Ke Au Okoa, Volume I, Number 7, 5 June 1865 — Page 1
KE AU OKOA.
BUKE 1--HELU 7.} HONOLULU, MONEDE, IUNE 5, 1865. {$2.00 NO KA MAK.
"KE AU OKOA,"
E HOOPUKA MAU IA'NA I
KELA POAKAHI KEIA POAKAHI,
MA KA
HO RA EALU O KAKAHIAKA.
ELUA DALA NO KA MAKAHIKI hookahi, he kanalimakumamalua nupepa ia. E uku e ia ke DALA HOOKAHI no ka hapalua makahiki mua, iloko o na mahina mua eono; a pela hoi ka lua o ke dala, e uku e ia iloko o ka hapa hope o ka makahiki.
"KE AU OKOA."
KA UKU O NA
OLELO HOOLAHA.
NA OLELO HOOLAHA—No na lalani he 10, oia hoi 1 iniha, no ka hoopuka hookahi ana, $1 00; alua hoopuka ana, $1 50 ; ekolu, $1 75; hookahi mahina, $2 00.
Aia no ko keena o "KE AU OKOA" ma ka Hale Paipalapala Aupuni, maluna no o ka Hale Pai.
He mau Mele.
He Inoa no Heneri W. Auld.
He aloha no Lilinoe,
Ka wahine noho kuahiwi,
Paa mai ana i ka ohu,
I ka noe o ka aina,
O ia po ua nui,
Mea ole ia kakou,
Uhiuhi lau o ke koa,
Lelepi e ke kapena,
Oehu e ka Hulipahu,
Pahupahu pono iho oe,
I ka pono o ka likini,
Likiliki wale oiala,
Hoa pili o Wailoke,
A he manu ai Ohelo,
O Kinikula no Maleka,
Au mai nei i ka lai,
I ke kula o Malinowai,
Lea ka leo o ia manu,
Kani mai la i ke pili,
Pili aloha ka nahele,
Me ka wai i Waihi,
E iini kahi manao,
E kono i La dana,
I lohe i na Nu Hou,
Mai na Ailana mai,
O ka oi no Pualoke,
Kapena ka noho'na mai,
Ua ana ia ko nani,
Me ka lau o ka Lipano,
A he poni nani ke aloha,
N o kakou a pau,
E piliwi kahi manao,
Iwini o ka Naika,
Hookahi no kauleu,
A he aha la ia mea.
AKINA.
Auhea wale ana oe,
E ka pua eha a loko,
Noloko mai ka halia,
Paila i ka nui kino,
O ke kino no keia,
E wela ai oiala,
Aole i pau kuu oni,
Maluna o ke aupuni,
Ua puni hai oiala,
Ka hana ia a ke kolohe,
Kupu mai nei e ka ua,
Wa olelo i ke kula,
Ke kula pili aku ia,
E pili ai kuu Kama,
Hookahi no kauleu,
A he aha la ia mea.
KANANIMAULOA.
Kealohilani, Honolulu, Iune, 1865.
No Kamehameha V.
A kani e e e ka hulu,
Ohiohi me hae pano la,
Me he puu kanila la ka i'o,
Ka hulili lapa iluna o ka paku,
Paku ka hema paku ka Akau,
Hookahi no ka paku ana iho,
Ku no i ka ihu holo ana,
Haia liilii lia a na hae,
Ka lani helu i ke kaua,
Helu ka wawae ku ka ehu,
Kahili hao lele i ka lani,
Wili o kai ka lepo iluna,
O kai ka ea i ka mauna,
Puo ka ula ka lepo i ka lani,
Me he ku na ka ua ula la,
O ke kino koa ia o Kalani,
O ka lani ia la o ke koa,
O Kalani anei ka hoa e le'a ai,
Ka hoolua ka pehe,
E le'a ai ka hoomahua,
Ke kaiena a na noho hale,
E kaakei wale ai ka aimoku,
E ua u'a i ka poe lau makua,
Hoaano keha ka Umauma,
Uwai kahela ka uha,
Ku ka hale iki ka hale nui,
Ka pa wiwi me ka pa laau,
Ka amana aleo me ka hale moe,
Ka halau aina o ka wahine,
Luhe kohekohe hohola ka moena,
Kau ka paka keha ka hanohano,
Lele kahili ma ka puka,
Holo kau ai kapa eleele,
Holo pee iki ma ke kuono,
Kuu ka luhi kauai kanana ka moe,
Kilou i na awaawa kapu,
Ina mahana kanaloa mahana kanaloa,
Lea ka ai a ka mea aina nui,
I ka pale ihe ui o Kalani,
Hahai i na welelau ono,
Mai lapa puhi lua ka waha,
E ui ka waha pono e pane a popololei,
Mamuli o Kalani o ka imi hale,
Lea ke kau ia ke kau ai,
He maona ia he maona ai kou ko ka manao,
He maona moku ko Kalani,
Ke i aku nei e ai,
E hoopau i ke koena ono,
I na haiai lau honua e—A—
O ka hoolua pika o na moku la,
E homai e ai Kalani.
