Ke Au Okoa, Volume I, Number 9, 19 June 1865 — He Moolelo no ka lahui kanaka ikaika o Hawaii nei. [ARTICLE]

He Moolelo no ka lahui kanaka ikaika o Hawaii nei.

E ke Au Okoa—Aloha oe: He wahi mamala manao ka'u e hooili aku ia oe e kahi kanaka ikaika i ka lawe i na ukana a ka poe kakau manao. E au ana oe i na ale hulilua o keia pae aina; ma ka Hikina a ke Komohana pau na wahi au e alo nei i nei makahiki hou. He lahui kanaka keia i oi aku ka maalea a me ka akamai luaole ma na hana e pio ai kekahi aoao ma ka ikaika, i ka hana ana i kela mea keia mea; (ma ke ano ikaika) i ka wa kahiko, he nui na mea e kaulana'i ke kanaka i ka wa naaupo, ka hakaka aku ka hahaka mai, ka mokomoko aku ka mokomoko mai, ka lua aku ka lua mai, ka pahu aku i ka ihe ka pahu mai. I ke au naaupo o Hawaii nei, ua nui na'lii a me na kanaka i kaua kipikipi aku i kekahi alii me ka manao ino e make kahi alii. A e lilo hoi ka aina i kahi alii ma ka opu ino, a ma ka manao uilani o ke kino no ka ikaika ua kipi aku kahi poe alii ia Kamehameha i ka wa naaupo; a ua hana no laua ma na ikaika o na lala kino o laua, aole nae he alii a he kanaka i oi ae mamua o Kamehameha ka ikaika lua ole, he hiki ia Kamehameha ke hahai pu i ke kino o kona hoa paio i ka wa e pii mai ai o ka ukiuki He oi aku ka lahuikanaka makau ole ma ka hakaka ia wa, ua pau na a-u o kahi poe i ka haihai ia; "pau na maka i ka poalo ia," pau hoi na pepeiau [pepeiao] i ke oki ia. O ka ke alii puaa paha ia ua moku na pepeiao? Ua olelo ia ma kekahi moolelo o Peapea kekahi alii kaulana no kona ikaika i ka hakaka, iaia i hakaka'i me ka Olohe i Kauahi, a pio ai ka oe ahi o ka Olohe puka awakea he nui na wahi ikaika e make ai i ka lahui alii a me ka lahui kanaka o keia mau pae aina; ina e hoomaka ke kaua ana o keahi alii me kahi alii a e hele pu ana hoi ko kekahi mau kanaka o kahi alii i ke kaua, aia hoi e pahu aku a ua

nui kahi aoao kipi i kahi aoao kipi, pela lakou e pahu ai i na ihe a laua a elua, ooki aku ooki mai i na pahoa ola laua a elua nou aku nou mai i ka pohaku. Aia no ka pau o ka ikaika o ka hakaka ana a make kahi mea, o ke alii paha? o na kanaka paha? a ina o ke alii o kahi aoao ka i make, apu aela kona helu'na ua pio ka oe ahi, alaila, aia no a pa kona mau kanaka i ka make i kahi aoao. Alaila, pau aela nei mea he ikaika i ka lahui kanaka, ina e malele iki aku no kau wahi kanaka iloko o ia hookaua ana, alaila o ka imi loa aku la no ia a loaa aku i kahi e loaa aku ai, nolaial, na olelo e olelo ia nei he Hawaii imi loa, i kapaia paha ia mea no ka puehu iki ana 'ku paha o kau wahi kanaka mailoko mai o ke kahuakaua, kapaia "he Hawaii imi loa." He nui na'lii i ake nui no ka ikaika ma ka hakaka, pela i olelo ia'i kahi olelo no kahi alii o Oahu nei, (oia o Peleioholani) he keiki no ia na Kualii, i ka wa e noho alii ana o Kualii maluna o ka aina nei o Oahu, aia hoi ua pae mai kana keiki oia o Peleioholani mai Ka uai mai, ua pae mai no ia a kipi aku no i kona makuakane ia Kualii, ua hana aku no ia ma ke ano ikaika wiwo ole me he liona 'la, no ke aku nui ona e lilo ka aina ia ia o Oahu nei, he mea ole no ia i ka noho malie ia aku me ka manao ino ole. Ke imi nei no ka lahui—kanaka ulaula ma ke ano ikaika pio ole i keia wa e noho nei, ua hana no lakou me na lima menemene ole i ke kanakwai o ka aina. E mau ana no ka wiwo ole a me ka makau ole, pela paha kakou e ike nei i keia wa, ka pepehi aku o kekahi kanaka i kahi, me ka hoeha 'ku i kona hoalauna. E i mai paha auanei kekahi poe ili ulaula, ka ! kupanaha, he ikaika ka paha ka lahui kanaka Hawaii nei ? E loaa 'ku hoi ka ikaika o ka haole e kau amai nei, pau kini pau lau, miliona a miliona, ka nui ia o ka poe i make i ke kaua. He aha la ia kaua i ka lahui Hawaii he opelu paha ia e ia lomi i ke pa ? E hai mai hoi na lima o ka Hawaii ia mea, he nui na wahi e make ai i ka Hawaii ma ka hana ana ma ke ano ikaika, ua ike ia no ka ikaika o ka lahui keokeo (he pu kaua he pahi) eia na make i ka lahui ili ulaula, (1) he eli i ka lua a poopoo ke kaua ma kahi aoao, (2) he kimopo, he moe ou i ka po kii ia mai no oe i powa a make, (3) he powa kahi, ina ua pau ke kaua i ka manawa i hai ia he make no ilaila i ka Hawaii, he nui na ano e maki ai i na lima menemene ole ka lahui Hawaii. Pela paha ko kakou mau makamaka ili hookahi e alo mai nei i ke kaua o ka Akau, oia hoi o Kaiwi kanaka o Waiale, o laua a elua me Kealoha na kanaka i loko o ka puali koa nika, ua kau mai haki palapala na ke- kahi hoa ili ulaula e noho ana iloko oia wahi weliweli, a ua loaa mai ma ka poho o ka lima o Kahanu o Waialae, e hai mai ana ia no kona noho ana iloko oia oihana he kaua ma ka ikaika, ua hoomaka lakou i ke kaua ana me ka aoao kipi, a ua hee no i na ili ulaula Hawaii ma ke ano akamai no i ka noonoo i na hana a ka Hawaii. Oia laua mea i hookauwa iho ai i na nika e eli auwaha i ka lua a poopoo, i wahi hoi e pale aku ai i ka poka a ka aoao kipi, pela ka hana akamai maalea a ke kanaka, nolaila, ua huli nui ka manao o na'lii mahope o ka olelo a na ili ulaula, aole pela ke kamana ana ma ko makou aina e like hoi me ko oukou nei ka hui aku hui mai, he kue loa no ka manao o ka kanaka Hawaii lima menemene ole. Aole ka hoi i hopo iho ka lima menemene ole o ke kanak Hawaii i ke kanawai o ka aina e hikii paa nei i ke kaona o Honolulu. Ua pau aela keia wahi kukulu manao ana e o'u hoa o keia mea he kakau manao, ke hoi nei ko oukou makamaka i ka la o Kekaha. Me ka mahalo. B.L. Koko. Kaualaa, Wailupe, Oahu, June 8, 1865.