Ke Au Okoa, Volume I, Number 23, 25 September 1865 — Page 2

KE AU OKOA.

HONOLULU, SEPATEMABA 25, 1865.

 

MA KE KAUOHA.

O kela mea keia mea e makemake ana e kuai i na moku kupono, e hiki ai ke lawe mai ka 10 a i ka 20 ohua, e pono ia lakou ke hele ae ma ke Keena Kalaiaina.

F. W. HU TCHISON,

Kuhina Kalaiaina.

Keena Kalaiaina, Sept. 19, 1865.

 

I ka wa a J. E. Chapman Esq, i hele ai no ka hooluolu i kona ola, ua hookohuia o H. A. Widemana Esq, Kakauolelo a ke Keena Kalaiaina, i Luna no na Buke Helu Aupuni.

C. DE VARIGNY.

Keena Waiwai, Sept. 19, 1865.

 

Ua hookohuia o GEORGE HARDEY i Luna Hana Alanui, no ka Apana o Kohala Akau, Kohala Hema, Kona Akau, a me Kona Hema.

F. W. HUTCHISON,

Kuhina Kalaiaina.

Keena Kalaiaina, Sept. 19, 1865.

 

Ua hookohuia o J. Kaluhi i Luna Pa Aina no Koolauloa, a o C. H. Judd (Kale,) W. E. Pii, a me S. Andrews i mau Luna Pa Aina no Koolaupoko, Oahu.

F . W. HUT CHISON,

Kuhina Kalaiaina.

Keena Kalaiaina, Sept. 19, 1865.

 

Ua kohoia keia poe malalo nei i mau Luna, na lakou e haawi na Palapala Ae Mare :

KAPAHUKULA, no ka Apana o Kona, Oahu.

HALELUHI, no ka Apana o Puna, Hawaii.

C . N. SPENCER, no ka Apana o Kau, Hawaii.

P. CUMINGS, no ka Apana o Kona Hema, Hawaii.

D. MANUIA, no ka Apana o Kohala Hema, Hawaii.

D. H. NAIAPAAKAI, no ka Apana o Kohala Akau, Hawaii.

G. W. D. HALEMANU, no ka Apana o Hamakua, Hawaii.  F. W. HUTCHISON,

Kuhina Kalaiaina.

Keena Kalaiaina, Sept. 19, 1865.

 

Ua oluolu i ka MOI ka hoapono ana i ka noho Hope Kanikela ana o Mr. O. SCHOIZ, no ke Aupuni o Holani, Belegiuma, a me ka Mea Kiekie ke Duke Nui o Oldenburg, a hiki i ka wa e hoapono ia mai eia mau Alii.

R. C. WYLLIE,

Kuhina o ko na Aina e, Sept. 19, 1865.

 

HE manuunuu wale na mea waiwai e hiki ke hooulu ia ma na makaalae a me na kaiaulu o ko kakou mau pae moku, a he mau mea no hoi paha ia e kuehu aku ai i na holoku o ka hune, aka, ua lilo ia mau mea, i mau pohaku kuia i kekahi o ko kakou mau hoahanau, a mau hoa makaainana hoi. Oia ka awa , ka waina, ka paka, ua huipu mai no hoi ka bia , o keia mau mea ua olelo ia me na a hoohamama e kekahi poe, he mau mea diabolo, e ale aku ai i na kauna kanaka o keia lahui i koe, e like me Pele, ke huai ae, a palaha aku maluna o ka aina o keia mau mokupuni.

Aia no hoi kekahi poe i manao me ke kanalua ole, e pono e lawe hapa pu me lakou i na mea i hai ia ae la maluna. Ke ku nei makou mawaenakonu o keia mau aluka, a ke manaoio nei makou, ua hana mai no ke Akua me ke ano noiau ia mau mea, no na mea a pau ana e hooaliii ai maluna o keia ili honua, no ko lakou pomaikai a me ko lakou maha. Ke manao nei makou, he pomaikai ko na wai ikaika, e like me ka pomaikai e loaa mai i na laau, aka, aohe o makou kokua aku ma ka hoolilo ana ia mea i mea inu mau i kela wa keia wa, a i kuluma ai hoi kela a me keia i ka inu ia. He mea pomaikai nui no ka opiuma, aka, he mea mailo nae no ke kino. O ka Laga Bia , ke inu kupono ia, he mea inu oluolu kupono ia i ke kino. O ka baka, aohe hiki ia makou ke wehewehe aku ia, no ka  mea, he paakiki ka ike ana aku i kona hopena.

