Ke Au Okoa, Volume I, Number 20, 4 September 1865 — Page 1

KE AU OKOA.

BUKE I--HELU 20.}  HONOLULU, MONEDE, SEPATEMABA 4, 1865.  {$2.00 NO KA MAK.

 

"KE AU OKOA,"

E HOOPUKA MAU IA'NA I

KELA POAKAHI KEIA POAKAHI,

MA KA

HO RA EWALU O KAKAHIAKA.

ELUA DALA NO KA MAKAHIKI hookahi, he kanalimakumamalua nupepa ia. E uku e ia ke DALA HOOKAHI no ka hapalua makahiki mua, iloko o na mahina mua eono; a pela hoi ka lua o ke dala, e uku e ia iloko o ka hapa hope o ka makahiki.

 

"KE AU OKOA."

KA UKU O NA

OLELO HOOLAHA.

NA OLELO HOOLAHA—No na lalani he 10, oia hoi 1 iniha, no ka hoopuka hookahi ana, $1 00; alua hoopuka ana, $1 50; ekolu, $1 75; hookahi mahina, $2 00.

Aia no ke keena o "KE AU OKOA" ma ka Hale Paipalapala Aupuni, maluna ae o ka Hale Pai.

 

KENE TE.

He Mooolelo no Sekotia.

MOKUNA XLII.

Ia wa koke no, olelo mai la ka Mar quis, "He oiaio no ia, ua ino io ko Haku, ua pilikia io kona Lunaikehala." "E kuu haku," wahi a ke kauwa, "i ka haule ana o ke kapa kila, ka mea nana i hoopupule loa ia mai ai kona mau manao; a i ko'u haalele ana aku nei e hooluolu ana kekahi mau mea ia ia, aka, ua ala mau mai oia iluna e ike hou ia Kenete no ka wa hope loa, a nolaila au i manao ai o oe paha ka mea e oluolu mai ai, ina e kulu kehau aku kekahi mau huaolelo hooluolu au." Olelo mai la ia e hele koke ana ia i ka rumi o Galenakaila, a hai aku la no hoi ia i ke kuene, e hoi koke mai ana no ia.

Ua hoohauoli ia mai oia i kona hiki ana aku i ka rumi o Galenakaila, i ka ike ana ua uhi mai ka hiamoe maluna ona. Olelo aku la ka Marquis i na kauwa e malama pono i ko lakou haku, a ia ia i huli ae ai i kona rumi, kani kuike mai la na bele liilii, a na ia mea no hoi i hai mai ia ia e hoomaka ana ka huakai a ka make e lawe aku ia Kenete i ka amana. Pii ae la ua Marquis nei a hiki ma kahi e hiki ai ia ia ke ike aku i ka naue ana a ka huakai. Aole i komo mai ka mahao iloko ona e hele pu me ka huakai, no ka mea, aole ia i manao e ukali aku i ka mea ana e manao ino ai e inu i ua kiaha manaonao la a awahia o ka make! Ina paha he kanaka e ae, alaila, e ukali aku no ia a ike lea i ka make ana o kona enemi, a o ka mea hoi ana i lili ai me ka manao diabolo i hoomoamoaia iloko ona.

Ku iho la ka Marquis ma ka ipuka o ka rumi pule, a nana aku la i ke ka-i ana a ka huakai mailoko aku o ka rumi pule, aka, i ka wa a na moneka i hoomaka ae ai e himeni, haule ano e mai la na kapa kila e kau ana iloko o ka rumi pule, a ne-i aku la ka haalulu o kona haule ana a puni ka pakaua, a me he mea la ma ka haule ana o ke kapa kila ua hoala ku ia mai na ilina a me na he-kupapau! Aole oia wale no ka mea a makou i kahaha nui ai, aka, i ka haule ana nae o ua kapa kila nei, ua hoomau ia ke o ana no kekahi mau minute, e like me ke o ana a ka bele! Ua hoohamau ia ko lakou himeni ana, a haule iho la lakou ma ko lakou mau kuli e kukuli ai, a ua uhai like mai no hoi ka huakai holookoa i ke kukuli pu ana, a hoomaka hou ae la lakou i ka himeni ana. Ua kukuli iho ka huakai me ka eehia nui, a ua opiopi ia lakou iloko o na hukana o ka weliweli nui!

I ka lohe ana o ka Mar quis i ka haule ana o ke kapa kila, a me na himeni ana a na moneka, kunewa aku la ka Marquis a pili ma ka paia, me he mea la e polukulukuia ana oia e na ehaeha a me na awahia o kona lunaikehala, a me he mea la no hoi e pakuikui ia iho ana kona kua e na hili ana o ka ehaeha kukonukonu. Aka, ia ia i hookanaka hou ae ai mai ka hoopilihuaia ana o kona lunaikehala, me he mea la na na lima oolea o ka hookaumaha ia, a i iho la ia iloko ona, "Me he mea la o ka lani kekahi i hui pu mai me na hana ana o keia po! Aka, e hana ia no na mea a pau e like me ka'u i kauoha ai e hana ia, aole no hoi e kono ia mai ko'u alelo e kamailio aku, aole hoi ko'u lima e kono ia aku e hooki i na mea a pau e pili ana no keia keiki makua ole, a pokeo hoi."

