Ke Alakai o Hawaii, Volume IX, Number 38, 31 December 1936 — KALELEALUAKA A ME KEINOHOOMANAWANUI [ARTICLE]

KALELEALUAKA A ME KEINOHOOMANAWANUI

0 ka aina i noho ai o Kalelealuaka a.me keinohoomanawānui, o Lihue, e waiho ana malalo hikina o ka mauna o Kaala i Oahu. O ke kahua hale nae, o Oahu nui. O Kakuhihewa ke 'lii o Ewa a me na aina e pili ana me ia; o Pueonui ko Kona nei, oia mai Moanalua a Makapuu, e noho ana laua me ka paonioni ame ke kaua, kokoke e pau loa o Ewa ia Pueonui. He kinaka koa loa o Kalelealuaka ma ke kaua a me ka hakaka. O ka laua hana me KeinohoomanawanUi, o ke kuko. O ko laua hale, ua kupono ka puka i kai q Ewa, o ko laua manawa e kuko ai, o ka wa pau o ka paina ana 0 ke ahiahi e pupuhi ana kukui, aia a hoi e moe, kau ke poo i ka uluna, h.uli ke alo iluna nana i kaupoko o ka hale. Moe o Kalelealuaka ma ' kona kala, moe o Keinohoomanawanui, ma kona kala, kahea aku o Kalelealuaka ia Keinohoomanawanui: "O ke kuko a kaua." 1 mai o Keinohoomanawanui: "O ka'u kuko, o ka moe o kaua a kani ka moa kuakahi, fho a ke kula, huhuki auhuhu, a loaa, iho aku a kahakai, kui a wali, hoo aku i ka mawae o ka ala, make ka puhi, hoi mai a uka nei, haihai 1 ka lau maia, kalua, a kani ka moa, huai ae a hoomaaiili ma hapa. A maaiili, ai kaua a maona, hoi aku a luna o ka hua moena, kau ke poo i ka uluna, huli ae ke alo iluna, nana ae i kaupoko o ka hale, oiilii ka maka o ka iole, oia ka'u kuko la i lohe oe." I aku o Kalelealuaka: £< Aoie kau he kuko; o ka'u no ke kuko," "Pehea kau kuko?" wahi a Keinohoomanawanui. "O na ilio nāhu maka o Kakuhihewa na kaua e ai; ka puaa kea o ka niho, na kaua e kalua; ke awa nui o na loko na kaua e ai, na puawa ona na kaua e inu, Na Kakuhihewa no e mama a wali, e hoka a loko o ke kanoa, e hoohee a loko o na apu; nana no e hooinu i na waha o kaua, ona kaua, moe i ka ona awa a huli ae; nana no e lawe jnai i na kaikamahine ana a ma na aoao o kaua hoomoe; oia ka'u kuko la i lohe oe." "Kahaha, make kaua; kai no paha ma na mea e ae kaua e kuko ai, ēia ka o ke 'lii' kau kuko; ina pela kou ma-" nao mamake kaua," pela aku o Keinohoomanāwanui. Pela ko laua hana mau ana a hala ke anahulu, o na po a me na po helelei, oia he mau po keu. O anahulu ame heleli. Anahulu, he umi ia. Helelei, he keu mawaho o ka umi; oia ke ano ma ka olelo kahiko nei. Eia ke ano o keia mau inoa. No keia a mau o ke kukui i na po a pau, uluhua o Kakuhihewa, kena i ke kiu e pii e nana i keia kukui a o ke aumoe. A hiki ke kiu ma waho, e ole!n ana e Keinghoomanawanui i kana a pau ia, olelo o Kalelealuaka i kana a pau, hoomaha iho la īaua. Kukulu iho la ke kanakā kiu i ka pahoa ma ka puka o ka hale a hoi mai la a hiki ia. Ninau aku la ke f lii: "He kukui aha kela au i pii aku nei?" Hai mai la ke kiu i na olelo a pau loa ana i lohe ai, a lohe ke'Hi i keia mau olelo. Aia me ke 'lii he kahuna; u! ae la ke Mii: "Pehea kela kanaka o Kalelealuaka, he pono anei kana olelo, aolē anei?" I aku ke kahuna;