Kekahi poe, he hialaai loa i kela mea keia mea, a i kekahi poe, aohe hiki ke lalau aku, ke ole e ona, a o kekahi poe hoi, he hele loa aku lakou mao o ka pahuku, ma ke puhi ana i ka opiuma. O keia poe e hoohialaai nui ana ia lakou iho ma keia mau mea, o ko lakou hope ka pepehi maoli ana ia lakou iho, a me ka hooilihune ia lakou iho a me ko lakou ohana! Kekahi poe, ua lawe kupono lakou i ka waina, na wai ona, a me na mea like ole o ia ano, a aohe ino i loaa mai ia lakou iho a me kekahi poe e ae, a o ka mea mau keia i ike ia iwaena o na lahuikanaka. Nolaila, ua ala mai ka ninau; ina paha he mea hiki ole i kuu hoalauna ke hoonuu i ka ai, i ola mai ai ia, a pehea hoi au, e pono anei au ke hookeai? No ke komohia ana anei o kekahi poe ma na alanui, ma ka inu ana i na wai ona, o ko'u mea anei ia e hookapu ia mai ai ma ka mahi ana i ke ko paha, a kuai aku au i ke dala —a i ole ia, i ka poe hana wai ona paha?

Ke manao nei makou, he mea pono, a he mea pomaikai no hoi no Hawaii nei, ka lawelawe ana ma na mea a pau a ke Akua i haawi mai ai i ko kakou mau poho lima, obscured ia ma ko kakou nei one hanau, i obscured obscured obscured obscured

 

Ka hiki ana aku o ka Moiwahine Emma i Pelekane.

Ma ke ku ana mai nei o ka moku Min doro , ua loaa mai ia makou kekahi nupepa i kapa ia E vening Mail , a malaila makou i ike ai i ka hiki ana aku o ko kakou Moiwahine Emma i Enelani, a penei no ka hai ana mai :

"Mawaena o na eemoku o ka mokuahi lawe leta Tasmanian i hiki aku ma Souametona (Southampton) ma ka la 13 o Iulai, o ka Moiwahine kanemake Emma, a ka Moi Kamehameha V., o Honolulu, i ukali ia e ke Komisina Pelekane ma ke kauoha a ke Alii Wahine Victoria. O na hoa hele o ka Moiwahine Emma, o Hon. C. G. Hopkins a me Hoapili wahine, oia hoi o Kiliwehi; o Rev. W. Hoapili a me Welch, ka hoa hele a ka Moiwahine i paulele loa ai. Ua lawe aku ka Moiwahine elua mau keiki kanaka, o Palemo a me Kealakaa, e aoia laua ma ka oihana naauao ma Enelani." Ua hai pu ia mai no hoi ka oluolu o ke ola o ko kakou Moiwahine a ke manaolana nei makou, e hoouna mau ae no kakou i ka kakou mau pule i ka Makua Nui e kiai a e malama ia ia ma na wahi a pau a kona mau kapuai e hehi ai.

 

Na mea hou o ke Alo Alii.

Ua hiki aku ka Moi ke Alii ma Lahaina i ka Poakahi o keia pule i hala ae nei, mai Pukoo, Molokai aku, oia ka la 18 o Sepatemaba, 1865. He maikai ke ola o ka Moi a me kona poe a pau, ua oluolu lakou e noho la. Ua manao wale ka Moi e noho ilaila a hala he mau pule, a he manao e hele ma Wailuku i ka makaikai. Ua hoouna ia aku ka lohe ia ia no ka mai pilikia loa o ka Mea Hanohano R. C. Wyllie Kuhina o ko na Aina e. Ua hoounaia'ku na palapala ma ka lima o ka Ahai Palapala o J. D. Halai, Luna Makai Kauwai o Honolulu, maluna o ke Kuna Moikeiki i ka Moi, e hai aku ana no ia mai pilikia ana o kekahi o kona Kuhina.

He maikai ke ola o ka Mea Kiekie P rincess Kamamalu, aia no oia ma Kahalauaola kahi i noho ai. I ka Poakahi la 18, ua holo mai oia e ike i ka mai o ka Moi Wahine kanemake ma Haimoeipo, a hoi no ma ia la iuka.

He maikai no ke ola o ka Mea Kiekie M. Kekuanaoa aia no oia ma Papakanene kahi i noho ai. I ka holokaa na'lii i kela la aku nei ma ke kulanakauhale.

He mai no ka Moi Wahine kanemake o H. K. Kapakuhaili, aia no oia ma Haimoeipo kahi i noho ai, o ka olelo a ke Kauka Makipine, ua oluolu oia.

Ua hiki mai hoi na Mea Hanohano J. O. Dominis a me kana wahine Alii ma Lahaina i ka Poalima, la 22, maluna o Kilauea moku.

Aole i ike ia ka wa e laweia'ku ai ka Mea Hanohano R. C. Wyllie, ua kokoke a pau ka ike pono mai. Malaila ka Mea Hanohano C. de Varigny ke Kuhina Waiwai kahi i kiai ai i ka po o ka Poaono i hala iho nei, aole i ike ia ka pono.

