Ke Alakai o Hawaii, Volume IX, Number 37, 24 December 1936 — KAAO NO KANA A ME NIHEU [ARTICLE]

KAAO NO KANA A ME NIHEU

O Hakalanileo ka makuakane, o Hina ka makuahine, o Kana ka mua, o Niheu ka V ?ndli* o Uli ke kupunawahiH6. O Hamakualoa, i Maui ka aina hanau o Kana, o Ha- > lauoloolo ka hale. He pauku : kaula o Kana oka hanau ana, aohe kino maoli. A hanau o Kane, lawe ae la o Uli ia ia a hanai; o kahi nae o Kana i hanai ia ai, o Piiho- , nua m?, Hilo i Hawaii, e moe la ma ka hikina o Wailuku, ilaila kona hale o Halauoloolo. ■ ■

Ma keia kaao ana, ua olelo ia ke kino o Kana, he kino loihi loa, a he kino nui a weliweli ke nana aku. I kona hanai ia ana, ua panee kona kino i ka loihi, a ua panee no hd kona hale o Halauoloolo; mai ke kuahiwi a kokoke i ke kai kona kino ka loihi, a pela iho la no ke ako ana o ka hale, o Halauoloolo.

O keia puu o Haupu, he puu ia aia i Molokai; o ke 'lii o luna o ua puu la, o Kapepeekauiia Jka inoa, o ke kahuna o Moi. Mai Molokai aku ka hele ana a ka puu o Haupu, a hiki i Mokuola i Hilo, Hawaii, me ke 'lii, me na kanaka, me na raea ulu o luna ; a ike o Hina, makuahine o Kana ma, i ka maikai o keia aina, alaila, pii aku la e makaikai iluna. A makaikai o Hina iluna o ka puu 0 Haupu, o kona wa ia i lawe ia ai e ka puu i Molokai, a nele iho la o Hakalanileo i ka wahine ole, imi iho la ia 1 wahi e loaa ai ka wahine, aole e hiki. Nolaila, hele aku U o Hakalanileo i o Niheu U, e olelo aku i ka lilo O'HiJia4&a pau o Haupu. A lohe o Niheu i keia oielo a ko laua makuakane, olelo aku la ia: "Ac>le e hiki ia'u; hookalīi wa!e no keiki e hiki ai, o Eana. E hele oe a hiki i mua ona, mai makau oe, a mai holo, ina e huli māi kela a nana ia oe, a mai holo, ina e huli mai kela a nana ia oe, mai nana aku."

A pau ka olelo aoao a Niheu ia Hakalanileo, hele aku la ia e halawai me Kana. Ia Hakalanileo i hiki aku ai i kshi o Kana, huli mai la o Kana a nana ia Hakaianiieo; ma keia nana ana, ua holo o Hakalanileo me ka makau. Pane mai o Kana: ''Heaha kau?"

Olelo aku o Hakalanileo

"I hele mai nei au e hai aku ia oe, ua lilo ka makuahine o olua ia Kapepeekauila, ke 'lii o ka puu o Haupu, aia i Molokai kahi i noho ai i keia wa."

A lohe o Kana, olelo mai la ia ia Hakalanileo:

"O hoi e kukala ia Hawaii a puni, e kalai i mau waa no kakou e holo ai i Molokai, i loaa ko wahine."

Ma keia olelo o Kana. ua akoakoa na kalai waa o&a waii a puni, he mau waa punui, he umi ka loa; a makaukau na waa, kii aku la o Hakalanileo ia Kana e holo i Molokai. Ia wa, kikoo na litna o Kana a luna o na waa, 0 ke komo iho la no ia o na waa a poho i lalo, aole i ee ke kino o Kāna. Nolaila, olelo hou o Kana ia Hakalani- !' «>• e kalai hou na waa; kalai hou no o Hawaii a puni, a loaa elua waa, i na lima no o Kana komd, nolaila, aohe waa e holo ai i Molokai. Noiaila, hele aku la o Hakanalileo i mua o Nlheu a olefo aku Ja no keia mau mea, a lohe i» Niheu, olelo mai Ia: "t) ht ie a ia l'li, olelo aku 1 waa : aia ia ia ka waa e hiki ai i Molokai. nana e kuhikuhi mai ia oe," ; A hiki o Hakalanileo i mu-1 a u l'ii, ninau mai la l'li: |

