Ke Alakai o Hawaii, Volume IX, Number 16, 30 July 1936 — E MAU ANA ANEI KA OLELO HAWAII [ARTICLE]

E MAU ANA ANEI KA OLELO HAWAII

(Mai ka peni mai a B. N. Kahalepuna.)

Mr. Jonah Kumalae, Lunahooponopono, Ka Nupepa Ke Alakai o Hawaii, Aloha : O ke poo-manao maluna'e, he kumuhana ano nui no ia i pili aku i ke ano o ko kakou noho'na lahui ana, no ka mea,—aia ma ke ano o kau kamailio ana e maopopo ai ke ano o kou lahui. Manao Wehewehe Oiai, he nui na Hawaii i hoike ae i ko lakou manao kalai maluna, o keia kumu manao hookahi, aole nae hoi i mohala maikai na wehewehe ana, a mamuli no hoi o ko'u makee i ka'u olelo, a o ka olelo like no hoi a ko'u mau kupuna, pela i ala mai ai na hoomanao ana ina aia me oe ka lamaku o ka malamalama e waihoia ae la imua o ke akea i loaa ai na hoonaauao ana i na hanauna Hawaii hou o keia manawa. O ka kakou olelo, ua hookumuia no ia mai ka manawa mai kinohi mai o ka hookumuia ana o ka lahui Hawaii, a o ka moolelo nae i pili i keia, aole e hiki ke loaa, a no ka mea, o ke ano o ka noho ana a ko kakou mau kupuna ia wa, aole lakou i hoopaa i ko lakou moolelo ma ke kakau; aka, ua aoia aku no ia mai kekahi hanauna a i kekahi hanauna aku, a pela aku no a hiki wale no i ka wa i pae mua mai ai na Makua Misionari i Hawaii nei i ka makahiki 1820. O ka hapanui nae i a'oia ai na hanauna hou, oia no na Meie Ko'ihonua, na Mookuawhau o na Alii, na Kaao ame kekahi mau moolelo e ae. Nolaila, ke waiho nei au i na hoakaka ana maluna o ke poo-manao e paneeia aku nei, penei: O Na Halekula o Kamehameha Ke Kahua Kupono E A'oia Ai Ka Olelo Hawaii Maiwaena mai o na Alii o kakou i hala aku i ka po, ke lawe mai nei au i ke Aliiwahine Bernice P. Bishop. O ia nei ke Alii i makee i ka olelo Hawaii, e hoomauia ia iwaena o kona lahui ponoi. Ke ku nei na halekula o na keikikane ame na kaikamahine mamuli o ka mana o ka na palapala kauoha i waiho iho ai mahope nei. Ke manao nei au, o ka halau mua keia e hoo[m]auia ai ka olelo makuahine, a no ka mea, he Hawaii, he ewe, a he koko nou e Hawaii, ka ona hoi o keia waiwai nui hewahewa; eia nae, mamuli o ke kaa ana o ka hookele ame ka hooponopono ana o keia mau halekula malalo o kekahi o na pulapula a na Makua Misionari ame kekahi poe i kuleana ole ilaila, a o na poe maoli i kuleana iloko o keia waiwai, ua hooneleia, oiai no nae he poe no kekahi o ko kakou ili i lawa loa ka makaukau e hooponopono i keia waiwau, ua lilo keia ninau i mea na kakou, na ka lahui Hawaii e nune ai i ke kumu o ko kakou wae oleia ana i lala no ka Papa Kahu Waiwai o ke Aiiiwahine Pauahi, i make, a o keia no kekahi kumu nui nana i kaohi mai ke a'o maoli ana i ka olelo Hawaii iloko o keia mau halekula. Ua Kakoo No Ke Alii Kalakaua e Hoonaauaoia Kona Lahui Oiai ka Moi Kalakaua ma ka noho kalaunu o Hawaii nei, mamuli o kona kuka pu ana me kona Aha Kuhina i apono pu ia hoi e ka Ahaolelo o ka makahiki 1882 a i ole, 1883, ua nui a ua lehulehu wale [n]o na oiwi Hawaii i hoounaia ma na aina mamao no ka huli i ka naauao. Me he mea 'la mawaena paha ia o ka makahiki 1883 a i ole, 1884. O kekahi o keia poe keiki, malalo o ka lilo o ke aupuni, a o kekahi hoi, malalo o na lilo o na Makua Misionari, a penei: 1. O Robert W. Wilcox ame Robert N. Boyd, hoounaia i ke kula a'o koa ma Italia. 2. Matthew Makalua ame Piianaia, hoounaia ma Oxford, Enelani, i ke kula a'o