(Aole i pau.)
Ka Rula Maikai.—O kekahi kanaka, ua nui loa kona waiwai i keia wa, aka, he ilihune loa nae ia i kona wa opiopio. A i kona ninau ia ana, "Pehea la oia i waiwai ai?" Pane mai la oia, "Ua ao ia mai au e ko'u makuakane, aole pono e hele i ka paani a pau ka hana, aole no hoi e uhauha i ko'u dala a ekeeke au. Ina he hora hana ko'u o ka la, e hana mua au ia mea, mamua o ko'u hele ana e hooluolu, a he mea hiki no hoi ia'u ke paani me ka manao kanalua ole, ke pau mua ka'u hana i ka hana ia. I kinohi, ua manao no au e hana i na hana iloko o ka manawa, o keia na mea a'u i aie nui ai." A ke nonoi aku nei au i ka poe e heluhelu ana, "E hookanaka,"
Ua olelo o Ioane Nutona, penei: "Ina au e hiki i ka lani, e ike ana au i na mea ano e ekolu. O ka mua, o kuu ike aku i na kanaka he lehulehu loa a'u i manao ole ai e ike. O ka lua, o kuu ike ole i na kanaka a'u i manao ai e ike. A o ke kolu, o ke ano e loa o kuu ike ana ia'u iho, aia wau ilaila."
KENE TE
He Mooolelo no Sekotia.
MOKUNA XIX.
I ka pohala ana ae o Kenete e moe ana ia iluna o ka moe, a e o mai ana na kukuna o ka la ma ka puka aniani, a e noho ana hoi ma kona aoao ke kahu wahine o Evelina me Maomara, oia ka mea nana e kauka ana i kona eha.
Na ka poniuniu o kona poo, ua poina i ka rumi ana e moe ana, me he mea la nae o ka rumi no ia ana i moe ai mamua o kona hoopaahao ia ana, a he oiaio no. I kona pohala ana ae a ike i ke kahu wahine, ua kupu mai kona olioli no kona ike hou ana aku i na maka oluolu o ke kahu wahine o kana aloha. I ka ike ana aku o ke kahu wahine i ka hailona o ka olioli iluna o ko Keneta mau maka, i aku la ia ia Maomara, "Ua ala mai o Maomara, a me he mea la ua haalele mai ka nui o ka eha ia ia." "Hamau oe!" wahi a Maomara, a hele aku lo ia a kiei iho la i na maka o Kenete, i aku la i ke kahu wahine, "Ua pau ka pilikia—ua haalele mai ka nui o ka eha, ua pomaikai ia no ka loaa ana i ke au o ke koi, ina ia e loaa i ka oi, .alaila, aohe manaolana e ola hou ia." "A i pomaikai no hoi ia," wahi a ke kahu wahine, "i kou noho ana i ka pakaua nei, ina aole oe ia nei, ina aole ia e ola."
I ka lohe ana o Kenete i ka laua nei kamailio, pohala loa ae la ia, a ninau mai, "Pehea o Evelina?" "Ua oluolu no ia," wahi a ke kahu wahine, "a ua aie nui loa no kona pakele ana, i ka ikaika o kou mau lima—ua ike io no ia i ka pakele ana i kou mau lima, a ua hai ae no ia pela; na ka ikaika o kou mau lima i kaili mai ia ia mai na lima ino mai o Inidulupa—-na ka ikaika o kou mau lima i hoopakele ia ia, i ka wa i uluaoa mai ai na kanaka o Makalapina, e lawe i kou ola, i lilo ai o Evelina i ko lakou mau haku ino, a oiai nae i kou wa i haule ai ilalo, oia ke kumu o ka hooikaika ana o na kanaka oloko mai o ka pakaua, i ka pepehi ana i na kanaka o Makalapina. Aka, ua hookuu aku lakou i ka poe Makalapina e hoihoi i ko lakou mau alii, o ka pono loa ka hoopaahao ia lakou, a keia kakahiaka e li ia lakou ma ka puka nei o ka pakaua." "Na mea a pau," wahi a Maomara, "i hanaia i ka po nei, elua wale no mea i manao nui ia, o ka hoopakele ia Evelina, a o ka hoopau koke i ka hakaka i mea e nui ole ai ka poino e loohia mai ai ia Kenete. Aohe paha o ko kaua kamailio nui ma keia mea, o uluhia ia auanei ka mai i keia mau hiohiona, a mahuahua hou mai ka eha.'