"Heaha kau?" I akii o Hakalanil^o: "I hele raai nei 8u i waa no Kana, e holo ai i Molokai, e kaua me Kapepeekauila, ke 'lii o luna o ka puu o Haupu." I mai o Uli : "Ae, he waa, aia i Paliuli; e hele nae oe e kukala i na kanaka a pau loa. e kii e kauo mai i na waa." Hele aku la o Hakalanileo e kukala i na kanaka a pau loa, a akoakoa, he mau lau kanaka ewalu. Ia wa, pii lakou a hiki i uka o Paliuli. Hooulu o Uli i kana mele pule no na waa o Kana. E kii i ka waa! | E kii ika waa! I ko kupunawahine, Ia Hoanuikamapu, Ia Hoanuiwaalau, Ia Hoanuiwiliwiliwaa Ia Hoanuihoonohowaa Mauka waa i Kalanaku He waa ia ko Heiwale Hoahu ka luahine i keia waa, E kii, e kii, e kii ka waa, E kii ka waa Kaimu a Kanailu A Halekou a Halekanaka A Haleohe, a A kuauna nui o Leipe

A ka he o Maiahiki, A ka holo moemoe-a 0 ka waa kapipi mai i ka lai, O ka waa ekepue i ka lai, O ka waa ka moe wai i kalai, 0 ka waa ka maunakea i ka lai, O ka waa olopu i ka lai, ! Oka waa moku halii ika i lai, i Oka waa nanahu i kuhii kuhi i ka lai O ka waa ala e ai ke kaa 0 ka aha, . O ka waa a ke kahuna wahine, a i Laaneilae! l Eku nei la i lalo o Hana. ! Ka i laio o Hante f ui hooeu ika inoa, O keia mau waa o Kaumaielieli, O ke aka Milo ia ke ama. O Halauloa ka iwikaele, O luu i ke kai ka holo ana. O Aukuu i ka lani ka uhi, E amo ia ka hope i luna, O Kaualupe ka momoa, O Piliaama ka moo mawaho O Leleiamanu ka laau ihu O Kupakei ka laau hope, O Pookaiwaho, ka hoowahawaha, O Peheu ka pepeiao, O Pukokee ka pua, O Makilihaohao i ka lani ke meke O Kainakahi ke ka O Kiai-i-ka-lani ka liu, O Kuanuenue ka iako mua, 0 Hauhiakaa ka lanalana O Hoomau koi a ko waena Uaua ka aha lanalana O Hooipo a ke kolu ka iako O Luukia ka aha lanalana, O Hapa i kukau lani, O Uli la ka wahine ua lana iae! O Popoalaea ka wahine U& lana ia e! O Mailelaulii ka wahine ua lana ia e! O Haneeiakake ke kahuna kui la. O ke amo na o Kona la! O kaikai ana o Kona la, Ka hookumu ana o ka la, Ka noho ka ie i luna ae, WiniwMS kā ie iluna ae. O Kauhi ka makani ka ie 1 luna ae, O Kauhi ka lalea ka ie i ulna ae, 0 Poa ka ie i ka waha O Niula ka welu i ka puaki O Kailewauia ka welu i lalo iho 0 Kaa mea ula ka welu i lalo loa iho O Anuenue ula ka welu'i lalo iho O Hooio ka upai a ka la i waena O Alualu ke kaula ihu. O Kanaka ka ula pau,

O Huki kaulawaha,

Holo ka waa i ka moana, O Nihen kalohe i iliili, Ka papaki i ko noho ana, O Kuaieloelo kona malo-

kai, O Oolapaku kana hoe

O Lealea lai i waena

O ke ani kona noho ana O Klhei pua ka matokai, O Laolapa kana hoe

0 Niniole i kai ko nai O Kaauia kona noho ana Waialea kona malo

O Mapuna ia kea kana hoe O ka puna i kila maloko O ka puna nui ia mawaho O Paheie hala iei maloko O Palekaumoku mawaho O Niu owaihiki maloko Ninakapukapu mawaho O Kooolua mahana kea O Hoolaula ka hookele Ka papaku kona noho ana,