Elua a ekolu paha minu te i hala ae, hoomaka hou mai la ka huakai ea ala mai ko lakou kukuli ana, a mai ko lakou uluhia ia ana hoi e ka haule ana o ke kapa kila, a hoomaka ae la no hoi na moneka i ke ku ana iluna, a hoomaka aku la i ke alakai ana i ka huakai mai ka puka aku o ka rumi pule. A ku ae la ka Maruquis iluna ma kekahi aoao, e nana i ka naue ana aku a ka huakai. O ka poe i hele aku—o na moneka mamua loa, e paa ana kela mea keia mea i kekahi kukui ihoiho—mahope iho o ke kila o Sir. William Siwhart, e paa ana ia me kekahi laau keokeo, a o kona helehelena ua hele a aiai i ka noho mauia e ka eehia—mahope mai ona kona poe koa, i like ko lakou mau hiohiona me ko lakou haku—iwaenakonu o keia pualu koa Hilana, ike ia aku la o Kenete e hele ana iwaenakonu o ka huakai—me na maka koa a me ka wiwo ole—aka hoi, i ka nana aku ia ia i kana naue ana aku, ua mokumokuahua ka naau o kela a me keia, aole no ka haalele ana i ka pukaua o Alanadela no ka wa hope loa, aole no ka hele hookahi ana iwaenakonu oia aluka, aole no hoi no ka akoia ana aku o kona ola opiopio, oiai kona mau la pokeo wale, a aole no hoi no ka eehia no kona lawe ia ana i ka amana, aka, no kona halawai ana aku me ka make, he maka a he maka, ma na kumu i manao ole ia, ua ako ahonui ole mai oia i ke ola makamae a ke Akua i kanu ai, i hoomoamoa ai, a i hooulu ai hoi iloko o ka umauma o ka pua makahiapo o ko kalena kai ka puhaka.

A! e ka mea heluhelu, ina o oe kekahi i ikemaka i ua huakai la—a ina hoi oe he makaikai, o kou naau kekahi e haehaeia, a e haihai ia hoi e na lima menemene ole o ka mokumokuahua; aole no paha e nele ana ia oe ka molulolea.

"Ia uma ai lele hauli e ka manawa,

Lele pioo o loko i ko aloha,

Aloha mai nei hele a hiikua,

Hoi lanaau ka maha i Hanake-ua,

I ka uaua o ka pihe molulolea,"

Ua pania mai o hope o ka huakai hele e na kauwa o Alanadela a me na kauwa o Galenakaila, ka poe hoi i hahai mai me na naau i haehaeia e na ao kaelelewa o ke kaumaha—me he mea la e hakoko ana ko lakou mau manao mawaena o ka eehia a me ke kahaha nui—na ke kahaha i kono aku ia lakou e uhai aku e ike i ka hopena, a na ka eehia e ake ana e hoona mai ka lani, a e hoouna mai hoi ka luakupapau i kona makemake ole, e ale aku i ke ola makamae o ka mea nona ka moolelo a kakou e hia ai nei! Aka, i na hana ana a na uhane—a na hiohiona lapu—a me na mea kupanaha a pau i hanaia ia po me ka weliweli, aahe i hoomaka mai ka ma-o ana ae o ia mau mea, no ka mea, iloko no o ka wa i pau mai ai lakou i ka puka mailoko mai o ka pakaua, paa ano e wale mai la no na pani puka a pau o ka pakaua, me he mea la na kekahi mana aole no keia ao, a no hea mai la! ke kumu i paa ano e ai me he halulu ana la a ka hekili ikaika o ka hooilo, a ua hohola hou ae no hoi ka eehia a me ka weliweli maluna o ka huakai hele—a ku iho la lakou me ka nana aku kahi i kahi, no ka mea, mahope iho o ka paa ano e ana mai o na puka, lohe ia aku la ka wawalo ana mai a kekahi leo hihiu i piha i ka ehaeha, me he mea la he ulono ana a ka leo o ka mea pepehi kanaka i ahaiia mai maluna o na eheu o ka makani pa pukiki o ke kukulu hikina.