Ua hoolohe pono loa mai o Kenete i ka wa a ke kahu wahine a me Maomara e kamailio ana. Ninau aku la o Maomara ia Kenete, "Aohe anei au mea e makemake ai ia'u e hana aku?" "Ua lohe no anei o Galenakaila no na mea i hana ia ai i ka po nei?" "Ae," wahi a Maomara, "Ua haha-i aku o Evelina i na mea a pau loa i hana ia ai i ka po nei. O kau mau mea i hana ai i ka po nei, e pono e haawi ia i ka poe haku mele, no ka mea, ua kupono loa ia hana ana, a mele ia e na kaikamahine o Sekotia nei." I ko Kenete lohe ana i keia, ua hooikaika hou ia ae kona mau aa a ka olioli lua ole ; aole no kona hana koa, aka, no ka oluolu i ili aku ia Evelina, ma ka hookauwa ana ia ia iho nana e hai ponoi aku ia Galenakaila. "Pahea ke ano o ka hoomaka ana o ka hakaka ana i ka po nei?" "O Dame Ursula ka mea hiki ke hai aku," wahi a Maomara, "Aka, mai na mea a pau loa a'u i lohe ai i ka po nei, me he mea la ua komo malu mai lakou ma ka puka mahope o ka pakaua, a malaila lakou i hoomaka'uka'u ai i na kiai puka, a hoopiha i ko laua waha i ka welu. Ua kono aku lakou i kekahi o ua mau kiai puka la, e alakai ia lakou i ka rumi moe o Evelina. Alaila, pau ka'u wahi i lohe, na Dame Ursula e hai ae i ke koena, no ka mea, oia kai ike pono loa." "Ina e hookuu ia mai au e ka lani," wahi a ke kahu wahine, "E ola au i mau tausani makahiki, aole e poina iki ana ko'u hoomanao ana. Ia'u e hiamoe ana i ke kulu o ke aumoe o ka po nei, a iloko o ke kuhohonu o ka pouli, ua hoohikilele ia au e ko'u lohe ana i na hauwawa, a me na kamumu ana o ko lakou kamaa nui iluna o ka papa hele. Lele mai la au mai luna mai o ko'u wahi moe, a komo aku la au iloko o ka rumi o ko'u haku wahine, a i ko'u kahaha nui, ike aku la au i na Makalapina e ku ana ma kona wahi moe; a e olelo aku ana me na hua olelo nahenahe, me ka olelo aku, e ala ae oe a hele pu me makou. Aole oia i ae iki aku, a oiai nae ua hele ia a punia loa i ka maka'u. Ua noi aku au i ko lakou ahonui—ua hoouna aku au i ka'u mau olelo e nonoi ana ia lakou, e hoopau i ko lakou manao ino; aka, he mau mea apuwale no ia ia lakou. Ia wa a'u i hoouna ae ai i ke kumakena ana, no ko lakou hana aloha ole; a kui mai la o Ranalda ia'u me kona puupuu, a haalele koke mai la ka noonoo kanaka ia'u, haule a make aku la au maluna o ka papa hele."
"Ina pela," wahi a Kenete, "Ua pololei ka'u pepehi ana ia ia i ka po nei, no ka mea, oia ka mea i haule a make loa ia'u i ka po nei, ma ka ipuka o ka pakaua." "Aole no e hoohala ka honua nei i ka haawi ana aku ia ia i ka haawina kupono, (oia hoi ka make,) no ka mea, ha hana maka'u wale kana i hana mai ai ia'u, ma ke kui ana i ka wahine palupalu a like me a'u nei. Ma kana kui ana ia'u i haalele mai ai ko'u noonoo maikai ana ia'u, a i ko'u wa i ala ae ai, ua lilo aku o Evelina! Ia wa au i kalahea nui ae ai, a lohe mai la kekahi poe kauwa. I ka holo ana aku o Galenakaila ma, e hoi mai ana na kauwa me Evelina, a me oe, ua maule. I ko Evelina ike ana ia oe ua maule, ua pilikia loa kona manao, a o ka hiki wale aku no koe i kae o kahi mau a kakou e hele nei, e ole ka hiki ana'ku o ua Maomara nei a olelo aku, he ola no kou i koe iloko ou." I ko Kenete lohe ana i keia, ua hoomahuahua ia mai ka nui o kona olioli, a ninau aku la ia, "A pehea ka manao o Galenakaila?" "Ua hai mai ia," wahi a ke kahu wahine, "E kiai pono loa ia oe, aka, e hai aku au ia oe, ua kahaha loa ka manao o Galenakaila, i kona ike ana ia oe, e waiho a maule ana ma ka ipuka o ka pakaua, a ia oe hoi ka mana o ka hoopakele ana i kana kaikamahine mai ka lima mai o na kanaka ino o Makalapina."