"He pono kana olelo; o ke kanaka ia puni ko afna; o na mea a pau ana i olelo mai ai, e .hooko oe, o oe ponoi no ke hana e like me kā~o!elo a ua kanaka ala." O keia mau olelo a pau īoa, ua hooko o .Kakihihewa ke 'lii; eia nae, olelo aku ke kahuna i ke 'lii : "I mau halei elua, hookahi hale ai, i hookahi hale moe, hookahi la paa, alaila, kii ia o Kaielealuaka ā lawe mai." 0 Kālelealuaka ame KeiHohoomanawanui, i ko lauā ala ana i ke kakahiaka a hele iwaho o ka hale, ike iho la laua Jie pahoa e ku ana i ke kakahiaka a hele iwaho o ka hale, ike iho la laua he pahoa e ku ana ma ka puka o ka hale, ua kukuluia. I aku o Keinohoomanawanui ia Kaleleāluaka: "Make kaua! Ēia la he palioa ma ka puka o ka hale o kaua! Ua loaa. Aloha i ka make; o ka'u no ia e olelo aku ana ia oe e waiho ke 'lii, aohe make olelo." Ia laua e kamailio ana no ka pahoa i kukulu ia ma ka puka o ka hale, nana aku la laua i ka moe mai o ke kaoo huakai kanaka, mai kahi o ke 'lii a kokoke i ko laua nel wahi, me na koi lipi mai mua a hope o ka huakai. "Aia hoi paha ka make o kaua la," pela aku o Keinohoomanawanui ia Kalelealuaka; makau wale. O keia huakai, he poe ooki laau hale, elike me na olelo a ke kahuaa i ke 'iii, hookahi la ua paa na hale elua. Ia po a ao ae, nana hou aku la o Keinohoomanawanui i nei huakai nui e pii mai ana mai kai mai o Ewa, me na pololu, me ka ihe me ke kuia, me ka elau rf me na mahiole, me ka ahuula, me ka manele auamo. Hal aku o Keinohoomanawanui ia Kalelealuaka, eia ka make o kaua ke kiina mai nei. Wahi a Kalelealuaka: "Nana ia aku." O Kalelealuaka, ke moe nei no me kana laau palau, me ka maka'u ole me ka aa no e hakaka. A hiki ka huakai ma waho o ka hale o laua nei, «ono poe kanaka ka puni o ka hale me ka makaukau i na. mea make. Ia wa ala mai o Kalelealuaka me kana laau paiau a uhau iho la i ka hale, kaawale ae la elua mahele me ka lele iiilii i o i anei. Olelo mai ka luna o na kanaka: "Aole ka makou huakai he kaua a he make; i kii mai nei makou ia oe e iho i kai o Ewa, ma ke kauoka a ke 'iii a Kakuhihewa. Eia hoi ka manele la kau mai iluna." , A hiki lakou nei i kai o Ewa, ua hoomakaukau ponoi o Kahuhihewa ke 'lii i na mea a pau, e like me ka ole--1.0 a ke kahuna i oleio mua ia ma ka hoomaka ana o keia kaao. O ke kumu o keia kana ponoi a Kakuhihewa, no ke ake e lilo nui ko Pueonui al« na la'ia, a no ka olelo kekahi | a ke kahuna. Lilo ae la o Kalelealuaka i hunona na ke 'lii a me Keinohoomanawanui hookahi hana a Kalelealuaka he hiamoe i loko o ka hale me ka wahme, ke kaikamahine a Kakuhihewa. 1 loko o keia w.a a lakou e noho nei, hoomaka ke kaua o na 'lii, o Kakuhihewa a me Pueonui. 0 Keinohoomanawanui lilo ae la ia i luna koa, oia kekahi i hele i ke kaua, ua lanakila ko lakou aoao ma ke kaua ana me Pueonui. O Kakuhihewa a me na koa kai hele i ke kaua i ke ao, ua hui ka make ma ko .Pueonui aoao, ua lanakila loa o K$U nohoomanawanui ma keia mau kaua ana, a ua manao