Aohe huaolelo e hiki ai ia makou ke hai ae i ka weliweli a me ka eehia kuhohonu o kela leo i pa-e mai ai, a me ka makau i hohola okoa ae maluna o ka huakai holookoa, a me na keena e pili ana kahi i loheia ai keia leo wawalo, aka, ua lohe ia ma na keena a pau, a ua ne-i aku ma na kihi o na rumi o ua pakaua haaheo la. Aole no ka leo hoonaikola o ka aukuu e ake ana e lawe kohana aku i na ia o ka makaha—aole hoi ke keu ana a ka alae o ke aumoe—aole hoi ke pi-o ana o ka pueo o ka wanaao maluna o na hekupapau, i ka wa hoi a ka luakupapau i luai mai ai i na ano uhane e auwana hele ana ma o a maanei, aole no hoi ka pa pukiki ana a ka makani iloko o ka ululaau kohana aohe lau, a o ka wa ia a na iwi aoao o ka mea pepehi kanaka e nakeke ai, a e uwi ai hoi ke hoolono ae ia i ka pu-ke ae a na kaula e li ia ai oia i ka amana. Aole o ka pa-e ana mai o ka leo o keia mau mea kai lohe ia, aka, me he mea la o ka puahiohio makani kai komo okoa mai iloko o ka pakaua holookoa, i hooukaia me na leo he umi tausani o ka poe i kupaluia.

Hoounaia iho la he weliweli nui maluna o na moneka, na kauwa a me na koa e ukali ana ia Kenete, a nana aku la kekahi i kekahi me ke kahaha nui hiki ole ia makou ke hai ae. Aia hoi, ua haalulu ke kilo mailuna a lalo o kona kino, me he mea la e hana ana oia i ke karaima, aole hoi e hooko ana oia i kana mau hana epa ; a o ka Marquis hoi, haule aku la oia maluna o ka papahele me ka mau o ke o ana o keia leo i na lanai o kona mau pepeiao, a o kona uhane hoi kahi i loiele pu iloko oia hihia hookahi. No Kenete hoi, aole i komohia mai iloko ona kekahi manao makau, aka, ua uhola ae kekahi manao maluna o kona puuwai, aole o na hana wale no o keia ao, aka, o ko ka lani pu kekahi i wikiwiki pu mai, a i nana lea mai hoi i na hora hope loa o kona ola ana. A i ka wa o ua leo la i pa-e mai ai, ua holookoa aku oia iloko o ka rumi o Angus Winetona e moe ana, a hohola ae la maluna ona me ka ikaika me he kanaka la i halawai aku me ka puahiohio makani, a e hunaia iho ana oia e ka lepo. A o na kauwa e noho ana iloko o ka rumi o ke kuene, ua nana aku kekahi i kekahi, a o ko lakou mau noonoo kanaka a pau.

"Pohina luna i ke ao makani kalua,

Naue ka lehua ka pua o ka laau,

Haka wai ka ohua o Okuauli,

Uli ke a i nahua e ke Akua."

Ua pelu iho lakou i ko lakou mau kuli a hoouna ae kela a me keia pakahi i ka lakou mau pule no ka pioloke o ko lakou mau manao, a i ka mao ana ae o ka lakou pule ana, a nana aku la lakou i na helehelena o ke kuene, ua kahakaha okoaia kona hiohiona e na ino paha o kona lunaikehala.

Ua kono pu aku no hoi ka wawalo ana a keia leo iloko o ka rumi o Galenakaila, a ua hoala ku ia ae mai kona hiamoe ana, ka mea nana i hoouna aku ia ia i na aina moeuhane, a nana ae la oia ma o a maanei, me ke kahaha i ke ano malihini o ka leo nana i powa mai ona aku i kona hihio oluolu ana. Aka, halawai mai la no me ia na helehelena o kana mau kauwa e kiai ana ia ia, a o lakou pu kahi i hoaiai ia e ka weliweli, a ua hala paha elua minute o kona noho ana iluna, haule ino. aku la oia iluna o kona uluna me ka hooho ae i na leo mokumokuahua, a ehaeha hoi, "He oiaio, aole i hewa o Kenete." Uhi hou ia mai la oia e na manao o oloku mailuna a lalo, a ua hoohaahaa hou ia iho ka uhane haakei o Galenakaila haaheo. Ma kela wahi keia wahi—ma na kihi a pau o ka pakaua, ua lohe kela mea keia mea, ua hoala ia mai hoi ka poe e moe ana, a o ka eehia, ka weliweli, ka makau a me na mea a pau o ia ano, ua haule iho ia iloko o ka hohonu o ka puuwai o kela mea keia mea.

A! ano e ka mea heluhelu i uhai mai me ke ahonui ma ka makou moolelo, e oluolu paha oe e huli ae kakou i ka rumi pule, a ilaila hoi e halawai aku ai kakou me ka huakai hele ka pio malie mai ana i ko lakou ala i ka ululaau. Ua hiki ole i ka wa o ka leo i pa-e mai ai i na moneka ke hoomau i ka lakou mau hana i ka make, a i ka wa i mao ae ai o ka hoopunana ana a ka eehia maluna o lakou, hoomaka iho la lakou i ka hawanawana ana kahi i kahi, a lohe mai la no hoi ka Marquis i ka olelo ana aku a Iganatio i kona mau hoa paaua, "E o'u mau hoahanau, he oiaio, aole i hewa o Kenete."