 

IMI LOAA MA KA HOOPUNIPUNI—I ka Poalua o ka pule i hala iho nei, ia makou i kiei aku ai iloko o ka rumi keena o ka Aha Hoomalu, e hookolokolo ia ana kekahi negero o Benjamin S. Fuller kona inoa. I ko makou nana ana aku i kona mau helehelena, me he mea la, aole i malihini loa kona mau ano ia makou. I lawe ia ae ia ilaila e hookolokolo ia ai no ka imi loaa ma ka hoopunipuni, penei kana hana. Ua oki kela i na lala o na laau piki ; a apoapo ae i ka lepo mawaho, ua lawe mai i ke aa o kekahi mau laau e ae, a houluulu mawaho, i kumu e waiho aku ai i ka manao, maluna o kela mea kuai, keia mea kuai, he mau laau piki maikai loa. Pela, kana hana mau ana i kela wa i keia wa, aka o na laau a pau ana i kuai aku ai, ua pau wale no i ka make, a no ia mea ua haohao ka poe i kuai mai. I ka eli ana iho aia hoi, he lala wale no, kupono ole i ka manao aku e ulu ana, ua maloo loa na laau a pau loa i kuai ia ai, a ma ia hana ana a keia negero, ua poho ka poe i kuai aku me ia. A pono no paha ia e kapaia, he imi loaa ma ka hoopunipuni. Ua hoopaiia oia no na hoopai elua, he kana lima dala, e hana ia ma ka hana oolea, no na haneri la elua, a me na koina.

 

I KA POE MEA KO MA HONOLULU.—Ua hiki io makou nei ka ulono, aole e liuliu, a kukulu ia kekahi wili ko ma Honolulu nei, nolaila ke kauleo ia aku nei ka poe mea ko e malama pono i ko lakou mau ououo ko, e holehole pono, no ka mea, ina aole e holehole ia, e nui ana no ka wai o ke ko, aole nae e nui ke ko paa e loaa mai noloko olaila. Ua kaumaha no paha ka manao o kekahi poe, me ka manao e poho ana, aka, aole no ka mea, ke hooikaika nui nei kekahi poe e kukulu i kekahi wili a e mahele pu me ka poe mea ko.

 

NA HANA A KA MOI.—Mawaena o na hana a ka MOI i noho mai nei i Molokai, ua hai mai ia makou, kona eli ana mai nei i kekahi punawai ma Pahukani, a kukulu i pauma wai malaila, a hoopau hoi i ka nele ana o kolaila poe i ka wai ole. Ma keia hana ana a ka MOI, he mea ia e hoohoihoi ai i kona mau makaainana o ia kaha. A he kia hoomanao no hoi ia na ko laila poe e hoomanao ai, oiai i kona mau la lawai-a malaila.

 

HE HALE KUAI BIPI HOU—Ma keia Poakahi aku, e wehe ia ana kekahi hale kuai bipi hou ma ke Alanui Alii kokoke i ka halekuai o Kakela a me Kuke. O ka poe a pau i hune no na io holoholona, e loaa no ia lakou na io bipi momona o Waimanalo malaila ke naue ae.

 

He mea maikai ka pono, aka, ua hea obscured me he makua la; a ma ona la obscured obscured poo o ka ha o obscured obscured obscured

 

Manao Aloha.

"Aole lua o ke ki lena i ka ua,

Lena makalena ka maka o ka lehua,

Lena polena ki lena i ka ua,

I ka hoowiwo i ka makani,

Laaua wiwo ka pua Kamakahala,

Hala aku no oe owau aku no."

I ke ahiahi o ka Poakolu iho nei, ua hiki mai i o makou nei ka lono kumakena, no ka lawe ia ana aku o ko kakou hoa aloha e ka make, oia hoi o Josias, Kaaukai. He mea manaonao, makaua, me ka mokumokuahua ia kakou i kona lawe kohana ia ana aku mai ke alo aku o kona kokoolua, oiai he mau la hapa wale no ko laua noho u ana iloko o ka hipuu paa o ka meteremonia hemolele, aka, ua lawe aku ke Akua i ka uhane, a o ke kino e hoi aku no i ka lepo, i kahi nolaila, mai na mea a pau.

Aole wale i kana wahine ke aloha ana nona, ua haalele iho oia he mau kakuahine aloha, he mau makamaka kuili, he mau hoaaloha, a hoinainau hoi, he mau hoa pili, aia iwaena o lakou a pau ka ehaeha, ka walania, o ke aloha e loku mau ana i ka iwi-hilo o ka lakou mau puuwai. Aole no paha e wae mai ana ka make i kana mea i makemake ai, aia no ia iwaena o na'lii, na poe kiekie, na poe hanohano, na poe haahaa, na hu, a me na lopa, o ka make ka enemi nui nana e hookaawale aku i na mea a pau mai ke alo aku o keia ao inea. He Kakiana I oia no ka Puali Pukaa o ka "Haku o Hawaii," a he kokua ia no ke Kilohana Pookela o ka lahui Hawaii" (Ke Kuokoa.) Iloko o keia mau la i newa ae nei, ua hooikaika oia ma kana hana he hoopono, he ike, he oluolu, a me ka pololei ma na mea i haawi ia nana e hana, aka, auhea oia? Ua hala, ua nalo, aole loa oia e ike hou ia, a hiki i ka la nui o keia Ao.

