Ke Alakai o Hawaii, Volume IX, Number 11, 25 June 1936 — MOOLELO O KUALII KO KUALII ANO A ME KANA HANA [ARTICLE]

MOOLELO O KUALII

KO KUALII ANO A ME KANA HANA

MOKUNA VI. NO KA HOLO HOU ANA O KUALII I HAWAII Mahope mai o kela mau hoouka kaua ana i olelo ia ma ka Mokuna V, a me ko Kualii lanakila ana, a pau ka hooponopono ana i ka aina, alaila, holo hou aku la o Kualii i Hawaii, a ma Hilo oia i noho ai. A liuliu kona noho ana malaila, alaila, kui aku la ka lono o ke kaua ma Molokai, ua kaua aku a kaua mai a pono ole ka noho ana o na 'lii. No ka mea, o na 'lii o Koolau o Molokai, ua makemake nui loa lakou e lilo o Kekaha ia lakou, mai Kawela a Maamomi no ka mea o ka i'a ke kumu o ko lakou manao nui ana i kela wahi; aka, ua paa no i na 'lii o Kekaha, a nolaila i kipi ai na 'lii o Molokai ia manawa. A no keia mea, lohe ae la o Kualii i keia kaua ma Molokai, haalele aku la oia ia Hilo, a holo mai la i Molokai. Hiki mai la o Honokawai, i Kaanapali ma Maui, ua puka aku o Paepae i Kaanapaali ia manawa. O ua Paepae nei, oia kekahi alii o Kekaha ia manawa. A o ke kumu o kona hiki ana i Maui, i kii aku i Kauhi, kekahi alii o Maui, he keiki ua o Kauhi na Kauhiakama, ke keiki o Kamalalawalu. Ia Paepae i hiki mai ai ma Kaanapali, ia manawa, lohe ae la oia o Kualii keia, ua hiki aku ma Kaanapali, a hele aku la oia e ike maopopo ia Kualii, no ka mea ua kaulana o Kualii no ka ikaika, a oia wale no ke kumu o ko Paepae hele ana e ike maopopo. A ike aku la o Paepae o Kualii io keia, nolaila, haalele oia i kona manao mua e kii ia Kauhi. A no keia mea, hoi koke aku la oia a hai aku la i kekahi mau alii o Kekaha, o Kualii keia. Ia ia i hiki aku ai ma Kaunakahakai, aia na 'lii a pau o Kekaha ma Kalamaula, e hoomakaukau ana no ka hoouka kaua ke hiki mai o Kauhi. Aka, ia Paepae i hiki aku ai ma Kalamaula, ike mai la na 'lii ua hoi aku o Paepae ; a no ia mea, nana mai la na 'lii i ka hope o ka Paepae olelo. A halawai o Paepae me na 'lii ninau mai la lakou: "Auhea ke alii o Kauhi?" I aku la o Paepae: "Ua hele aku nei au me kuu manao ia Kauhi, aka, halawai koke aku nei wau me ke alii o Oahu me Kualii ma Kaanapali, nolaila hoi mai nei wau e hai aku ia oukou, e kii aku ia Kualii e lawe mai ma ko kakou aoao, o lilo e ae auanei i ko Koolau mau alii." A no ia mea, hoolale hou na 'lii ia Paepae e holo, a hoouna pu aku la ia Kapolei ke kaikamahine a Keopuolono, i mea hoolealea ia Kualii. Ma ia wanaao no hiki aku la o Paepae i Kaanapali aka, ua hala mai o Kualii ia wanaao no i Molokai. A lohe o Paepae, ua hala mai o Kualii, hoi hou mai la no oia, a iwaena moana, ike aku la oia e kilepalepa ana ka pea o ka waa, maloko o kuaau i Kamalo, a malaila no o Paepae i hiki mai ai. Aole i pau na ukana o na waa o Kualii i ka lawe i uka, e hekau ana no i kai no ke kai a maloo, hiki ana o Paepae a hekau pu na waa me ko Kualii, a pili muku na waa. Ia manawa, hoomaka koke no o Paepae e hai i kana olelo i huli aku ai ia Kualii, me ka i aku: "I kii mai nei wau ia oe e kokua ia makou. Aia na 'lii la o Koolau, ua kipi mai nei ia makou, e ake ana ko Koolau mau alii, e lilo ko makou mau aina mai Kawela a Maamomi; a nolaila, ua kue aku a kue mai makou e noho nei, a o ke kaua wale no koe; ua hoomaka