I ka pau ana o ka olelo a ke kahu wahine ia Kenete, nana pono aku la oia ia ia, me he mea la e olelo aku ana ua ike no ia i ka mea nana i hoopuka ia mai ka pakaua aku. I ka ike ana mai o Kenete i na maka o ke kahu wahine a haka pono aku ana ia ia, hoomanao ae la ia i ka palapala a Evelina i kakau aku ai ia ia, no ka hoohiki ana e mare oia me ka Marquis o Alanadela. I kona hoomanao ana ae i ua palapala la, haki pu iho la kona naau iloko ona. Ike aku la ke kahu wahine i ka iho ana iho o na ao kaumaha e hoopoluluhi i kona mau kuemaka, a ake iho la ia e loaa ia ia ka manao e hooluolu ia Kenete—A! pehea la auanei e hiki ai?—Auhea la auanei ka manao lana e hiki ai ke haawi aku? Na hoahewaia ana no ko Macoma nalowale ana, ua mau no ia, aole i luli ae, ua mau loa no ka manao ia ana, oia ka mea nana i pepehi ia Macoma. Oiai i pakele ia ia o Evelina kana aloha, aole nae i uumi ia iho kekahi o na pilikia i hookaawaleia ai ia mai ke aloha opiopio mai a kona puuwai palupalu. I ka lele paulehia ana aku o keia mau manao mai ka naau aku o ke kahu wahine, kilohi aku la ia i na maka o Kenete, a ike aku ia e hoohoihoi ia ae ana e na kukuna o ka manaolana a me ka olioli.
Ua manao ke kahuna (o Maoma ra ke poo o na hookani pila,) o na uluhia hou ana o Kenete iloko o ka pioloke o ka manao, he mau hailona ia o ka pilikia, aka, ua kuhihewa ia, no ka mea, o ka olioli i pu-a hou mai i ko Kenete mau helehelena, o na hoomanao ana ia a Kenete no na uhane i alako hope mai ai ia ia i ka pakaua i hookaeia mai ai oia, a manao ae la o Kenete, ua komohia pu keia mau uhane iloko o na oioina o kona ola imua o ka ao nei, aole mahope o ko laua mau lealea iho, aole no hoi no ka hoohuahualau mai i ke ano o ka noho'na, o na kanaka e ola ana ; aka, me he mea la, ua hoounaia mai laua e na mana o luna, a i ole ia, o ko lalo poe—ina no luna mai, alaila, he maikai ia, aka, ina no lalo mai, he maa ino loa ia o ka maka kanaka e hiki ole ai ke leha aku. Pela na manao i loku iho ai iloko o Kenete, a me ka hiohiona o ka hoihoi hou ana mai a na uhane ia ia iloko o ka pakaua o Alanadela—i kona hoomanao ana ae i ka hoomaikai ana a na uhane ia ia iloko o ka ululaau, kupu mai la na manao ano e iloko ona, maluna iho ona—a aole anei i kono mai ua mau uhane la i ua o Kenete a hookahuli hou ae ia ia a e hoi hou ae i ka pakaua o Alanadela, oiai i kona hiki ana aku ilaila, o ka wa kupono iho la no ia i loaa ai ia ia no ka hoopakele ana ia Evelina mai na lima mai o na powa ino.
O! i kona noonoo ana i keia mau mea, me he mea la o ka makamaka no ia o ka lani, o ka hoohui pu ia o kona ola ana o na la opiopio, i mea a loaa ai ia ia ka lima o ke kaikamahine a Galenakaila, a me he mea la no hoi o ka lua kupapau kahi i ala mai e kokua ia ia no ko laua nakii ia e ke kaula hemolele o ka mare. Pela ka o ana a ka malamalama o ka olioli maluna o kona mau helehelana, aole nae ia i hoopuka mai i kona manao maoli, ua huna no ia i ka mea huna o ke ola—ka manaolana o kana aloha—a me ka hopena hoi o kona haiamu mau ana i keia honua inea. Manao iho la ke kahuna Maomara, e iho hou mai ana kona mau eha, lalau aku la ia i ka omole laau e pili ana ma ka aoao o ka moe o Kenete, a hooinu aku la ia ia ia, me ke kauoha aku e moe malie, o uluhia hou mai auanei ka eha maluna ona. Aole i liuliu a lawe ia aku la ia i ka aina polikua a Kane.
MOKUNA XX.