Ehia mea aloha, o ka hoa pili he wahine—

"I pili'a ka ua me ka la,

I pili'a ke anu me ke koekoe,

Me ka ua kukalahale o ua aina nei la e—aloha."

He aloha. I kona wale ka hoi ke aloha i na hoalauna, aiwaiwa loa aku hoi i ka mea hilu he wahine.

O kekahi mea luuluu, o ka pokole loa o ko laua mau la i noho pu ai me kana wahine, malalo o ka malu o ka materemonia, a me na olelo a ka mea Hemolele i kauoha mai ai ia laua; "O ka mea a ke Akua i hoohui ai aole loa e hiki i ke kana ke wehe, a hookaawale ia laua e ka make." Ano, ke ike nei kakou ua wehe ia laua me ka laua opuu hou i h aawi ia mai e ka Makua Nui, ka mea nona mai na pomaikai a pau.

He oiaio wahi a Davida—"Ua hoohalikeia ko kakou mau la me ka palahalaha o ka peahi lima." "A ke hele nei kela kanaka keia kanaka me he aka oiaio ole la."

"Pua mai no ia i ke kakahiaka a mohala iho, a i ke ahiahi ua oki ia oia ilalo a mae wale iho la." A ke lana nei ko makou manao, e hilinai aku ka wahine kanemake, a me na makamaka aloha i ka hooluolu hookahi, a nana no e hoomaha mai na kaumaha me na luuluu. Ka nui o kona mau makahiki, he iwakalua.

 

KA MANUWA SPA RROWHAWK—I ka auina la o ka Poalima iho nei, ua hoolale ia ae kela mea keia mea, i ka wa i kau mai ai na telegarapa, a ua hooho ae kela mea keia mea o ka "Shenandoah ae paha keia!" Mahope iho o ka hora elua, ua ike ia aku ua mokuahi nei, a hoopau ia mai la na kuhihewa ana, ma ka ike ana aku, he hae Belekane ke kowelowelo ana maluna o kona kia. Ua holo aku makou iluna ou a moku nei e holapu mai i na mea hou, i hooaiai ae ai makou imua o ko makou poe heluhelu i na mea hou e pili ana i ua moku nei, a malalo nei e loaa ai ia mau mea:

O ka nui o na nu o ua moku nei he eha, o ka nui o kona mau kanaka, he kanaiwa; eono haneri kanahiku kumamaono ka nui o kona mau tona. Ua haalele aku ia Calio i ka la 18 o Augate iho nei, he kanakolu kumamalima la mailaila mai. Ma ona mai i hiki mai ai ka lono, he huliamahi ma Calio na ka Hope Peresidena Castill i hoala i keia kipi.

 

HE HEIHEI, A HAO KA HANA A KEKAHI POE O KAKOU—Ua lohe mai makou he nui ka ona, ke heihei lio a me ka pili waiwai ma ka "Apana o Waialua." He mau kanakolu paha o ka poe e noho wale ana ma na kuaaina o kakou, e hui pinepine nei ma Waialua, mai kekahi manawa, mai a kekahi. He puulu kanaka paha kai hoi mai, mai ka heihei lio o Waialua mai, he umikumalua paha ko lakou nui e hoi ana lakou ma ke alanui o Laie e hiki ai i Hauula. Aka, ia lakou e hoi ana ma ke alanui, halawai mai la lakou me kekahi Pake maauauwa mea ona, a kahea aku la i ka Pake e ku iho a e kuai lakou i ka mea ono. Oiai ku iho la ka Pake, e wehe ae la i na pakeke mea ono, a ahuwale ae la kana pakeke dala, i ko lakou nei ike ana aku i ua wahi eke dala la, ka hao aku la no ia i ke eke dala a me kekahi mau mea ono a holo aku la maluna o na lio, me ka makau ole i ka mea nana i hana e nana iho ana maluna. O ka loaa iho la ka ia o ka hele i ka heihei lio a puehu, alaila, hele e hao i ke dala a ka mea hana pono.

 

KE OLA O WALE.—Ua lohe mai makou, o ke ola o R. C. Wale (Wyllie,) ke Kuhina o ko na aina e, aohe maikai, aka, ke mau nei no ka nawaliwali.

 

O ka wahine i piha i ke aloha, he lei poni ia no kona poo; a iloko o kona puuwai e waiho ai i ka ehaeha wela, me he ahi la.

 

Ka Anoai o ka Liula.

E KE AU OKOA E ; Aloha oe:—

Ua noi ia mai au e na ewe aloha o Polehekekai, e hai aku i na mea a'u i ike ai iloko o ka po mahina eehia o Hoku la i kaahope ae nei, he po no hoi i hoomanao nui ia e ka poe i hanai ia ka lokomaikai o na kukuna o ka mahina, he po no hoi a na puuwai elua e pana akahele ai, ka po hoi i moeuhane mau ia e na puuwai i hoohaiamu ia e na kulu waimaka a ka iini. A maanei la, ke noi aku nei au i ka oluolu o ka poe heluhelu e kala mai, ina aole i ku i ka i-i.

