Ke Alakai o Hawaii, Volume IX, Number 10, 18 June 1936 — MOOLELO O KUALII KO KUALII ANO A ME KANA HANA [ARTICLE]

MOOLELO O KUALII

KO KUALII ANO A ME KANA HANA

I mai o Hema ka luna: "Ua lohe au i ko hewa. O ka lilo ana o ka heiau nau e kapu, aole ka i kupono keia heiau ia oe, he akua ka ka mea nana e kapu keia heiau." I aku o Kualii: "O hoi a hai aku ia Lonoikaikaole, na'u e kapu keia heiau." Hoi aku la o Hema, a olelo aku i ke alii: "I mai nei o Kualii, e hoi mai au a olelo aku ia oe, penei oia i olelo mai nei: 'E hoi oe a ia Lonoikaikaole, na'u e kapu keia heiau.' A pela mai nei oia i olelo mai nei ia'u." A lohe o Lonoikaikaole i keia olelo a Hema, ia manawa, aole o kana mai a ka huhu o Lonoikaikaole me ka i iho: "Eia ka oia wahi keiki ma'i lewalewa ko'u mea nana e olelo mai i ka ikaika ole. A heaha la hoi kana." Hoouna aku la o Lonoikaikaole ia Hema e holo e hai aku i ko Koolau kaua mai, e hui na holo o na kaua, e hoopuni ia Kualii. A makaukau ke kaua, ia manawa, nana aku la o Kualii e hoeu mai ana na kaua a pau, ua owela ka nahele; alaila ninau ae la o Kualii ia Maheleana i kona kahu ponoi: "E, auhea oe? I nei kakahiaka, ao ke kaua, ao ke koa." I aku o Maheleana; "Aole e ku ka ikaika i keia pakela nui, ke poai mai nei ka ohu mauka a makai, ma oa ma o." I aku o Kualii: "Elua kaua, elua o Kane laua o Kanaloa, ku no kakou la, o ka pau no ia o ia nui i ka hee." I ke kaua e hoopuni aku ana ia Kualii, komo ae la oia i ka heiau e pule ai, a i ka pau o ka pule ana, i nana aku ka hana o Maheleana, ua kokoke loa ke kaua. Ia manawa, lalau ae la o Kualii i kana laau palau ia Manaiakalani, a haawi aku la ia Maheleana, me ka i aku: Eia kuu laau palau, puka aku oe a komo iloko o ke kaua a Lonoikaikaole." E like me ka Kualii olelo, puka ae la oia a luku aku la me ka laau palau, a hee aku la ke kaua ma kona alo ponoi aku ke kaua ia Lonoikaikaole; na lakou i hee, hee na kaua a puni; o ke poo kaua ma ka pali o Waolani, hiolo aku la lakou me he iliili la ilalo o ka pali, luku aku la o Kualii a pau loa na 'lii ma ko Lonoikaikaole aoao. Ahu aku la na kanaka make me he pauku laau la, ka heana o ka poe make e kaua ana; a lanakila ae o Kualii ma ia hoouka kaua ana, a oia ka hoouka kaua mua a Kualii, a lilo ae la ia Kualii ka aina mai Moanalua a Maunalua. Mahope iho o ia manawa, hoi aku la o Kualii i Kailua ma Koolaupoko, a malaila oia i noho ai maloko o kona hale nui o Kalanihale. I kekahi manawa mahope mai, ao ae la o Kualii laua me Maheleana, kona kahu, a hoa kaua pu hoi, i ka hahau palau ana, a lawe ae la oia ia Kahai, a me Malanaihaehae i mau pu kaua nona, ao iho la lakou nei i na mea kaua a pau a makaukau. Ia manawa mahope iho, holo ae la o Kualii me kona mau pu kaua i Kauai, no ka manao e loaa ia lakou ka laau palau no lakou malaila. A ma ia hele ana, ua loaa ko lakou makemake, a hoi mai la lakou me ua mau laau palau la, a kapa aku la o Kualii i kana laau o Hulimokualana. Hoi mai la o Kualii mai Kauai mai a pae ma Kamaile i Waianae. Aia hoi, ua hoonoho mua ia ke kaua e ko Waianae alii a me ko Ewa, a o ko Koolauloa alii mai me kona kaua. E kali ana o ka hoi mai o Kualii mai Kauai mai, alaila o ka hoomaka no ia e kaua. A waena moana, ike e no o Kualii ua puni o Waianae i ke kaua hoomoemoe. Ia manawa, olelo aku la o Kualii ia Malanaihaehae laua me Maheleana: "E, ua paa uka o Waianae i ke kaua, i hakalia no ia kakou a pae o ka hoomaka no ia o ka luku." No ka mea, ua ike e no o Kualii i keia mau mea ma kona ano akua. A o Kualii hoi, mamua o kona holo ana i Kauai, ua kauoha oia i kona mau kanaka e imi mua mai, ke hiki aku i na la e hoi aku ai o Kualii mai Kauai mai. Aka, ia Kualii ma i pae aku ai ma Kamaile, aia hoi ua puni i ke kaua; a no ia mea, lana iho la na waa iloko o ke kai a po ia la, a ao ia po. Ia kakahiaka ana ae, i nana aku auanei ka hana o Kualii ma, ua uhi ia mai ke pili o Kamaile e na kanaka. Iluna no o na waa ma ia kakahiaka, pane aku la o Kualii: "A he makemake kaua me Kualii, ihea e kaua ai?" Olelo mai la o uka: "Pae no na waa i uka nei, o ke kaua no ia." I aku la o Kualii: "Ho aku kakou iuka o Kalena, ilaila e kaua ai. Ina ia nei no kakou ma ka moana loa no e hele ai na waa, o Molokai ke awa." A no keia olelo a Kualii, iuka o Kalena e kaua ai, ae aku la ko Waianae mau alii. A nolaila, pae aku la lakou iuka, o Kualii, o Maheleana o Malanaihaehae. Hele aku la lakou mauka a noho i Malamanui. Ia po a ao ae, ma ke kakahiakanui, o ka hoouka iho la no ia o ke kaua ma Kalena, i ke kula o Haleauau ma Lihue. Ma kela aoao mai he ekolu mano ka nui; a ma ko Kualii aoao hoi, ekolu wale no lakou, a o ka hee iho la no ia o na alii o Waianae a me Koolauloa; a kapa iho la o Kualii ia hoouka kaua ana o Kalena.