Ua uhi mai na kukonukonu o ka pouli maluna o Makalapina, i ka hala ana aku o na eu o Makalapina i ka lakou huakai powa i ka pakaua o Alanadela. Ua hai aku makou mamua, no ka hoomau ana o ka noho ana a kahi wahine kilokilo iloko o Makalapina, no ka imi ana i wahi e puka ai o Macoma mai ka pakaua paa aku o Makalapina, no ka mea, ua kau wale mai no ka halia iloko ona, i kona lohe ana i ka nakeke o na kua hao iloko o ka rumi pouli. Ua ike ua wahi wahine kilokilo nei i ka haawi ia ana o na ki o ka pakaua ia Ivora, ka mea nana ka inoa e kau kehakeha nei ma ka poo o keia mokuna ; a ua lohe no hoi ia i na maa i kauoha ia aku ai no ka malama pono loa ana i na rumi pouli o ka pakaua, oia no hoi ke kumu nui i komo loa mai ai ka manao iloko ona, he mau lua pouli kahi e hoopaahao ia ai kekahi poe pio iloko o ka pakaua.
Ia ahiahi holookoa i noho iho ai ia iloko o kona rumi, a nana aku kona mau maka i ka holu mai a ka lau laau o ka pakaua o Alanadela. A ia ia e noho ana me ka hoomakaukau aku e puka a e imi i na mea huna o ka pakaua, komo mai la o Ivora. Ia wa e hoomakaukau ana ia e puka mai mai kona rumi hooluolu e imi ia Ivora, i ka wa ona i lohe ai i ka haalulu o na keehina wawae ma ka papa o lalo, a i kona wa e ku ana, pa-e mai la ka nakeke o ke ki e paa ana i ka laka, i kona pepeiao. Ia wa, ua hoopoina ia na manao akahai iloko ona, a holo kiki mai la oia mai kona rumi hooluolu mai ilalo, ia wa oia i ike aku ai i kekahi kanaka e wehe ana i ka puka e iho aku ai i ka rumi huna o lalo loa, e paa ana oia i kekahi ipukukui hao ma kona lima hema, a hoolei mai la na kukuna i kona malamalama nui, a ike ia'ku la ke aka o ua kanaka nei maluna o ka pakaua, me he kii la i pena ia maluna o Kawailiula, e anapa ana. I ka wa i lohe ai o ua kanaka nei i ka halulu o na kapuai wawae, a me ka nakeke ana o ka aahu, nana ae la oia ma o a maanei, a no ka malamalama o ke kukui, ike aku la oia i kahi wahine kilokilo e ku mai ana me Ivora.
Ia wa, pane mai la ua kanaka nei me ka leo haalulu, "Ea, e ka wahine maikai, o oe no anei ia?" Ua pane mai ua kanaka nei me ka manao oluolu ole, no ka mea, ua hele mai oia e nana i ka hana hiki ole ke ikeia e hai. Ia wa pane koke ae la ua wahi wahine kilokilo nei ia Ivora, me ka haka pono o kona mau maka iluna o na papalina o Ivora, i hele a mae, me he mea la ua pulapulaia ke ahi i kona naau, e hoopoina aku i na manao akahi o Ivora, "Heaha kau ma keia wahi, a iloko hoi o na hora hoomaewa o ke kuluaumoe?" Pane aku la o Ivora, "E malama ana au i na kauoha a kuu haku, ae, a peha hoi oe i hele mai ai mai kou rumi hooluolu mai, oiai o ka wa keia e moeuhane ai no na kuko a ka manao? Moeuhane! e manao ana anei oe he hiki ia'u ke moeuhane, oiai ke koii a ko'u naau e ike i ka poe i hoopaa lokoinoia ma kona rumi pouli ilalo?" Ia wa ua kau mai ka helehelena ano e iluna o ua wahi wahine kilokilo nei, ia ia e nana pono ana i na kanaka la, "Heaha kou ano e ka wahine maikai?" Pela aku ka pane ana a Ivora, i kona wa e lelele ana iluna a ilalo, me ehe mea la, ua ike e no ia i na hiohiona o kahi ana i kau nui ai. "Ua manao au," wahi a kahi wahine kilokilo, "e hoolauna me oe ilalo." A kuhikuhi aku la oia i ka puka a Ivora e pani mau ana, aole nae oia i ki. "He oiaio, e ka wahine maikai, aole au i konohia e ka manao aa i ka manawa ano, ia manawa, piha loa iho la ke kanaka i ka makau, a me kona kahea ana; a iloko o kona nana ana, lele aku la ka wahine kilokilo iluna ona, a i kona haka pono ana'ku, ike aku la oia i na mea ano e i ka maka o ka mea hewa.