Ma ia la, i ka wa a na kukuna mua o ka la i hehi iho ai i ka lai kapu o Lehua, ua uhi mai na eheu eehia o ke ahiahi maluna o Honolulu holookoa nei mai o a o, ua ikea aku na kukui o na hale nunui a me na pupupu hale, e uwiuwiki mai ana ka a ana, a ua ike ia aku no hoi ka malu nani o na Iwa, i ka wa a lakou i kikaha iho ai maluna o na puu uliuli, ma ke obscured haliu i ka ua Lanipolua. Ua hoomaka ko'u koele wawae ana ma ke Alanui Liliha, e huli ana ke alo i ka pali luli malie a ka Ahihi, oia hoi ka uka noe anu o Nuuanu, ua kahiko mau ia oia e na kilihune wai o Waipuhia, ua pulu-pe na maka i na hunahuna wai, i ukali ia mai e na ea makamae o na pua hala loli o Kekele. Ia'u e huli puno ana iuka, a e walea ana i ka moni mau i na ea makamae, aia hoi ke kuahiwi o Kaala ma ke Komohana aku, e hoohaiamu ia ana e na ohu,i hoopulu ia e na kulu wai paoa o ka mauu hene, i kahiko ia e ka ehu kai o Puaena.

Ua ku iki au malaila, e hoonanea ana e na kii anoninoni o na puu a me na kuahiwi uliuli o Oahu nei, o Kakuihewa ; ua puni au i ka eehia ia e na mea hooluolu maka, ua pa mai ka makani Waikoloa, e lawe mai ana i na leo hoowalea o na wailele, ia lakou e kulu makawala ana maluna o na kahawai a me na awaawa uliuli, i hoopo ia ai ua iliilo o ke kahawai e ke onaona o na liko pua lehua, i ka wa a na Alawi i lu helelei iho ai maluna o na iliili.

Ua huli au a nana aku i ka Akau, aia hoi ka puu nui e ku ana maluna pono o Ahulimanu, i kahiko mau ia e na kumu lehua, me he mea la, aia o Hiku ilaila me na pua lehua, a hoomanao ae la au i kekahi wahi mele, penei:

"I hihio iho au e moe,

Ku ana o Hiku i ka nahele,

Me na pua lehua i na lima."

Ua ku ua puu la maluna pono ae o Ahulimanu, me he koa la me kona kahiko nani, e kiei ana i ka maluhia o kona haku ; a no kuu manao ana ua lawa i ka ike ana aku ma ia wahi, huli ae la au mauka, e nana pono ana i ka uku anoano o Nuuanu, oia hoi ku ana ke kuahiwi lai o ka manao oia o Konahuanui, i uhi ia kona piko e na ohu, e hoolulu mau ana i ka pua Kamakahala, aia hoi ma ka aoao Komohana ae o ua mauna la, ke aweawe ana o na kilihune wai o Waipuhia, e hooma-u mau ana i na kumu Ahihi, i ulu pu me na Palapalai a me ka Awapuhi, aia hoi ma na lihilihi o na pua Awapuhi, e haiamu ana na Pupukanioe, i uhi ia e ke kapa lau koa o Lilinoe.

Mawaena o Konahuanui a me Waipuhia, moe ana ke Alanui Nuuanu, me na kanaka he nui, e hele ana a e hoi ana i na pali hauliuli o Koolau. I keia wa nae, ua kau pono ae ka mahina opulepule maluna o na puu a pau loa, a ua hoolilelile ia no hoi o Oahu holookoa nei, mai o a o. Ua iko ia aku o Hanaiakamalama e ku ana i ka lai lua o Kahalauaola, ua hoohanohano ia e na lau koa e luli malie ana i ka makani, ua lawe mai ka makani i na ea aala o na mala pua, a ua hoopaoa iho i ke ala maluna o ka hale anuanu a ke Aloha, kahi hoi i waiho ai ke kino kupapau o ko kakou Moi Aloha a me kana hiwahiwa, e moe ana iloko o ka hale Leo Ole. A makai iki mai, waiho ana ka Ilina kupapau o Maemae, me na kia hoomanao o na makamaka aloha i hala e aku la, e waiho ana i ke anoano aloha i na kini. Aia hoi ma ka aoao Hikina o ke Alanui Nuuanu, waiho kahelahela ana ke kawa o Kapena, e hookahe ana i kona wai huihui maloko o na au-wai, a puka loa aku i kai o Pokele, ua hooma-u ia ke kulanakauhale holookoa o Honolulu nei mai o a o, a ua inu a kena, a ma ka aoao hikina aku o ke kawa o Kapena, waiho laelae ana ke awawa o Pauoa, me ka uliuli i na lau laau a me na mea kanu, a e ku haaheo ana hoi ka puu o Puaowain me kona nani, e haaheo ana i ka welo o ka Hae Hawaii maluna iho, a malalo mai on, ku ana ka Hale Kula Alii, me kona mau puka olepelepe omaomao, i hoopuni ia e ke kahua paani o na keiki kula, a ma ka aoao Hikina aku ona, ku ana ka Hale Mai o ka Moi Wahine, ka Hale nani hoi i maiau ia e na Lima Aloha o Ia'la, i holo aku nei i na kahakai mamao mai ko kakou kapakahakai aku o Kulolia, maluna o na opuu ale o ka moana, e hoi ana i ka muku a me ka lala A ma o iki aku hoi, waiho ana ke kula loa o Kahua, e hamama pono ana i ke awaawa o Manoa, i hoopulu mau ia e ka ua Kuahine, a ina e huli ae ma o aku, ku ana ka Lae o Leahi, i hoopuni ia e na kumu Niu, e pa mai ana ka makani ma Waialae, e lawe pu mai ana i na ea aala o na lau lipoa, ia wa no, kani ana ka bele mua, a wiwi iho la au i ko'u mau keehina wawae, ma ka manao e hiki koke aku i ka hale. Nolaila, e aloha ahiahi auanei, a, me oukou no ka hoi o luhi.