Komo mai la ka makau iloko o ka puuwai o ka Haku o Alanadela, ke manao ae oia e pakele aku ana o Kenete mai kona hoopai ino ana; a o ka eehia kahi i uhia mai ai maluna o ka pakaua holookoa, me he mea la ua hookui ia mai ka weliweli o kona lunaikehala e ia mea. Aka, komo mai la kekahi manao auwana wale iloko ona, ina paha e kikoo mai ana kekahi lima e hoopakele ae ia ia mai ka haule ana aku ma ke kae o ka luakupapau, a ina paha ma ia pakele ana e hooliloia auanei oia i mea hoohiki wahahee imua o ka Lunakanawai Nui o ka hookolokolo nui, a imua hoi o ka maka o ke ao nei, a e hoomau ia no hoi ko Evelina aloha i kona enemi opiopio; na keia mau manao i kono aku ia ia e hoowahawaha aku i ka mana o ka lani a me Gehena!

I kona ike ana aku, ua ano kanalua iki na moneka ma ka lakou hooko ana i ka lakou mau hana no ka make o Kenete, a no kona lohe ana aku no hoi kekahi i ka haule ana mai o na huaolelo a Iganatio i puana ae ai, ua ho-a enaena ia ka huhu kukonukonu iloko o ka umauma o ka Marquis, e like me ke ano o na kanaka hupo, i konoia mai e ka ehaeha o na karaima a lakou i hana ai, ua kono ia mai lakou e hooikaika aku i ka hooko ia ana o ka lakou mau mea a pau i manao ai e hana me ko lakou mau manao diabolo! Hele mai la ia imua mai kahi mai ana i pee ai, a pane mai la ia me ka leo nui a huhu, "No keaha hoi keia lohi ana? Aole auanei oukou i ike ua hiki mai ka hora e hookoia ai ka olelo hooholo a ka Lunakanawai Kiekie o Sekotia nei, a o ka hora no hoi keia e haawi ia aku ai ka paahao e make?"

Olelo mai la o I ganatio me ka leo ano weliweli, "E kuu haku, aole auanei oe i lohe i kela leo eehia i wawalo ae nei, a ke mau nei no hoi kona o ana i kuu pepeiao? He mea oiaio, aole kela he leo no kekahi kanaka o keia honua, aka, me he mea la, he leo ia mai kela ao mai e wanana ana, aole e hooko ia na mea e hana ia ana i keia po." "Hamau e ka moneka makau wale," wahi a ka Marquis, "iloko o ka nahonaho o kou uhane loli wale, ke hoopuka nei oe i ka manao makau wale e uhi iho maluna o kou mau hoahanau, aole maluna o lakou wale no, aka, maluna kekahi o ka puali koa wiwo ole a me na kauwa e uhai nei i keia huakai o ka make. Alaila, e ili mai auanei ka popilikia maluna ou, ke kakaka ae oe i ka uhane o ka hookae aloha, a kue hoi i ka makemake o ke kanawai!" "E kuu haku," wahi a Iganatio, "me he mea la he leo io kona o ke kanaka hemolele, na kanawai o ke kanaka aole e hookoia, ina ua kue oia i ka makemake o ka lani, a aohe no hoi o'u kanalua i ka hoopuka ae i ko'u manaoio, aohe i hewa ka mea e manao ia nei e kau iluna o ka amana."

Pane mai la ka Mar quis o Alanadela me ka maka huhu, a me he mea la no hoi e hookohi mai ana kona mau onohi e puka iwaho, "Alaila, ua manaoio oe he mea hoohiki wahahee au, ina ua hewa ole o Kenete, alaila, owau ka panina, owau hoi ke oleloia e ke ao nei ua hoala ae au i ka lima kakauha o ka imi wale e powa mai i ke ola makamae o Kenete!" A huli ae la oia a olelo aku la i ke kilo me ke ano hookaumaha ia ia, "E Sir. William Wishart, ke kauoha aku nei au ia oe, e hooko pono oe i kau hana e like me ka mana i loaa ia oe he kilo, a e hooholo pono hoi e like me ka olelo hoopai a ka Lunakanawai Kiekie o Sekotia nei, i hoouna ai ia ia e make iluna o ka amana no ke karaima ana i lawelawe lima ai me ka menemene ole."

Olelo mai la ke kilo, ''He oiaio, ka mea keia i waihoia mai ia kakou e hana a e hooko, ua pololei ka olelo ana mai nei a ka Marquis ia kakou, a e ike lea oukou e na makua hemolele, ina he mea oiaio e pakele mai ana ka paahao mai ka make mainoino ana, na ka lani no e imi i na hopena o kana mau hana." Ua hoopuka mai ke kilo i keia mau hopuna olele me ka haalulu a me ka makau no hoi, no ka mea, ina aole e holo pono kana hana, e hoopauia no oia mai kana oihana mai, aole oia wale  no hoi, aka, e hoopaahaoia no oia, a laweia no hoi kona mau waiwai pili kino a pau.

