoaa o Lonoikamakamki e Iho mai ana i Pahonu, akahi no a hui ria puali elu,a; ka Pupuakea me ka Lonoikamakahiku Ia manawa, kuka ae la lakou i kahi e hele ai. Ma ka manao o Pupuakea laua o Lonokamakahiki ma uka o Waimea kē pii; a i»a ka manao hoi o ke kahuna, o Hauna, ma Kohala ke hele i Puumaneo e hoonoho ai ke kaua Nolaila, hoolohe no o Lonoikamakahiki e like me ka ke kahuna olelo. Ma ia hpoholo ana, hele aku la lakou mai Kawaihae aku, a hiki i ka pali o Honokoa, a kau o ka aoao ma Kohala; ia manawa, ike aku la o Lonoikam.akahiki i ka meheu wawae o na kipi. alaila hoomaka hou aku la ka lanakila e huli i ka meheu, aia nae e ahu ana na meheii he nui, ua mae ke pili.

Nolaila hookolp aku la ko Lonoikamakahiki mau puali ma kahi e meheu ana, aia nae na kipi he nui e hoomoana ana 'ma Puainako. īke mua mai la nae na kipi i keia kaua e "hele aku ana, alalia, o ka hee aku 1a no ia ma kela wahi Keia wahi. Aka nae, mamua okamu o ka hooholo ana i ka olelo i Puhaukole, ua hoouna mua aku o Pupuakea I ka elele e he"Te aku e nana i c kipi i auhee ai i ke kaua i Puukohola.

A ma keia uhal ana a Lonoikamakahiki ma, halawai laua mai la me ka elele 1 hoounaia aku ai. Ōlelo mai la ua elele la: "Aia ke pio ke auhee la. ike pili," Nolaila, alualu aku la ka lanakila mahope o ke pio, halawai aku la lakou ma kahakai o Kahua, a luku aku Ta o Pupaakea i na kipi mai ke piīi aku a hiki ma kahakai, ailhee aku la, a puehu liilii aku la ma ōama o. A o Kanaloakuakawaiea. holo aku la oia a ma ke awa pae waa, a kauoha aku la i iia kanaka e uhi i na iliili {pohaku liilii) maluna ona, Aka, nae, aole i nalo ua o Kannloakuakaw&iea, hikl e aku o Lonoikamakahikl me kona poe puali, a pepehi ia iho Ih o Kanaloakuakawaiea.

( A ike mai !a na 'kanaka o Hi!o, m make ko lakou at!l ; hoomako pu mai 'la m makaamana mannH'. ona t a 'uku aku la ka lanakila a pau loa kokahi mavi kipi, a o kokaki ' p kij.' inn a aku la lakou maluna oko aa*o na kahakai !o Kahua, mehe opae la ka pohaku kahawai, a nolaila kahta mai o Pupuakoa : Ke hee la ka hoi o hoe ai» " Ke pio la ka hoi o pio ai, !' Ka ua pio kipi aina, Ko inana la ka hoi, | Mehe opae oehaa la; I luna ke aa haoa . v Ē kala ka hee, | Ua kaheawai ke kaua 4 Ke kaua kuehn one i Kaunooa, s : ' Ke po i Puupa, | I kaua huH moku i Kawahina, j Hee )ionu» kipi aina . . Ika ehu hiakaui oka taau : Hai kanaka nae ho, Lotv>-e | He Lanakiia-la : Lanakila nae hoi I.ono, ; Ē na 'lii hana ino o lakou-e! Va kapaia kels Vaua a Kaiopao, s nolaila, ua kaprua ka inoa o ia awa pao waa 'mamuU o ia kaua, a o kona inoa mau ia a hiki > keia Ta. Mahope iho o keia pio ana * ke kaua ma Kaiopae, hele aku !a ka lanakiW a hīki i Kohala Ta lakou r,ae i hiki aku ai, e hoopaa mai ana ko kaua a ua kipi f Hinakahna, nm Kapaaa i Kohahi Tna kipi i nam mai ai ika e hele aku ana mauka. ho ir.ea e ka \nik\r, a r,o i,s uuku, as »0 r»a kipi e kaus i ko poo ksua (Aol* i pw.),