LIUA.

Honolulu, Sept. 20, 1865.

 

Ma ke poo o ke kanaka hiamoe, ua piha i na liha a me na uku lele, nolaila, pono e ala ae, mai hiamoe.

 

Mai nana aku oe i ka hewa o kou hoa launa, aka, e ao aku oe, i pau ai kona lalau ana.

 

APANA O WAIALAE, OAHU,

S ept. 15, 1865.

I na hoa Hanohano o ka Nupepa "KE AU OKOA."—Aloha oukou:

Aia ma ka Helu 20, Buke I o KE AU OKOA a kakou, ua halawai kino pu iho au me na olelo hoonieniele; hoonioniolo, a hoopololei paha ole wale a S. M. Kamakau, kuu kaikuaana o ka hale inea, "Lahainaluna Alemanaka," no ka Papa Kuhikuhi a'u, a kahi pokii ona i hoopukaia ma ke "Kuokoa."

A ke mahalo, a ke apono hapa nei hoi au ia mea, oiai, aohe i ku ka hapanui o kau mau olelo ao e ke kaikuaana, i ka hooponopono ana i kuu Papa Kuhikuhi, e like me kuu noi mua ana'ku ia oukou e hooponopono mai i kahi hihia o ka Papa, mahope iho o kona paa ana, i mea e maikai ai, a e maemae ai hoi ka Papa Kuhikuhi, no ka pono a me ka pomaikai o ka hanauna mahope iho o kaua.

A eia ka hoi, o ka hoonieniele mai kau e hooakamai mai ai e S. M. Kamakau. "He wahine anei o Kaahumanu na Kamehameha no ka wa ilihune?" He mea kupaianaha ko huna iho i ka mea ku i ka oiaio, a hoopuka ninau ae hoi i ke akea, i ka mea aole i loaa ia oe.

A. D. 1775. Mareia o Kamehameha I me Kaahumanu, a mahea iho la hoi o Hoapili wahine?

A ina e hanau ka Kaahumanu keiki, alaila, aole anei e luahine e mamua o Hoapili wahine?

E na makamaka o ke KE AU OKOA, a me na hoa Hanohano e ae hoi o ke Aupuni o Kapuaiwa Kamehameha V., ke kahea aku nei au ia oukou, me ka leo oluolu ku i ke aheahe aloha.

He mau ninau kupono anei keia a S. M. Kamakau, no ka hooponopono ana, kalakalai ana, a me ka hoomaikai ana hoi i kuu Papa Kuhikuhi? Ina aole oukou e hai mai, alaila hoi, na'u e pane e aku.

Aole! Aole loa no! Aka hoi, he mau ninau kupono loa keia i ka hooakamai, i ka hooio, a i ole ia, he mau ninau kupono loa no hoi i ke kaena okoa ana i kona ike iho, no ka mea hoi, ua nonoi mua aku au i ka poe naauao, ina paha he ahole, a ina paha hoi he Hawaii, e like me oe e S. M. Kamakau, e noho ana ma na lihi a-e one kai o keia Aupuni, e hooponopono mai i kahi lalau, a mau wahi lalau paha o kuu Papa Kuhikuhi, mahope iho o kona paa ana, ke haliu ae hoi oukou a nana aku na maka i ka Helu 27, Buke IV, o ka la 5 o Iulai, Aoao hope, kolamu mua, e i ana, "He Papa Kuhikuhi."

A i keia mau la ka hoi, oiai aole i pau kona hoopuka ia ana'ku, a, ka hoea e mai no ka ia o na olelo hooponopono ole ia'u, me he mau olelo hoonieniele la i ka nana'ku.

He mea kupanaha ka newenewe, ka hiluhilu, ka ihi, ka nani, a me ka naauao o na olelo hooponopono ole wale a S. M. Kamakau, ka lehai honua okoa e mai e kaawe i ka pono hoonaauao e imi ikaika ia nei no ka hanauna mahope iho o kaua, ke kokokomo ae kaua iloko o ka aina i ana pono ia ka loa a me ka laula, ke kiekie hoi o ka hohonu, he luakupapau.