Ia wa, pane koka ae la ua wahine kilokilo nei, ''Noho malie!'' A o aku la kona lima mamuli o ke kauoha a ka Pitonesa "o ka makau ka mea nana e kaohi mai i ko'u manao, a o ka hohe ka mea nana e hooko ole i ko'u makemake, a he mea ino loa ia ia oe! E hele aku, a mai hookaulua loihi." Pane mai la o Ivora, "Ke hoomau ae nei ka pii ana o ka makau, a hookanakanaia ae la oia me kona manao e ili mai ana ka hoopai weliweli a ka poe Makalapina ke loaa keia kanaka o lakou e hana ino ana i ua mea huna'la." "E Ivora," wahi a ka wahine kilokilo "i hana aku ai ia ia e like me ka Hilana, aole oe i ike i na mea huna a ko'u naau, au i hoolohe ole ai i na kauoha a'u. O ka manawa e hiki mai ana, oia ka'u e nana, e like ka moakaka me na mea a'u i ike ai o ka wa i hala. E hai mai i ko'u noho ana a me ko'u ano, e ka wahine maikai!" "He ola loihi a me ka pomaikai nui ke ili mai ana maluna ou, ina nae aole oe e kapae i ka'u kauoha," pela ka pane a ka wahine kilokilo ia Ivora, "aka, he make, he make iloko o keia mau la eono, ina aole oe i maliu mai." "E ka Virigine Hemolele! e aloha mai ia'u, aka, ina au e hoolohe i kau e ka wahine maikai i ka hale paahao malalo, alaila, e auamo auanei au i na hoopai o ka make a kuu mau haku, no ka mea, o ka mea hiki ole ke hoolohe i na kauoha a na kuaana Makalapina, alaila, e ili mai auanei ka hoopai weliweli loa." "A he hiki ia'u ke pale ia oe mai na pilikia mai a lakou,'' wahi a ka wahina kilokilo. Ia wa, pana mai la ka kanaka, "Ina au e manao ia mea, malia paha owau ke hoolohe ia oe, no ka ino a ka Makalapina." I mai la ka wahine, ''Ua kanalua anei oe no ko'u mana, aole anei oe i ike i kuu kuhikuhi ana'ku ia oe i na ino e kau ana ma ka maka o ka mea hewa?" "E ka haku, e kala mai ia'u," wahi a Ivora. Alaila, pane aku la ka wahine kilokilo ia ia, ''E naue aku," me ke kuhikuhi hou no hoi o kona lima i ka puka.
Ia wa, aole o Ivo ra i hookaulua, aka, wehe aku la ia i ka puka, a noi aku la i ua wahine kilokilo nei e hoomau i ka hele ana, ia wa, kaa loa aku la i ka paepae o ka rumi pouliuli loa, ia wa, hahai koke mai la ke kanaka e paa ana i ka ipukukui i kona lima, no ka mea, ua ku aku oia e pani i ka ipuka o hope, a hele ae la oia mamua o ka wahine me na kapuai manene, e paa ana i ka ipukukui i iho pololei mai kona hoa e ukali aku ana. Ua puiwa koke oia no ke kuemi hope ana mai o Ivora, no ka mea, o ka pohaku paepae, ua naha liilii loa iloko o na apana he lehulehu, a no ka poepoe o ka puka, me he mea la ua kapili poepoeia me he kae la o ka punawai, hoomau aku la oia i ka iho, a i ua wahine nei a iho ana me ka hoomalamalama ia a ma ke alakaiia e ka Hilana, lohe aku la oia i ka pa-e ana mai o na leo kanikau mai lalo mai, a me ka nakeke o na kaulahao. I iho la ka wahine iloko ona, "Pela mau ka noho ana o na ao hoomaewaewaia." Iho aku la lakou nei a kokoke hookahi haneri kapuai iloko o ua lua pouli nei, oaoaka mai ana kekahi mea i hooluuia me ke dala, a he ano like loa ma ka po mahina opulepule, oia no nae ka hoailona o ke kahua kahi i ku ai o ka hale kiekie (tower) a ma ua puka la i lohe ia'ku ai ka halulu o ka makani, a i ko lakou nei kaa loa ana'ku ilalo loa, ike aku la ua wahine kilokilo nei i kekahi wahi rumi uuku, he ano like loa me ka rumi hooluolu i paoia iloko o ka pohaku me ke pani hao nui ma ka waha, a he ano like loa me ka hale noho o na manu olioli. A mailoko mai o ua rumi nei, lohe maopopo loa aku la ua wahine nei i ka leo kanikau o ka m ea i hoopaa lokoino ia, a me ka nakeke pu mai no hoi o na kaulahao i hawele ia'i. O ka mea nona ka naau ehaeha e moe ana iloko o na moeuhane ino, e hiolani ana oia iluna o kahi i haliilii ia i ka mauu maloo me kona mau papalina mae e huli ana ilalo, ia wa, ike koke aku la ua wahine kilokilo nei i ke ano o ua mea nei i hoopaa