ke 'lii o Kakuhihewa nana keia make. i Ike ao, moe oia, o Kalellealuaka hoi, a kani ka moa kuakahi o ka wanaao, hele e pepehi i na 'lii'koa o Pueonui. Mai lalo mai o Ewa e holo ai, a loaa na 'lii koa a me ke kdua i Kapukaki e nana ala ia Halawa. Lawe kela i ka mahiole a me ka ahuula 0 na 'lii a me na koa, hookahi laau palau e uhau ai ma ka akau, a pela ma ka hema, ua pau loa ia poe kaua; pela kana hana mau ana i na po apau me ka ike ole ia. A i kekahi po ana i hoi hou ai, ike ia e ke'kanaka mahiai i Halawa. Ua luku aku o Kalelealuaka i na koa o Pueonui a pau i ka make, ua loaa ka ahuula a me ka mahiole, e huli hoi ana ia, a no ona mama loa aoole maopopo kona mau helehelena. Nolaila, hoomakakiu ua kanaka mahiaī nei i kekahi po hou mai, a ike ia ia Kalelealuaka e hele ae ana me ka mama !oa, ia wa, pahu kela i ka ihe laumeki kohe o mua a ku i ka lima, i ka peahi mahope mai, paa loa i loko ka upe o ka ihe. Lalau iho la o Kalelealuaka 1 ka ihe a uhaki ae la, paa no ka upe i loko o ka lima. O Pueonui ua pio kona aoao, a ua pau loa kona aina ia Kakuhihewa, ua manao hoi 0 Kakuhihewa na Keinohoomanawanui keia pio o Pueonui, a me keia make o na kanaka. No ke kanaka māhiai. Hoole oia ia Keinohoomanawanui: nana keia make o Pueonui, he kanaka e wale no ke kanaka nana e luku nei, aia a .kokoke e ao hele keia kanaka. He kanaka mama loa, aole lua, me ka laau palau i ka lima, a i ka hoi ana mai me ka mahiole a me ka ahuula, ua pahu ia e a'u 1 ka ihe, a paa ka upe o ka ihe i loko o ka lima. Oia ka hoailona o ua kanaka ala." A lohe o Kakuhihewa i keia mau olelo kukala aku la ia i kana olelo kuahaua: "Aohe kanaka ijoho, aohe wahine, aohe keiki. 0 ka mea ku ae a hina iho, oia ke noho aftu, o ka mea mai hiki ole ke hele." A akoakoa na mea a pau ioa i kahi hookahi, hele ua kanaka nei e nana i ka lima, aohe loaa iki. Ninau aku la ia Kakuhihewa: "Aohe kanaka i koe?" "Aole," pela aku ke 'lii. "Aka, o kuu hunona wale no koe e moe Ia i ka hale, aohe ana hana e loaa." "E kii aku, e lawe mai e nana aku au," pela aku ke kanaka mahiai, A hiki mai la o Kaielealuaka, hoke mai la i kona lim§,, i nana iho ka hana e paa ana ka upe o ka ihe i ka lima. He, oiaio, o keia kanaka ka mea | nana i luku ko Pueonui aoao a pau i ka make. 0 ke kana-; ka keia a'u i lioomakaukiu i ke kakahiaka nui poeleele,' i.a'u e hele aku ai e mahiai, ■ a na'u no keia ihe i pahu ij ka liina o ia nei. A.he nui loaj ka mahiole a me ka ahuula| I ko ia nei wa e hoi mai ai, a heme mea ala ua piha ko ia nei hale ia mea; e pono e kii aku kekahi." Ia laweia ana mai, ku ke ahua ka mahiole ame ka ahuula. Ia wa, maopopo o Ka!e!ea!uaka ka mea nana keia lanakila nui i pio ai o Pueomii. Alaila, lilo ae I& o Kalelealuaka i alii maluna o Kakuhihewa a noho aku la ia malalo,