A, i mea e maikai ai kaua ma ka olelo ana a me ka hoopuka manao ana hoi imua o ka lehulehu, nolaila, ke haawi mua e aku nei au i ko'u aloha ia oe e S. M. Kamakau, ma keia wahi o ka'u palapala, i kakau inoa ia e a'u i keia la 15 o Sepatemaba, o ka makahiki kaulana hoi o  ko kaua Haku, hookahi tausani ewalu haneri kanaono kumamalima, ma kapa muliwai o ka apana aina o Waialae.

A, ke hoike pu aku nei no hoi au i ko'u manao mahalo, no kou akamai lua ole a me ka hohonu pookela kiekie wale aku o kou ike, i ka hoopuka ana i ka Moolelo Hawai, i ke Ao Hoku, a me kau palapala nieniele o ka la 4 iho nei o Sepatemaba, nona ke poo i kakau loihi ia, penei:

"He hana naauao, me ke akamai, ka ninaninau me ka hoomaopopo iho i na wahi hemahama i makaukau, owau hoi kekahi i manao e ninau ia mai, ina he mau kumu kupono o ka ninau."

A me kau Papa Kuhikuhi Makahiki hoi o na mea kaulana o Hawaii nei wale no, i hoopuka pu ia me ka'u Papa Kuhikuhi Makahiki o na mea kaulana o ke ao nei, ma ka Helu 28, o ka Nupepa Kuokoa.

O ke kumu nui o ko'u mahalo ana ia oe, oia no ke akamai lua ole o kou mau kupuna i ka helu makahiki, mamua iho loa'ku o ka hiki ana mai o na Misionari, i ka A. D. 1820, a me ka malama ana hoi a hooili iho nou, a ia oe la, puka loa ke akamai lua ole o keia lahuikanaka i ka helu makahiki, o ka wa kahiko, ka wa hoi aole i halawai ko kaua mau onohi me ka malamalama o ka la.

Ke kuhi nei au, he lahui naaupo loa keia, eia ka hoi aohe naaupo, he lahui naauao loa no ka i ka helu makahiki. Penei oukou e ike ai, aia ma ka Moolelo o na mea kaulana o Hawaii nei, a me ka Papa Kuhikuhi hoi a S. M. Kamakau, ua akaka lea, aohe kakou iloko o ka naaupo haalele loa.

E nana iki mai kakou. I ka A. D. 1100, hanau o Kalaimanuia, ma Kukaniloko, (Nupepa Kuokoa, Helu 35.). A ma ia manawa mai, a hiki i ka A. D. 1555, hanau ia o Kualii ma Kailua, Koolaupoko, i Oahu nei. A pela mai no hoi a hiki i ka noho Aupuni ana o Kalaiopuu, alaila, aole au i manao, he lahui naaupo loa keia mamua aku o ka hiki ana mai o na Misionari me ka Baibala, i ka A. D. 1820, ina he oiaio ka hoike a S. M. Kamakau, aka hoi, he lahui naauao na ma ia ano, ma ka malama pono ana i ka manawa.

A ina paha aole, alaila hoi, nohea mai ka Kamakau ike ana, ua hanauia o Kalaimanuia ma Kukaniloko, i ka A. D. kahiko loa 1100, a me Kualii hoi i ka A. D. 1555? Ma ka Buke Mookuauhau, a Buke Kuhikuhi Manawa anei a Waawaaikinaaupo kou ike ana e Kamakau, i ka manawa i hanauia'i keia mau kanaka elua?

Ke olelo aku nei au imua o oukou me ka maopopo loa, aole hiki ma ka nui akamai o Kamakau ke haku iho pela i papa kuhikuhi oiaio, ke ole e malama ia mai kekahi mau hoike ana e kona poe kupuna, a poe e ae paha. Pela no hoi, aole hiki ma kuu noonoo iho ke hoopuka aku i Papa Kuhikuhi Manawa, mai ka hookumu ana mai o ke ao nei a hiki i keia manawa, ke ole e malama ia mai kekahi buke, a mau buke kokua paha i ka imi ana'ku i na mea i hana kahiko loa ia, aka hoi, no ka loaa ana mai ke kumu e hiki ai, a ina e hewa na mea i hana hope ia, alaila, ua hewa, a ua pono ole no hoi na mea i hana mua ia.

A oia ke kumu nui o kuu haawi mua e ana aku ia S. M. Kamakau, i ka hoomaikai mahalo, no kona malama ana i na olelo ao a me na kuhikuhi, ke Ao Hoku hoi a me ka buke helu manawa, a i pomaikai nui hoi no ka hanauna Hawaii, o ke Aupuni maluhia o Kamehameha V., a i kapaia, "KE AU OKOA," o kona manawa.