mua iho nei no nae i ke kaua, a ua hee makou, o ka nui o na 'lii aia iluna o Maunaloa kahi i noho ai." A lohe o Kualii i keia olelo o ka ae koke no ia, a holo aku la lakou a kau ma Kaunakahakai, a kukakuka ae la me na 'lii; a pau ke kuka ana, o ka hele koke iho la no ia, maluna o na waa na kanaka, mauka na 'lii o Molokai me Kualii, a hiki ma Maamomi, a malaila kau aku la o Kualii ma me na 'lii maluna o na waa a hiki i Kalaupapa. I ka lohe ana aku o na 'lii o Koolau ua hiki aku ke kaua ma Kalaupapa, nolaila holo mai la na waa kaua mai Halawa mai, a me Koolau a puni no ka hoouka kaua. Aka, ua hoouka mua aku o Kualii me kona mau pukaua me Maheleana a me Malanaihaehae a me kekahi mau pukaua e ae elua. A make pio iho la na 'lii e noho ana ma Kalaupapa ia manawa. A hiki mai la kekahi mau alli e ae o Koolau a mai Kona mai kekahi mau alii me na kanaka i makaukau no ka hoouka kaua i na 'lii o Kekaha. Aka i ka hoouka kaua ana no, alaila ua oi aku ko Paepae ikaika a me kona koa mamua o na pukaua a Kualii. A lanakila ae la o Kualii ma maluna o na 'lii o Molokai a puni, a lilo ae la ka aina ia Paepae a puni o Koolau. Aka, aole me ka luku i ka laau palau kela lanakila ana, ua lanakila i ka luku ana a Kualii me ka maka o ke koi ana o Haulanuiakea ka inoa, he koi pohaku. A penei ka moolelo o ka luku ana a Kualii me ka maka o ke koi. Ia Kualii ma e lana ana ma kahi one i Kalaupapa, au aku la na koa, a lalau i ka waa o Kualii e hoopio, he mau kanaha kanaka ka nui, auamo ae la i na waa o Kualii. Ia wa, ku ae la o Kualii me kana koi a hili iho la me ka maka o ke koi ma kekahi aoao o na waa, a hio aku la kekahi waa i lalo oiai ua amo ia na waa. A ike mai la hoi o Malanaihaehae, ua pau na kanaka o kekahi aoao i ka make. Alaila, ku ae la ua Malanaihaehae nei, a lalau mai la i ke koi ma ko Kualii lima e paa ana, a oki iho la ma kekahi aoao, a pau aku la na kanaka i ka make, a haule iho la na waa i ke kai, a lana e like me mamua. Aole no i liuliu, hiki hou mai la no he mau kanaka hou, ua like no ka nui me na kanaka mua i make, a lawe ae no i na waa o Kualii iluna e like me ka auamo mua ana no a kela poe, me ka makau ole mai i keia poe e make ana. Ia manawa, luku hou ia iho la no me ka maka o ke koi, a lanakila hou ae la no o Kualii ma ka maka o Haulanuiakea. Pela mau no ka luku ana a pau loa na kanaka i ka make. A i ka hoouka kaua hope loa ana ma Pelekunu, hookuu aku la o Kualii i ka luku ia Paepae me Malanaihaehae, a lanakila ae la o Paepae maluna o na koa a pau. A mahope iho o ka luku ana ma Pelekunu, ku aku ai o Paepae a olela kaena aku la iluna o na waa me ka i aku: "Ua pau oukou i ka lukuia e ka laau palau a Kualii." Ia huaolelo, alaila akahi no lakou a lohe o Kualii keia e luku nei, ia manawa, haawi ae la na 'lii o Koolau i ka aina o Molokai a puni no Kualii. A ma keia kaua ana, o keia ke kaua i olelo ia ma kekahi mau lalani mele o ko Kualii inoa i hoike ia ma ka Mokuna I, e like me ka hai ana malalo iho penei: O Kuku, O Aa, O Haulanuiakea ke koi. O Paepae o Manau ka wahine, Hanau ka naenae noho kuamauna, Ka hinihini kani kuaola; Hakina iho i ka wae mua o ka waa, Ua naha ke 'na. Haalele aku Kanaloapuna, Kanaloawaia. Make holo uka, Make holo kai. (Aole i pau.)