"Amene!" wahi a Iganatio, a olelo mai la oia i kona mau hoa ma ka olelo Latina, "E o'u mau hoahanau, e hoomaka hou kakou i ka himeni ana, aole nae ka himeni o ka make, aka, e hoala ae kakou i ko kakou mau leo, i ikeia ai ka manomano o ko ka lani ahonui, i make ole ai ka mea hewa ole i ola ai oia, e hooiaio ia ia iho imua o kona poe enemi, aole ia i hewa, aole hoi i kikohuia kona mau manamanalima, a me kona inoa maikai e na kipona o ka pepehi kanaka."

Ia wa, hoomaka aku la na moneka ma ke poo o ka huakai, e hoonaue malie ana i ka huakai me ka himeni ana i kekahi himeni Latina, e like me ka Iganatio i olelo aku ai, aka, o ka mea nui a me ke ano o ka lakou hoolea hemolele ana, aohe mea e ae i ike ia mea, o Kenete wale no a me na moneka. Aole no ka lohe ana o Kenete i ka olelo a Iganatio i hoopuka ai, aka, no kona mahele ana i ka olelo Latina, no ka mea, oia ka hapa o ka naauao i loaa ia ia, a ua ike maoli iho la no hoi oia i ke ano nui o ka na moneka kumu i hoolea ai ma ia himeni. Ua komohia mai iloko o kona puuwai i na wa a paau ana i lohe aku ai i na moneka e himeni ana kekahi kukuna malamalama lilelile o ka manaolana. A! e ka mea heluhelu, aole io no auanei e komo mai iloko ou kekahi kukuna o ka manaolana, ina oe ma ke kulana o Kenete? A ina no hoi ua ike aku oe aia kekahi poe e hoolanalana mai ana ia oe, a he poe hoi i hui pu mai iloko o ka manaoio ana, aole oe i hana ia karaima? O! nani wale hoi ka panapana ana o kou puuwai, ke ike iho oe aia he poe ma kou aoao i komohia iloko o lakou na kulu kehau o ka u a me ke aloha, ka minamina, ka lia a me ke ake e hoola i kou kino lepo a me kou uhane ola mau!

Elua a ekolu paha minute o ka hele ana o ka huakai, a ku ano e wale iho la no, a ia wa koke no hoi, uhi iho la ka paulihua panopano maluna o ka huakai holookoa, a hoomanao ae la makou i kahi mele penei:

"He paulihua na ka ua haoa,

He loko papohaku na ke Kioao,

Na kulu anae no Leleaanae,

Aia la iluna o Waipuhia,

Me au aholehole i Lanihuli,

Kuu pae opua i Awalua,

Kualau ka ua koko,

Palihua pa ka hoolua,

Pa ke kau malie ke kona ua lai lua,

Haki kauhola kahela ka nalu o Kapaelauhala,

Hoaiai i ke kaikoo o Maliu—e;

Ko maliu ole i ka ualo—e."

A i ka mao ana ae o ka hekuwawa, ike ia aku la ka Marquis e hoi ana e pee mahope o ka malu o kekahi pouhana nui o ka lanai, aka, aole i uhi wale ia ka helehelena o ka Marquis me na ao kaalelewa oia pouli nui, ua uhi pu ia no hoi me ka hiohiona o kekahi mau manao ano e, a oia ke kumu i hiki ole ai ke hai ae i ka mea e hana ana a e loku ai iloko o kona manao, i kekahi manawa, ia ia i ike aku ai ia Kenete e maalo ae ana, me kona manao ua ike mai no o Kenete ia ia, aka, aohe nae i manao o Kenete e nana mai ia ia—na ia mea nae i hoauhee aku i na hiohiona maikai o kona mau papalina, a ua ka ia hoi ka paea a me ke kila i ke ahi o ka huhu enaena, kakaikahi paha ka hiki ana mai oia mau ano e hoolulu iluna o na papalina o ke kanaka.

I ka puka ana aku o ka huakai hele, ua ukali pu aku no ka Marquis a hiki i ka puka pa o ka pakaua, i ike maka ai oia i ka hooko io ana o na moneka i ka lakou hana; a i ka hiki ana o ka huakai i ka puka pa, malaila hoi kahi i ku ai no kekahi mau minute e kali ana i ka hui mai o kekahi mau kauwa he umikumamalua e lawe ana i na kukui ihoiho, i mea e hoomalamalama ai i ka hele ana a ka huakai, alaila, nee hou aku la ka huakai hele imua, a komo aka la mawaena o ke towera o ka puka pa o ka pakaua, a hooikaika loa ae la na moneka i ko lakou himeni ana, a me he mea la ua halawai aku ia me na ea o ka lewa lani! Aka, i ka wa a Kenete, ka mea hoi e hele ana mawaena o ka poe koa me kona poo e hio ana imua me he pua la i pa ia iho e na kukuna o ka la, a ua mae loha iho ma kona kumu—ia wa no a makou i olelo ae la i haalele iho ai kona kapuai wawae i ke anuu hope loa o ke alapii o ka towera, haule ano e hou mai la ke kapa kila ilalo maluna o ke kipapa pohaku.

