Ke Alakai o Hawaii, Volume IX, Number 12, 2 July 1936 — MOOLELO O KUALII KO KUALII ANO A ME KANA HANA [ARTICLE]

MOOLELO O KUALII

KO KUALII ANO A ME KANA HANA

Ma keia mele, ua haiia na hoouka kaua ana a Kualii i olelo ia ma keia Mokuna. A pau ka Kualii hooponopono ana i ka aina, a hooili aku la oia ia Paepae, a me Manau kana wahine o laua na 'lii aimoku o Molokai malalo o Kualii. A hoi mai la oia i Oahu nei a noho ma Kailua, Koolaupoko, maloko o kona hale i kapa ia o Kalanihale. MOKUNA VII HOI O KUALII I OAHU MAI MOLOKAI AKU Mahope iho o ka pau o ka Kualii hooponopono ana ia Molokai, a me ka hooponopono ana i na 'lii a me na kanaka, alaila, hoi aku la o Kualii i Oahu me kona mau hoa hele, kana mau pukaua hoi. Ia hoi ana mai a Kualii mai Molokai mai, a noho ma Kailua, e mau ana no nae ka pono o ka noho ana o na kanaka a me na 'lii, a he mau manawa mahope mai o ka noho ana ma Oahu, alaila hoi hou aku la o Kualii i Hawaii a noho hou ma Hilo, oia ke kolu o ko Kualii hiki ana ma Hilo. Noho iho la o Kualii ma Hilo ia manawa, a he mau malama mahope mai, lohe hou aku la no ua o Kualii he kaua ma Lanai me Kauhi, keiki a Kauhiakama, no ka mea, ua kipi mai la ke alii o Lanai i ke keiki a Kauhiakama kekahi kuhina o Kamalalawalu. A penei ka moolelo o ke kaua ana. I kekahi manawa, he alii maikai o Haloalena, a o ka puni punahele a ua alii la, o ka manu iwi. I ka manawa e hiki aku ai ka auhau manu a ke alii, alaila, he mea mau i ka luna a ua alii nei ka hele e kala aku i ka olelo a ua alii nei e like me kona makemake. A penei e kala hele aku ai ua luna nei. Apopo-e, kahu ke-o. Ia po iho a ao a-e, He hoohei manu na ke alii-e. E hukihuki ka hulu o ka ma-nu, E lawe ka io a pa-u, E malama i ka iwi o ha-i; Ina i hai ka iwi o ka manu, a he aimoku i-a, E pau kona aimoku a-na; Ina he alii aiahupua-a, E pau kona aiahupuaa a-na. E pau kona aiahupuaa a-na. Ina he lopa ka mea i hai ka iwi o ka ma-nu, He make kona ho-pe. Penei ke alii e kala aku ai imua o na kanaka, i malama ai lakou i ko ke alii kanawai. Aia a pau ka ke kanaka hana ana i ka manu, alaila lawe ia aku la e kukulu maloko o kekahi mau halau loloa elua. He mau manu iwi wale no, i lawe ia ka io a pau, a kukulu like aku la iloko o ka halau. Aia a makaukau ko ke alii makemake, alaila kii aku la ke kanaka i ke alii e hele mai e nana i na hale manu iwi. Ia manawa a ke alii e hele aku ai e nana i ke kuku mai a na manu iwi maloko o na halau; aia a pau ae kana nana ana ia halau manu, alaila komo aku ana he halau hou; a pela e makaikai mau ai o Haloalena. I ka pau ana ae o ka ke alii makaikai ana, alaila hoi aku la ke alii i ka hale. Aia a lohe o Kauhi ua hoi o Haloalena i ka hale, ia manawa e komo aku ai o Kauhi iloko o ka hale manu a Haloalena, me ka laau loihi, a hili aku la i na manu iwi, a pau loa i ka ulupaia, pela oia e hana mau ai a pau na halau manu o ke alii o Lanai. Ia manawa lohe aku ke alii nana na halau manu iwi ua pau i ka haihai ia e Kauhi, alaila, hele mai la o Haloalena a ninau mai i ke keiki a Kauhiakama: "Nawai ke kupu o oe?" Alaila hai aku la o Kauhi me ka makau ole, me he koa la: "Na Kauhiakama." Olelo hou aku la o Haloalena: "Na Kauhiakama no oe i olelo mai e haihai i kuu mau halau manu?" Alaila olelo mai o Kauhi: "Aole i olelo mai o Kauhiakama ia'u e hele mai e haihai i ko mau halau manu. Aka, eia kana mea i olelo mai ia'u, e hele mai au e kolohe, a e koa hoi, oia wale no kana i olelo mai ia'u; a nolaila la hele mai nei au e kolohe." O keia ke kumu o ke kipi ana o na 'lii o Lanai me ko Maui, me ka manao, e kuokoa o Lanai aole malalo o na 'lii o Maui. No ka mea, o ka noho ana o na alii o Lanai, malalo no lakou o Kamalalawalu ko Maui alii nui. A lohe o Kualii i keia haunaele kaua, ia manawa holo mai o Kualii mai Hilo mai a hiki ma Kaupo, ua pau mai na 'lii o Maui i Lanai. A lohe o Kualii ua pau na 'lii o Maui i Lanai, nolaila holo loa mai la oia a pae i Wailehua. I nana aku auanei ka hana o Kualii e hoomoana mai ana na waa kaua o Lanai i Kekaa. A o Kamalalawalu hoi aia kela me kona puali alii i Lanai e kali ana ia Haloalena o ka hoi aku, alaila hoouka ke kaua. Aka, no ka lohe ana o Haloalena e hiki aku ana o Kualii i keia kaua ana, nolaila i kali ai na waa o Haloalena ma Kekaa. I kekahi la ae, kui aku la ka lono o Kualii no kona hiki ana a noho ma Wailehua; ia manawa no ke kii ana mai a Haloalena ia Kualii e lawe e kaua aku ia Kamalalawalu. Ia po iho holo aku la o Kualii me ko Lanai mau alii, malalo o Kaena ka holo ana, e like me ke alakai a na kamaaina. Ia po a ao, hoomoana mua na waa o Kualii i kai o Manele. Aka, o Hinau, ka Kamalalawalu elele, hoouna ia aku la oia e hele a puni o Lanai. Ma ia hele ana, ike aku la o Hinau e lana mai ana na waa o Kualii ma i Manele, a i ka ike ana aku a Hinau, he mau waa kaua ke ano, nolaila, hookokoke loa aku la o Hinau e ike lea ia Haloalena. Aka, aole i ike ia o Haloalena me Kualii, ma na hoewaa ka ike ana ia Haloalena, a ma na waa hoi ka ike ana ia Kualii. Nolaila hoi aku la o Hinau a hai aku la ia Kamalalawalu i kana mea i ike ai, me ka i aku: "Holo aku nei au ma Maunalei a hiki i Kaena, aole au i ike iki i ke alii, hele hou mai au a hiki i Manele, ike aku la au he mau waa ke lana mai ana, he waa ano makaukau no ke kaua. Alaila hele loa aku la au e ike pono, aole nae au i ike i na 'lii nona na waa, aka, o na hoewaa o ke alii ka'u i ike aku, ua like no me ko Haloalena mau hoewaa, a o kekahi mau waa, ua like me na waa o Kualii, aole nae au i ike ia Kualii." A lohe o Kamalalawalu i ka olelo a Hinau no Kualii alaila, hoouna ae la o Kamalalawalu i kekahi mau koa, e kii aku ia Kualii. A he lohe ana nae ka Kauhi i ka huaolelo kena no kekahi mau koa, alaila, puka aku la o Kauhi a holo aku la ma Manele e halawai me Kualii, me kona kena ole ia aku e Kamalalawalu. Aka, ua lilo mua ia Kauhi ke kii e ia Kualii. Ia Kauhi i hiki aku ai ma kahi a Kualii ma e lana mai ana, ua hekauia na waa iuka. Aka, o ua Kauhi nei, iaia i hiki aku ai ma kahi e hekau ana na waa, nana pono ae la ia, a ike i na waa o Haloalena, alaila wehe ae la ua keiki kolohe nei a Kauhiakama i ke kaula hekau o na waa o Haloalena a kiola aku la iloko o ke kai; e pa ana nae ka makani ia manawa, ua hele loa na waa iwaho, a haalele mai la i ke kaulike pu ana me Kualii. A o ko Kualii mau waa hoi, lawe ae la keia i ke kaula i kauia iuka, a hukihuki mai la i ke kaula hekau, a kau aku la iluna o na waa o Kualii, hele aku la ua o Kauhi, a noho iho la iluna o ka uha o Kualii. (Aole i pau.)