lokoinoia'i i ka wa e hohola ana na kukuna malamalama o ka ipukukui i na paia o ua rumi nei, i ka ipukukui a Ivora. Aole nae i ea ae ke poo o ua mea nei, no ka mea, ua kanalua oia, aole i kokoke mai ka poe e hele aku ana. Ua lohe no oia i ka halulu o na kapuai wawae o ua poe nei, oia hoi na kapuai wawae o Ivora. Aka, ua manao oia, he me makehewa ia ia ke eu ae, no ka mea, aole poe hiki ke iho aku ilaila, aia wale no a o na enemi nana oia i hoopaa iloko oia wahi, aka, hoomau ae la no ia i ka uwe kanikau ana, me he mea la ua uhi mai na ao poluluhi o ka pilikia iluna ona, a e hoike mai ana no hoi, ua pau na manaolana o ke aloha iloko o kona puuwai. Lalau ae la o Ivora i kekahi popo palaoa mai kona poaeae ae, a haawi aku la, "Eia ka ai nau no keia po." Ia wa hookahi no hoi, huki mai la o Hilana i kekahi ipu lepo, a hele loa aku la oia i kahi e malamalama iki mai ana, a mailaila mai no hoi lawe mai la o Ivora i kekahi pauku kaula nui i hokiikii ia kekahi piko i ka rina hao e paa ana i ka pohaku, a nikii iho la oia i kekahi piko i ka nuku o ua ipu lepo nei, a hookuukuu aku la ia ilalo. Ia wa, hooho ae la ka wahine kilokilo, "A! he luawai ka ko lalo." "He wai mapuna ko lalo nei, aia nae i ke kumu o keia pohaku," wahi a Ivora. Ua kokoke kakou e hala hookahi haneri kapuai malalo iho o ka ipuka, a he kanalima kapuai ko kakou malalo iho o ke kahua o ka hale kiekie (towela,) aka, o kahi a kakou e ku nei, he hookah haneri me kanalima kapuai ia mai ka luawai mai. Pane aku la ka wahine kilokilo ia Ivora, "Ua maopopo lea ia'u kau mea e hoike nei, a eia keia, aole anei he poniuniu o kou poo i ka pa mai o na makani nana e lawe mai i ke ehu o ka wai, me he mea la he ua awa, aka, mamua nae o ko Ivora pane ana aku i ua wahine kikokilo nei, kupinai loa mai la ka nakeke o ke kaulahao a me ka leo uwe kanikau, a kahea mai la, "Ko wai leo la kela a'u e lohe nei, he leo no nae i kamaaina ia'u." "E ka lani o na lani, he leo auanei keia i kamaaina ia'u i na kau i hala ae," wahi a ka wahine kilokilo, a hopu aku la ia i ka ipukukui, a hoomalamalama aku la ma kahi o ke kanaka i hoopaaia'i, a pane aku la ua wahine kilokilo nei, "He oiaio, he oiaio, o oe no ka kena." Aka, iloko nae oia wa, puhi mai la ka makani i ka ipukukui, a pio iho la, a lilo holookoa ae la ka rumi i ka pouli." Aole i pau.
O ka mea e kakali ana no na kamaa o ke kanaka make, e mau aku ana no ka hele olohelohe ana o kona mau kuekue wawae.
He mau kanaka akamai i ka Lua.
E Ke Au Okoa;—Aloha oe:
No kuu ike ana, o oe ka mea mama o kaua i ka hele kaapuni ma na mokupuni o Hawaii nei, nolaila au i manao ai, e kau aku i keia wahi apana barena ma kou kumu huelo, i hiki ai ia oe ke owala ae ma na apana a pau o kau mau hoa'loha, mai Hawaii a Niihau.
I ka wa kahiko, he nui na hana kaulana a me na hana lealea, oia hoi ke kilu, maika, mokomoko, kukini, holua, heenalu, lua, a pela aku. A maloko o keia mau mea, ua kaulana kekahi poe, no ke akamai i ka lua.
O Kahimakanalele, he kanaka ia no Kauai, oia ka oi ma ka lua, aohe pu ao kela ia ia, aohe ona mea e pio ai, ua lilo na pa lua o Kauai, i mea lealea nana. Ina he umi a oi ae na kanaka e puliki ia ia, he mea ole lakou i kona akamai. Ua koho ia mai oia i kumu ao lua no Kauai a puni, a ua nui kana mau haumana i ao ai, me kona manao iho, oia ka oi a me ka ike hohonu ma ka lua, ke pookela, ka lanakila, ka malu, ke kukilakila, a olelo iho la ia, "Nele ae nei au i ka hoa paani ole, e aho paha e hakaka au me ke kumu laau." Pela kana olelo kaena ana, a i ka pae ana'ku o kekahi waa mai Oahu aku nei, a olelo aku la, "O Kalama ka oi o Hamakua, Maui, ma ka lua ana, a ua nele no hoi oia i ka hoa lealea ole." Lohe ae la o Kahimakanalele, a olelo iho la, "Owau paha kona hoa lealea, e kapu au, a noa kuu ili ia Kalama."