kauka. Aole i puka pono o Piianaia; aka, o Makalua, oia ka mea i puka pono, a lilo oia he kauka nui loa ma Enelani. Ua mare i ka wahine, a ua loaa iaia he mau keiki. Ua make oia i keia wa. Aole nae oia i hoi mai i Hawaii ne[i]. 3. J. H. K. Keawehaku hoounaia i Kina no ke a'o i ka olelo pake. 4. O na Hakuole elua, hoounaia i Iapana e a'o i ka olelo Kepani. Chas. K. Notley ame D. K. Notley, hoounaia no ke a'o i ka ike Eneginia. Na ko laua papa Chas. Notley i uku i ko laua mau hoolilo. 5. O na Keonimana John H. Wise, Chas. King ame Sam'l K. Keliinoi, hoounaia ma Oberlin College, no ke a'o Kahunapule. Ua kaa ko lakou ukuia malalo o na lilo o na Makua Misionari. Oiai keia poe keiki Hawaii ma na aina e no ka huli ana i ka naauao, ua lilo i mea kahaha ka loli ana o ka hooponopono aupuni i ka makahiki 1887 mamuli o ka ulu ana ae o kekahi uluaoa mawaena o ke Alii, ka Moi Kalakaua ame kona Aha Kuhina i kakoo pu ia mai e na Makua Misionari. Ua kapaia keia hoololi kanawai, o ke Kanawai "Elau Pu" a Kakina ma. No keia loli hooponoopno aupuni, ua kaheaia na keiki Hawaii oiai lakou e imi ana i ka naauao no ka pono, ka pomaikai, ame ka holomua o ke aupuni Hawaii, e hoi mai, a o ka hoi mai la no ia o na keiki i Hawaii nei a koe aku no kekahi o lakou oiai ko lakou mau lilo hoonaauao malalo o kekahi poe i punahele ia lakou i ae e lawe i na ko'iko'i malalo o lakou. Ma Ke Keena Hooahu Palapala O Ke Aupuni E Loaa Ai Kekahi Mau Palapala Waiwai Nui Aia maloko o ke keena waiho a hoahu palapala o ke aupuni, e loaa ai kekahi mau buke Hawaii a mau nupepa Hawaii kahiko i pa'iia e ka Moi Kalakaua, oiai oia