A ma keia wahi hoi, e kapae huluhulu ae au i na olelo a me na wehewehe mahalo nona, a e hoike aku hoi au i ka pane ana o kana mau ninau, o ka la 4 iho nei o keia malama.

A ina e haule iho ka'u mau olelo pane malalo o ka oiaio i ku like ole me kana ea, alaila, aole hoi ka akaaka nui iho, e haaloulou hele ai na niho i ka mea hilahila, a lele okoa mai pahae kui i ka mea eha, oiai he nawaliwali, he palupalu, he kamalii hoi, he opiopio no, a na Kamakau aku no ka eha, na ka mea nui, he kahiko kela, ua oo na iwi, a ua wikani hoi ka noho ana o ka noonoo iloko o kona opu.

A eia malalo iho nei na niele a S. M. Kamakau, a me ka'u mau wahi aleualeu olelo pane pu aku hoi i manao ai, e huai pau aku, "Aia no la hoi i ka hana ana." Wahi a ka olelo.

A. D. 1775. Mare ia o Kamehameha I., me Kaahumanu, a mahea o Hoapili wahine ia manawa?

Haina . Eia la i hea? Eia paha i Waialua, a i ole ia ea, ina no paha i ka opu o Namahana?

Wehewehe iki . Ina ua ae mai oe ua mare ia o Kamehameha I me Kaahumanu, i ka A. D. 1775, i olelo ia e a'u ma ka'u Papa Kuhikuhi, alaila, ua ae pu mai no hoi oe i ka pono o kuu olelo ana, aia no o Hoapili wahine iloko o ka opu o Namahana, a ina aole, alaila, aia la i hea i like ai me kekahi hapa o kuu pane ana? Anoai paha, ina no i Wailuaa, i ko aina.

No ka mea, aka hoi, ina paha ua mare ia o Kamehameha ma iloko o ka manawa i olelo ia, A. D. 1775, alaila, aole i hanau mai o Hoapili wahine, aka hoi, a hala ae na makahiki ekolu, mahope.iho o ko laua mare ana, hanau mai la o Hoapili wahine, A. D. 1778. A ina pela ea, alaila, aia no ka o Hoapili wahine iloko o ka opu o Namahana, i ka wa i mare ia ai o Kamehameha I., me Kaahumanu, a like me ka'u olelo m ua ana aku ia oe, a me lakou la aku hoi.

Ninau hou. A ina e hanau ka Kaahumanu keiki, alaila, .aole anei e luahine e mamua o Hoapili wahine?

Haina. Aohe.  Z. Poli.

 

HE HUNE PAHA—I kela Poakahi aku nei, ua lawe ia ae kekahi mau koa elua imua o ka Aha Hoomalu e hookolokolo ia ai no ka aihue ana i kekahi mau lole wawae manaonao ehiku. I ka Poaono aku nei, i ka wa a ka Onward e hoomakaukau ana e holo i Kapalakiko, pii aku la kekahi mau makai e nana i ka moku no ka poe holo wale me ka ae ole ia. I ka huli ia ana, ua loaa aku laua ilalo o ka moku, me ua mau lole wawae nei, a i ka ninau ia ana aku, hai mai laua, ua hewa no, ua manao laua he aina anu o Kaleponi, a nolaila, laua i laulima ai i ko hai waiwai. He hune io paha, a o ka laua manao ka, oia ka ka mea e pau koke ai ka huna.

 

KA MANUWA SA RANAC —I kela la pule aku nei, ua holo aku ka manuwa Saranac . Ua hiki mai i o makou nei ka lono, i holo aku nei oia i na Pae Aina o Fatuhiwa, no ka lohe ia ana mai, aia ilaila ka moku e haawi ai i ka nanahu ia Shenandoah , a mailaila aku i na Mokupuni o Marshall, e huli hele ana oia i ka Shenandoah , a hookahi paha mahina me ka hapa hiki hou mai oia ianei. Ina e loaa aku ka  moku mahu o ka Shenandoah , i ka Saranac , alaila, he mea ia e hoopilikia ia ai ua puhi okaoka nei o na Okohola.

 

KA BUKE MOOLELO HOU O HAWAII NEI.—I keia pule iho nei, ua hoike ia mai ia makou, kekahi buke moolelo hou o Hawaii nei, i kakau ia e kekahi haole, o Dr. Branxley kona inoa—a o ka hapa nui o ua Buke nei, no na mea e pili ana i ko kakou one hanau nei, a e hai ana no hoi i na hana a ka poe nana kakou i alako mua ae mai na kae o ka auwaha o ka pouli.

 

MANUUNUU WALE NA LAAU HALE. —I keia mau la e naue nei, ua ike iho makou i ka pae ana mai o na moku me na laau pono hale o kela ano keia ano. Ma ka manuunuu ana o na laau hale, ke manaolana nei makou e emi mai ana paha ke kumukuai.

 

No ke aha ka mea i haalele ai o kekahi poe i ko lakou aina hanau?

 

Nohea mai ke i ola loihi ana o ka poe hewa a me ka pae uhane haukae?