Ka heana o Koolaukani kana hoe,

O Hakamaka i hu o kela waa, O Kama i ka hoe mawaho, O Kanaloa i luna o ka pola E hei ana i ka heana O kaaiei o ka moana, O ka ale moe o ka moana 0 ke au miki o ka moana 1 ke au ka o ka moana Aukai hooukanae e! Ihu a ka moo a kaili, E Niheu koa e! O wawakailani ka O Kana ke koa nui, O Puhaiakau ka laau, O Opuaanalu kai hee, O Niuli ka nui e, O Moopuu ke kahuna, O Hulahula ka aha, O Kanaloa ke'kua, Hee ka puu o Haupu. A pau ka hooulu ana a Uli, ia wa, olelo o Uli, e kohi i lalo o ka lepo; kohl iho la na kanaka me ka hoomaauea, me ka manao oie he oiaio ka Uli oleio. Ia lakou e kohi ana ike mua āe iakou i ka manu o na waa e hoea ae ana ma! ka aa kana'kal ke aho o sa #fita„ a me na a pau loa, olelo aku o Uli i na kanaka e hoi, no ka mea, ua pau i ka ot>ili bo k a nui loa o ka ua a me ka hekiii, a ua aneane e make i ke anuanu.

A hoi na kanaka a pau loa, alaila, hapai ke 'kua i na waa, ia Kaumaielieli a lana i loko o ke kai, lawe mai la a hiki ma Kaipalaoa, e kupono ana i Wailuku a me Piihonua, kahi o Kana e noho an^. Ia Katta a me Niheu e makaukau ana e holo mai maluna o na waa o Kaumaielieli, e kaua me Kapepeekauila ke 'lii o luna o ka puu o Haupu, ua loaa mua ia Moi ka moe ūhane mamua o ka holo ana mai o Kana ma i Molokai. O Moi, he kahuna ia na Kapepeekauila no luna o ka puu o Haupu; he kahuna ike, a he kahuna mana loa ma ha mea a pau ana e olelo ai, a e moe uhane ai, a me ka wanana. Iloko o na po o Kane, loaa iaia ka moe uhane, penei ke ano o kah'a mea i ike ai:

He kanaka loa He l:anaka poko, He alaneo, A na maka pa i ka lani Malu ka honua Ia Kamauhili e! Hee nei Ku, I ka moe au a ke kahuna. A ao ae, olelo aku o Moi i ke 'lii ia Kapepeekauila: "E, he moe ka'u i ka po nei." I mai ke 'lii: "E hai mai." Hai aku la o Moi i ka moe i olelo ia maluna, a pau ka hai ana, wehewehe aku la i ke ano o ka moe, aole nae he manao io o ke 'lii i keia olelo a Moi. Nolaila, olelo aku o Moi.j kana olelo wanana ike, i mua o ke 'lii a me na kanaka: "Ina he hoomoloka i ka moe a'u a ke kahuna, he au hulihia kona hope; ina he wahine ke hoomalpka i ka