e noho ana he Moi no Hawaii nei. O na buke Hawaii ano nui a i lilo lakou he mau buke waiwai nui i keia la, oia no ke Kumulipo, na Mele Ko'ihonua, na Moolelo kaao hoonanea o ke au kahiko o Hawaii, ame kekahi mau buke e ae i kakauia, he nui a lehulehu wale. E hoomanao kakou mamua aku o ka hiki ana mai o na Makua Misionari, aole keia mau mele i kakauia maloko o na buke; aka, me ka paa naauau [naau] wale no, a o ka nui aku o na moolelo Hawaii, aole ia i paa, aka, ua pau lakou i ka nalowale. Kekahi Mau Kula Hawaii Ke hoomanao nei au, he mau wahi kula Hawaii ke ku ana mawaena o ka makahiki 1894 ame 1895. Hookahi ma Kepohoni, o J. P. Iwa ke kumukula, a hookahi mahope o ka luakini o Kawaiahao, o Mr. Kaikuahine ke kumukula, a o G. W. Pahu ke kumukula ma Maemae, Honolulu, Oahu. Aole no i nui na keiki Hawaii i hele mai ma keia mau kula, aka; iloko o keia mau makahiki, no ka nui o ko kakou heluna Hawaii ia wa, aole o kakou olelo i ka olelohaole e like me ko kēia manawa, ka hele ia o ka ike olelo haole a na elemakule ame na luahine Hawaii, a pau pu ia haawina iloko o na home Hawaii, a o ka oi aku o na kamaiki no a kakou. Mamuli o ka hiki ole ia kakou ke hoomaopopo ia kakou i ke ano o ka kakou olelo ma na home, a ma na wahi e ae no i manaoia he wahi kupono ia na kakou e hoomaamaa ai i na kamaiki a kakou i ka olelo, hui pu no hoi me ke a'o oleia o na keiki maloko o na halekula aupuni i keia wa, oia iho la no ka mole ame ke kahua nui e lilo ai ka olelo Hawaii i mea kanalua o kona hoola hou ia ana. Ke Apu'epu'e O Ka Hiki O Ka Olelo Hawaki Ke Hoomauia. O ka manao o ka hapanui ma keia ninau e noi i ka Ahaolelo o kakou no ke a'oia o ka olelo Hawaii iloko o na halekula aupuni, ame ka hoonoho pu ia hoi o na Hawaii kupono i mau kumukula Hawaii, he alahele ia a'u i manao ai, he apu'epu'e no ka holomua, a no na kumu no he ninau pilikahi keia no ka pono wale no o ka lahui Hawaii a e nui ana no

na hoa e ae o na halekaukanawai e ku-e ana i keia kumuhana. Oiai, ma keia nee hou ana aku, he manaoi'o ko'u e emi aku ana ko kakou heluna iloko o na hale kaukanawai elua a e lilo aku ana keia mana i ka lima o ko na aina e. Ma ka wa o ka hoike ana iho nei o na halekula o kakou, ke manao nei au aneane no i ke 80% a i ole 90% o na keiki kepani i puka pono mai a o ke koena iho iwaena no ia o na keiki o na lahui e ae, oia na haole, pake, Hawaii. E hoike maopopo ana no ia i ke emi o na keiki Hawaii ma ka hooikaika ana i ka naauao, ka makua o ka noho'na o keia mua aku. O ka mea wale no e hiki ai ke a'oia ka olelo Hawaii, oia no ma ka hoolilo ana i ka olelo Hawaii i haawina a'o kiekie, a o ke Kula Nui o Hawaii kahi kupono no ke a'o ana, Ina no ka puka o ka hapanui o na moho lunamakaainana ame na Senatoa me ko lakou hoopaa ana ia lakou iho e hooholoia i bila kanawai no ke a'oia o ka olelo Hawaii maloko o na hale-kula, a pela pu me ka hookaawale pu ia o kekahi haawina dala kupono no keia hana, e hoomaopopo kakou, o ke Kiaaina aku ia maua o ke aupuni, oia hoi ka Mana Hooko, a o ke kolu o na mana hooponopono aupuni, oia no ka Mana Hookolokolo. Nolaila, e maopopo ana ia kakou, aia no na haawina like ole o ke apu'epu'e ame ke kanalua pu i ka hele mala'ela'e o keia kumuhana. Manao Hoakaka I ka Hiki No Ke Hoomauia Ka Olelo Hawaii O ko'u manao he hiki no ke hoomauia a i oleia, malamaia ka olelo Hawaii, aole nae ma kahi noho iloko o ka huikau me na lahui e; aka, ma kekahi mokupuni a i mamao aku mai ke kikowaena, o ke kulanakauhale, e like me ka mokupuni o Molokai ame kekahi mau wahi kupono e ae no i nohoia e kekahi heluna Hawaii mahuahua. (Aole i pau.)