Haule hou iho la ka eehia a me ka weliweli maluna o ka huakai holookoa, koe nae o Kenete, hamau hou iho la no hoi ka leo o na moneka—a na ka malamalama o na kukui ihoiho i hai mai, ua kahakaha ia na helehelena o na mea a pau ilaila e na ouli o ka makau—ia wa no hoi a ke kapa kila i haule ai, hoea mai la kekahi malamalama, me he malamalama la o ka mahina piha, a hoopowehiwehi ae la i ka a ana o na ipukukui me he mau hoku liilii la e oili ana iloko o ka pouli kuhohonu, a o ka Marquis o Alanadela no hoi kahi i uhai mai ka panina o ka huakai, i uhi ia e keia eehia nui ua hikaka ia ma o a maanei—haule aku la ilalo—a haalele mai la kona noonoo kanaka ia ia, aka, no kekahi mau minute pokole wale no, ua hoihoiia mai ia i kona ano mau, a ua naue malie hou aku la ka huakai imua.

Hoouna hou ae la na moneka i ka lakou himeni, aole i ike ka Marquis i ke ano oia, a puka aku la lakou iwaho. I ka wa a ka poe hope loa o ka huakai-hele i haalele aku ai i ka puka pa o ka pa kaua ike ia aku la kekahi kanaka e hele mai ana mahope olaila, a i kona hiki ana mai ua weliweli loa ka poe i ike mua aku ia ia—no ka mea, ua uhi ia kona helehelena i ka papalu maka, a o keia kanaka no hoi, oia ka mea nana e oki ke poo o Kenete.

I ka wa i ike aku ai ka Mar quis i ke komo ana mai o keia kanaka iloko o ka huakai, a hoolioli ia mai la kona manao, a i iho la oia ia ia iho, "He oiaio, aole e emo a halawai aku o Kenete me kona hopena." A huli ae la ia a komo aku la iloko o ka pakaua, hele malie aku la ka huakai hele iloko o ka pouli nui i hoomalamalamaia mai hoi ke ala e na ihoiho kukui a kela mea keia mea i naue mai e ike maka i ka maneleia ana aku e ka manele o ka make i ka amana. I ka wa i hoomaka aku ai ka huakai hele e komo iloko o ka ululaau, lohe ia aku la ka pa aheahe ana mai a ka makani, ua pa mai no ka makani me he leo molulolea la—a mahope pa pukiki mai la me he mea la, he mau leo o kanaka i komohia iloko o ka pilikia nui, a me he mea la o ka ulalaau kekahi i hai pu i ke kanikau ana a me ke kumakena ana no ko Kenete make ana.

Ua lulumi a ua haiamu nui loa ae na kanaka mai kela pea keia pea, ma kela kapa keia kapa o ke alanui a hiki wale i kahi a ka amana e ku ana, na kauhale a pau e ku mai ana maloko o iwakalua mile, ua hooneoneo loa ia lakou ma ka hele ana mai o ka poe hoa noho. Ua oi aku paha mamua o eono tausani ka nui o na kanaka i hele mai e ike i kona  make mainoino ana, no ka mea, ua aloha nui ia o Kenete e na mea a pau i launa mai me ia a ua ike ia aku no hoi ka hiolo ana mai o na waimaka mai na kiowai mai o ko lakou mau maka. No ka loihi loa o ka pule ana a na moneka a me ka lakou mau hana hope loa hoi no ka make, aohe lakou i hiki aku i ka amana, a hiki wale i ka hapalua o ka hora umikumamalua o ke aumoe.