A ma kekahi mau la ae, he mau hoouka kaua ma Malamanui, ma Pulee, a ma Paupauwela, oia ka hoouka nui ana a Kualii i oi aku mamua o na hoouka kaua a pau ma Oahu nei. I kekahi mau manawa mahope mai o kona ai ana ia Oahu, lohe ae la oia, he kaua ma Hilo i Hawaii; nolaila, hele aku la oia i Hawaii me kona mau pukaua. A lohe o Haalilo, ua hiki aku o Kualii ma Laupahoehoe, alaila hoomakaukau ae la oia no ke kaua. A hiki aku la o Kualii i Peahi ma Hilo, halawai koke ae la o Kualii me Haalilo, a o ka hoomaka iho la no ia o ke kaua, a lanakila ae la o Kualii; a lohe aku la na 'lii o Puna, ua hee o Haalilo, hee honua aku la ko Puna mau alii. A mahope iho o ia manawa, hiki aku ka lohe ia Kualii, ua kipi na 'lii o Oahu nei. Ia manawa, hoi mai la o Kualii mai Hilo mai a hiki ma Oahu nei, ua pau loa na kanaka a pau me na 'lii kipi ma Waianae kahi i noho ai, ua hui ae la na 'lii mua o Oahu nei a pau me ka manao lokahi, e kipi aku ia Kualii. A no keia mea, ua lohe o Kualii, aia na 'lii a pau malalo o Waianae; nolaila, hele aku la no oia me kona mau pukaua, a hiki lakou malaila, i nana aku auanei ka hana, he mea e ka nui o na kanaka. A o ka hoouka kaua iho la no ia, a lanakila iho la o Kualii ma ia hoouka ana. Aka, ma ka nana aku a Kualii ma i ka nui i make mai ia hoouka ana, ke paa la ka wai o Kalapo, a nui no hoi na kupapau malalo o Eleu. A nolaila ua hoike ia kekahi mau lalani mele ma ka haku ana a kona mau kahu e like me ke ano o ia hoouka kaua ana malaila, a penei no ia: He kaua na Ku. E uhau ana iluna o Kawaluna. Ihea, ihea la ke kahua, Paio ai o ke koa-a? I ka i kahua i Kalena, I Manini, i Hanini I ninia i ka wai akua, I Kahana i Malamanui Ka luna o Kapapa, i Paupauwela, I ka hilinai i ke kalele, Ka hala o Halahalanui maauea, Ke kula oha ke Pule-e. (Aole i pau.)