he mai k<m**iaaj|jrfi he wahine ia b« o l®ti ka nuku o Koiea «aj|*aa ana i luna 0 kanaka loihi ka'u i ka mea nana 1 hahtiki Haupu nei, & te\m «aei a ku i loko 0 kf e hele oi la C9HC , Bjjg||p Eapepeekaue make ai e&- Mitl^pwahahee: aohe ko'u puu o Haupu la hoi, Ina i kuu puu ma keia hope akp, alaila, make oe ia'uJ* I aku o "Ae, h« ia, ua lohe ole ae' I* i ka'u olelo, aua £&a Shē } ia no oe i kou manao hoi, he ala ko jEg&3g&fe aeile e loaa i ka h^kieii^L" i noho ai a hele, o ka liapiapa pali hikina o waiho la ma Molokal, a $jjp|i keia Ia;„ aia no hoi l&li& J|&ui ma ka pa--11 nihinini&Alkllele loa kahi 1 kau ai, a l&al&lo o laila ke kai hula a&4#Waikolu, a ke waiho nei n&ia wahi a hiki i keia la. •! A lohe keflii o Kapepeekauila i kei*&elo a Moi, hoouna aku i kana mau kukini mam| loa, o Kolea, o Ulili, e lele I nana ia Kana a me Niheu. % hiki laua i ke kai o Hilo, jfeaafaoa, e pili ana me kahi o Kana e noho aiil&i aku o Kolea iaUlili: <f E, e leleīsi|6tia i luna loa, o make kaua&Kana, alaila, kahea iho kas£." Lele ae lais£pa a hala i luna loa, kau «b iho.la i luna o kahi o ana, kahea iho la; iBthe »**» o Kaaa, liUau aejK|aaa me ko-. m aete lsaa * o Haapū, n<* ®ka ioa oka makanl*.ilh» o Kana. A na M&#|jnua o Kapepeekaoiln la i ke kanaka Un* $14 |ke kikoo ana i ka laua i ka mak« v ; i fe&e te 'lii i keia olelo a na hoouna mai la ia Kolea wi» Ulili, e olelo aku ia KtanVij|g>lrahi, le koa

ia i ka mo&iui. O Keaulei&Oeahi, he koa ia no ke 'lii o luna o ka pua o Haupu, e hikl ia ia ke iiou iJka waa a puka pu, ina kekahi aoao, oia kela auaa hou i ka waa a me na mea e ae. Ua kauoha ia ia e hou aku i na waa o Kaumaieheli, ke holo mai mai Hawali mai, a e pepehi ia Kana a me Niheu. A ee o Ka&a a me Niheu iluna o na o Kaumaielieli, a meko&aa makuakane o a holo mai la o Kana, opeope ia a kau ilunao 1oy»olaona waa, e like me k|k loihji o na waa o p«la no ko Kana waiho fe|uu Ia lakou e holo ana ma '$a moana, ma waena oHam# a me Maui, loaa lakouj i«?&eaulenakahi, ke koa o e lēle mai kona nuku oioi loa e boitiaa waa. Ia ia e makaukau e lele mai e hou, ku ans o Niheu me kana laau pa|a<i o Wawaikalani ka inoa, « &ahau aku la ia KeauleiaakalO, a make iho la ia.

Holo mai lakou a hiki i Waikou im M©Jokai, kahi e ku ana ka pun o Haupu, hekau iho la na waa i waho. la lakou e lsna poao ana ma waho ae o W«ikolu, olokaa ia mai la kekahi pohaku nui mai iuna o»ai o k» puu o Haupu, maiuna pone na waa o Ia Kana e moe ana i iuna 0 ka plia o na waa, kahea a» la kikahi o iuna o na waa; i f "E, ka nui e kaa

mai nei! Ka pohaku nui e kaa mai nei!! Make kakou! Make kako!!"'

Mc keia kahea ana, ua lohe o Kana, lalau ae la kona lima akau a pa i ka pohaku, o ka lima hema, lalau aku la ma ka poina kai, i iliili kia no ka pohaku i paa; ma keia hana a Kana, ua paa loa ia pohaku i waena o ka pali a hiki i keia la, e waiho la ma ka pali o Waikolu. A ua pakele no hoi o Kana, a me na waa o Kaumaielieli i ka make i ka pohaku. Mahope olaila, kii o Niheu i ka makuahine i iuna o ka puu o Haupu, mamuli o kona koa a me kona ikaika.

He koa makau ole o Niheu & he koa wiwo ole i ko hai ik&ika, a he hiki ia ia ke ho> ouka kaua me ka lehulehu, me kona kanalua ole. Lalau aku la ia i kana laau palau o Wawaikalani, a hoomoe aku la mai na waa a hiki i ka pali, hele aku ia o Niheu maluna. Ma keia hele ana a Niheu hiki aku la ia i ka puu o Haupu, aia i luna o laila ke 'lii o Kapepeekauila i wahine nana.

(Ahoaui «km* |Mil« *«)