I ka wa a ka ahakanaka i lohe mai ai i ka himeni ana a na moneka i ke kuluaumoe ua pau ko lakou olelo nui ana, ua hamau ko lakou mau leo, no ka mea, i ko lakou lohe ana aku i ke ano o ka himeni ana a na moneka, ua kuni paa ia maluna o lakou ka manao, aohe ka lakou himeni ana he mau mele no ka make, aka, e noi aku e hoolaia o Kenete. I ka aneane ana o ka huakai e pii mai i ka amana, ua ike ia aku na helehelena o Kenete, ua haiamuia e na manao aole no keia, aka, no kela ao. Ku ae la na koa a puni ka amana, a o ka poe hoi nana i lawe mai na ihoiho kukui, ua kupono mai lakou mamua e hoomalamalama ana i ka amana; mamua ponoi iho o ka amana kahi i ku ai o Kenete. Ua hookuuia o Kenete e ku malaila, e hai aku ai i kana mau olelo hope loa mamua o kona hele ana aku a lilo i paaua no ka aina polikua a Kane, aka, kahea mai la ka ahakanaka ia ia e pii aku iluna o ka amana, a ia ia i keehi aku ai i ke anuu mua o ka amana, uhi iho la kekahi pouli nui no kekahi mau minute pokole. A i ka mao ana ae, ike ia aku la kekahi uhane e ku pu mai ana iluna o ka amana, a uhiia iho la ke anaina holookoa e ka eehia nui, aohe i liuliu a nalowale ano e wale aku la no ua uhane nei, (ka uhane no hoi keia o Makua Iusasi.)

Ia wa pii aku la ka mea nana e oki kona poo iluna o ka amana, a lalau aku la i ke koi me ka makaukau iho e hookuu iho i ke koi i moku ai ke poo o Kenete, aka, olelo aku la o Kenete, e hookuu mai ia ia i kau wahi manawa e kamailio ai, "Mamua o ko'u make ana, ua makemake au e olelo aku i keia anaina e ku mai nei, o ke koi e hulali nei maluna o'u, aole i kupono iki ke kali ana mai o kona oi, no ka mea, aole au i hewa iki."—Aole i pau pono keia mau hopuna olelo i ka olelo ia a nee aku la i hope ka mea nana e oki kona poo, a hamau iho la ka himeni ana a na moneka. Ia wa koke no, lohe ia aku la ka wawalo ana mai o kekahi leo, e kahea ana, "E hoomaikai ia ka Virigine Hemolele, e ola! e ola! o Kenete, e ola!"

(Aole i pau.)

 

I kekahi la, ninau aku la kekahi wahi kanaka i kekahi, "Heaha la ka mea i make ai ke kanaka ke li ia?" Olelo mai la kekahi kanaka, "No ka mea i na e paa ai ke kaula i ka puai, alaila, ua hoopaaia ka puka ana mai o ka hanu?" Olelo mai la kekahi, "Naaupo oukou, o ke kumu i make ai ke kanaka ke li ia, no ka mea he pakou loa ke kaula, aole e ku iho kona wawae ilalo i ka wa e li ia ai."

 

I ka wa a kekahi alii e hele ana ma na wahi nahele, halawai mai la me ia kekahi kanaka powa, olelo mai la oia, "Haawi mai oe i kau dala, ina aole, haawi ka mea make." Pane aku ke alii, "Mai make io no au ia oe, ina aole kela wahi kanaka e kiei mai la ma ko kua." Huli ae la ua kanaka powa nei, ia wa koke no, wehe ae la ke alii i kana pu, a ki aku la i ua kanaka powa nei, a make ia, a pakele ke alii.

 

No ka mare hupo ana.

E KE AU OKOA E :—Aloha oe:

E oluolu oe e hookomo iho i keia wahi manao ma kahi kaawale o kou kino holookoa, a eia no ia, o ka poe e mare mai nei ma na Mokupuni a pau iloko o keia lahui, ma na palena o keia Aupuni kuokoa. He manao kahaha nui ko'u no ia poe, a ke kukulu nei au i ko'u manao akea ia lakou a me ka poe hoi i koe, ka poe hoi aole i mare ia. A ke olelo nei au, o na ano mare a pau iloko o keia lahui, he poe mare hupo lakou, aohe ano o ia mare ana, aohe mohai, aohe rula, he ole loa, he ole loa maoli no hoi, wahi a ko'u ike ana.

Aole no hoi a'u olelo no ka mare ana o ka poe hapauea, ka poe hoi i hele a kuakea ke poo i ka hina, a pela no hoi na umiumi, ua hiki no ko lakou mare ana. A pela no hoi ka poe naauao i mare pono ia ma ka hoohui ana ma ke kaula gula o ka mare Hemolele, oiai ua ike a hoomaopopo ka poe naauao i na rula o ia ano, a ua kaawale loa aku lakou mawaho o na mea e olelo ia nei ma keia kukulu manao ana.

Aka nae hoi, eia ko'u mea kahaha nui loa, o ka mare ana o ka poe opiopio o ka aoao palupalu me na iwa o ke kulana o ka aoao oolea, me ka mare kupanaha me ke ano ole, me ka nana ole me ke kiei ole aku i na aoao a pau o ke kane, a i ole ia, e ka wahine paha, no ka mea, o ka oihana mare, he mea nui loa ia, a ua oi aku kona makamae mamua o na talena gula he umi tausani, no ka mea, o ka mare ana o na mea elua, ma ka hoohui ana ia laua ma ke ano Hemolele, oiai he mea nui ka mare a o ka hoohui ana ia laua a lilo i hookahi io, a i hookahi koko, he waiwai nui ia i hiki ole ke helu aku.