Holo mai la oia a hiki i Oahu, a kaapuni e nana i na pa lua, pela i Molokai a pae oia ma Lahaina, hele aku oia ma Kaanapali, Kahakuloa, Waihee, Waiehu, Wailuku, Hamakuapoko, a hiki i Hamakualoa, aia malaila o Kalama e noho ana, o Kalama, ua lohe no oia i ke akamai o Kahimakanalele, ua kaulana mai kona akamai i ka lua, ma Maui, a puni, a manao ae la o Kalama e lealea me ke keiki o Kauai.
Aole nae i ike o Kalama i ko Kahimakanalele mau helehelena, a pela hoi o Kahimakanalele ia Kalama, ma na inoa wale no ko laua kaulana ana; aka hoi, ia Kahimakanalele i ike aku ai i keia wahi kanaka, e kohi uala ana, manao ae la ia e hele e puhi paka, a e pulupulu ana hoi o Kalama i ke ahi, a hookomo aku i ka imu. Lalau ae la o Kahimakanalele i ka laau, a hokake ae la i ke ahi, a pio iho la, elua, a ekolu, ko Kalama hana ana i ke ahi, pela no hoi o Kahimakanalele,e hokake mau ana i ke ahi, a pio. No ia mea, ua ho-a ia ke ahi wela o ka ukiuki iloko o ka naau o Kalama, me ka olelo iho, "Ina hana hou oe, make oe ia'u, e poepoe ana oe iloko o keia imu." Pulupulu hou no o Kalama, me ka manao hoi o ka hana ana keia a ka imu o kana uala, hokake hou no o Kahimakanalele, e miki aku ana o Kalama, o na lima, o na wawae, o ke poo, pili pu i ka lemu, noke keia a poepoe, a waiho i kapuahi, ke waiho la kela me ka hoololi, kaena iho la o Kalama, me ka olelo iho, "Make, aohe akamai nui e hiki mai i o'u nei, o Kalama au, ko Maui nei keiki kaulana, ina au e hele iho ma na Koolau aku nei, he i-a ai wale, he waiwai loaa wale mai, he malihini paha au ia oe, a nohea la oe i ike ole ai ia'u?"
A lohe o Kahimakanalele, o Kalama keia, o ka mea ana i hoohiki ai a noa kona ili, olioli loa ia no kona hui ana me Kalama, iloko o kona akamai i ike ole ia e Kalama, ua hemo ae ia. A hana aku la oia ia Kalama, a poepoe, a lapuu, a waiho iho la i ka imu, pii ae la o Kahimakanalele a maluna o Kalama, a kaena iho la, penei: "Make, he haka-liilii, he pau wale i ka ilio; make, i ke keiki o Kauai, ia Kahimakanalele, owau ka oi o Kauai, o na pa lua o Oahu a me Molokai, ua komo wale ia mai nei no e a'u, nolaila, e imi ae oe i kou ola, mai kuhi oe i keia imu, no ka uala au i kohi ai, a nui ko ikaika, pakela oe."
Lohe iho la o Kalama, o Kahimakanalele keia, olelo iho la ia, "E lealea auanei." Ia wa, hookuu iho la ia i kona akamai nui, a hemo ae la, iliki aku ana o Kalama, paa ke keiki o Kauai, wehe mai kela, hemo; iliki mai hoi ke keiki o Kauai, paa o Kalama, wehe mai o Kalama, hemo; a pela ka laua hana ana, mai kakahiaka a kokoke e napoo ka la, aohe mea o laua i pio, ua pii like no laua a elua, ma ka ikaika a me ke akamai i ka oihana lua.
A no ka manao hoi o ka wahine a Kalama, ua moa ka imu, no ke ahiahi loa, hele mai la ia a hiki i ka imu, e waiho ana ka uala, aole i moa, e mau ana ka meheu o ka laua nei nononoke ana, a o ka mala uala, ua mae i ke kaa ia e laua, ike aku la ka wahine ia laua, e nonoke ana, maluna a malalo, holo aku la ia me ka pauku laau, me ka manao e hahau ia Kahimakanalele. Papa mai la o Kalama, aole e hahau, po e ka la, oki ae la ka laua hana lealea, a mai ka hoomaka ana a hiki i ka pau ana, aole mea o laua a elua i pio.
Wehe ae la o Kalama i kona malo, a haawi ia Kahimakanalele, a lilo ae la i aikane, hoi nui aku la a hiki i ka hale o Kalama, kalua ka puaa, a ai pu me ka oluolu. Ina hoi ua ike kekahi o ko'u mau hoa, ua hewa keia, e kala mai. Me ke aloha no.
S. W. Nailiili.
Kapamoo, Honolulu, Iune 1, 1865.