No ka mea, ua ike au i kekahi poe i mare ia, mai ka A. D. 1854, a hiki i keia A. D. 1865, ua like ia me umikumamalua makahiki, a oia poe, ke noho lalau mai nei, a o kekahi hapa hoi o ia poe i mare ia ia mau makahiki, aole, ua hala e aku lakou i ka aoao mau o  ka honua, a o kekahi poe, ua hoopii aku lakou imua o na Lunakonawai Kiekie, ina he kane, a he wahine paha, no ke aha la ke kumu a me ke kuleana o ka hoopii ana? Ea, hewa anei au ke olelo ae i keia h uaolelo oiaio i sila ia e na aniani hoonui ike o ke kanaka, oia hoi na maka. Ke pane aku nei au me ke kanalua ole, no ka noho auwana, hele lalau i o a ianei, haalele ke kane i ka wahine, pela hoi ka wahine i ke kane, a lilo ko laua noho ana he ano kue, a hala na makahiki ekolu, a eha paha, a no ia ano lalau, me ka malama ole ana i na kanawai o ka mare ana, me ka lilo i na hana lealea o ke kino, a pela i lilo ai ka mare ana he mau mea liilii loa i ko lakou manao, a ua ala mai na ano kue he nui wale mawaena o keia lahui. A hea la e hiki mai ka manawa e hoopau ia ai keia hana?

Nolaila, e o'u mau makamaka opiopio e noho ana iloko o ka mare ia, ke kau leo aku nei au ia oukou, me ka hoike aku i keia mau leo wawalo iloko o ko oukou mau pepeiao, penei, a ina oukou e manao ana e mare, i kane, a i wahine paha, alia, e kali iki iho oe, a hala ae ka malama o Welehu, ka malama ino o ke kau, alaila, halo aku oe, a kiei aku, e hoomakakiu aku i ke ano o ka noho ana, ke pono paha, a ke ole paha. Ina he kane ka mea i hoopilipili ia no ka mare, alia oe e ka wahine e wikiwiki e kau i ke kuahu o ka hanohano, oia hoi kou lawe ana mai i kane nau, i haku hoi, i kokoolua hoi no na po loloa o ka hooilo, a me ka la ikiiki o ka makalii. Nolaila, e kuu kaikamahine o ka aoao palupalu, alia oe e lawe i kane anu, aka, eia wale no ka pono, e noonoo e mamua o  kou lawe ana mai i kela kanaka i kane nau, malia paha he kanaka kolohe, ano hoopunipuni, hoopepe mai kela, a i ko olua mare ana, a noho iki he mau pule, a he mau malama paha, a o ke ku ae la no ia a kaha aku la hele ana.

Nolaila, e kuu mau kaikuahine o ka aoao palupalu, e noho kane ole nei i keia mau la, aloha oukou, a he hoa no hoi o na aoao pololei o ka pono o ka Haku, iwaena o na hoomana pule ekolu, ke pane aku nei au ia oukou, mai wikiwiki kou naau e ae aku i ka mare ana me na kanaka ano lapuwale, palaualelo, o poho oe, a nolaila, e noonoo mua oe ma keia mea i pono ai.

Eia no au ko oukou kaikunane, ka mea i noho iho malalo iho o ka  malu o ka laau wi, e puili ana no i ka Mana o ka Makua. Ke noho nei no au me ka nele, me ka mare ole i keia mea he wahine, oiai ke ku nei au ma ke kahua o na Aupuni naauao, a halo a kiei aku na hana a ia mau Aupuni, iloko o na rula o ka mare ana, no ka mea, o ka mare ana o kekahi poe ui o keia lahui, mamuli la ia o ke aha?

Eia no kona haina, mamuli wale no ia o ka makemake a me na hana lealea ku ole i ke ano maikai, a lilo iho la ia lealea ana a me ia makemake ana, i mea na ka naau e hiaai ai, a e lilo ai hoi i mea na ka puuwai e aloha ai, e like me ia i na la o Kenete a me Evelina, a lilo ia aloha ana i kumu hana na ka naau palupalu e huki aku ai i ke kahu o kahi e mare ia ai, a mahope o ka mre ana, nana ae la ia i hope, kainoa la hoi o ka hele aku me ka hooko i ka laua mea i hoooiki ai ma ka mare hemolele ana; aole nae pela ka manao o kekahi poe, huli ae la no hele ana i ka lalau, haalele i kana kane, a haule aku la me kona kino holookoa iloko o na hana haumia, a pela i loaa mai ai ka hopena weliweli o kana hana, oia hoi ka make, a ke manao lana nei au, pela e make nei kekahi poe o ia ano iloko o keia lahui.

S. W. B. KAULAINAMOKU.

Haliimaile, Honolulu, Aug. 26, 1865.