Ke Au Okoa, Volume I, Number 23, 25 September 1865 — Page 4

Page PDF (1.29 MB)

KE AU OKOA.

HONOLULU SEPATEMA BA 25, 1865.

 

HE MOOLELO

—NO—

LONOIKAMAKAHIKI

HELU 4.

Alaila, huki ia ae la ua i-a nei a ike ia ae la he mano, ike aku la o Kapahi a me Komoenaikaiaiwi i ke kapalili ana ae o ka i-a ma kikepa o ka waa, ninau ae la ua mau hoewaa nei ia Lonoikamakahiki, E! ua hiki ae la ka i-a a ua poe lawaia la iluna o ka pili waa? Alaila, pane aku la ua Lonoikamakahiki nei i na hoewaa, ua ike aku la olua, ae, wahi a na hoewaa alaila, ninau aku ua Lonoikamakahiki nei i na hoewaa ona, ninau ia aku, heaha iho la ka i-a a ua lawaia? Alaila, paa like iho la ko lakou la mau waha aole wahi mea a pane leo ae no keia ninau, a Kapahi a me Komoenaikaiaiwi, "Aia hoi ua ike e iho la lakou nei he mano ka i-a i lou ae la i ka makau a lakou nei." Ninau alua hou no ua mau hoewaa nei, heaha iho la ka i-a a ua lawaia, aole no hoi a wahi mea a pane iki mai o lakou, pane aku la ua mau hoewaa nei ia Lonoikamakahiki, aohe wahi mea o lakou la a kamailio mai he mea ka i-a, ninau akolu no lakou nei e like no me mamua, E! Kakuihewa ma, heaha iho la ka i-a a ua lawai? ka lakou la no hoi pane ole mai, i aku la ua mau hoewaa nei ia Lonoikamakahiki, aole he hai ia mai o ka i-a, ninau eha hou no lakou nei, heaha la ka i-a a ua lawaia? O ka lakou no ka pane ole mai me he kuli la, ninau alima hou no ua mau hoewaa nei, heaha iho la ka i-a a ua lawaia? Alaila, ui ae la o Kakuihewa i na lawaia ana, hai ia aku he mano ka i-a, lohe aku la ua mau hoewaa nei a Lonoikamakahiki i ko lakou nei pane ana aku he mano ka i-a, ke olelo nui mai la he mano ka i-a, pane aku la o Lonoikamakahiki i na hoewaa ana, pane ia aku, "ua poo mano," Ae; he mano, ua lala mano, ua hiu mano, ua ili mano, pane aku la o Kakuihewa ma, he mano no hoi; ua lilo makou ia oukou.

Alaila, pane ae la o Lonoikamakahiki i na hoewaa ona, e hookaawale ia ae ko kakou waa a manao aku, i nana aku ko lakou nei hana e huki ia ana ua mano nei e Kakuihewa ma iluna o ka waa, ninau aku la o Lonoikamakahiki i na hoewaa ona, kahea ia aku o Kakuihewa ma, homai hoi kahi makau na nei lawaia, i pa-ka mai no, aho mai no, maunu mai no, i mai la lakou la; mai uka mai no na Alii o Hawaii, hele mai no me ka makaukau, a makau mai no, pa-ka mai no, a aho mai no, a maunu mai no, ia manawa kulou iho la ua Lonoikamakahiki nei i ka hilahila, a helelei iho la ka waimaka, i aku o Loli ia Lonoikamakahiki, make ea, aohe ekemu mai o ka hanai, alaila, pane hou aku o Loli aole e make, i aku la ua Lonoikamakahiki nei, i ke aha hoi, i aku o Loli, i ko'u manao owau ke make, ko pa-ka owau, i ko aho owau, i ko maunu owau, kuu poo o ko pa-ka ia, kuu iwi papalina ko makau ia, kuu naau o ko aho ia, kuu io o ko maunu ia, e make oe, ae, i aku ua Lonoikamakahiki nei, he aloha ka hoi au ia oe, mai aloha oe i au o make oe; he nui paha ke kauwa a ke Alii o ke kauwa wale ae nei keia, he kauoha mai ka po mai, ku ae no auanei oe me ka leo nui; e Loli—e i paa a paa i ka kaua ia, he ahi mahao-o, no Puna, no Hilo, hele a nounou mai nei i ka lehua, i obscured hala, i ka pakaha, ia manawa o ka make iho la no ia o Loli. Hana ia iho la e like me na olelo ae maluna a pau, ku ae la ua Alii nei iluna o ka waa ona, a kahea iho e like me ka mea i hoakaka ia ae la, pane aku la ua Alii nei o Kakuihewa, wahahee na Alii o Hawaii, aohe he a-hi o nei ko-a, pane aku la ua Lonoikamakahiki nei, ua piha olalo nei i ka i-a, i ke a-hi, i mai la o Kakuihewa ma, e pili kakou, ae aku la o Lonoikamakahiki ma, ae, mai Hakipuu a Papaakoko mau i ke kahili, ae aku la o Lonoikamakahiki ma, ae, kahea aku la o Lonoikamakahiki ia Kakuihewa ma, e hoopili mai ka waa, haawi aku la o Lonoikamakahiki ma i ua i-a nei na lakou e huki, lalau mai la o Kakuihewa ma i ke aho, oia hoi ka naau o Loli, i aku la o Lonoikamakahiki ma, i huki ae nei oukou a he a-hi wale no aohe lei, alaila, lilo makou ia oukou, ina hoi oukou i huki a he a-hi me ka lei, leihala, leilehua, leipakaha, a ua kipona ia, alaila hoi lilo oukou ia makou, pane aku la ua Kakuihewa nei, wahahee na'lii o Hawaii, aohe a-hi i lei i ka lei, i mai la o Lonoikamakahiki ma, "E huki ka i-a," ae aku la no hoi o Kakuihewa, ae, ka huki ae la no ia o Kakuihewa ma i ua i-a nei, alawai iho o Kakuihewa a ike i u a i-a nei i ka uliuli ilalo, kahea mai la o Kakuihewa ma ia Lonoikamakahiki ma; "Eia ua ia nei la he hihimanu," Pane mai la o Lonoikamakahiki ma, ua hiki ae la nae paha ua i-a la iluna? "Hoole mai la o Kakuihewa ma." Aole, pane aku la o Lonoikamakahiki, huki ia ae a hiki iluna, o ka hiki hea hoi ia ke ula e nei i ka waha a ka uha o obscured ia, paa ae la ka Lonoikamakahiki ma ninau, huki ae la o Kakuihewa ma a pili ua ia nei i kikepa o ka wa, ike mai la ua mau hoewaa nei o Kaphi a me Komoenaikaiaiwi, i ke kapalili o ka ia mau kikepa o ka waa.

obscured i ae la ua mau hoewaa nei ia Lonoikamakahiki obscured obscured obscured obscured obscured obscured ona, ninau ia aku ka i-a, heaha iho la ka ia a ua lawaia, o ka lakou nei ka ninau aku, aole wahi mea a pane mai o lakou la, ninau alua hou no lakou nei; heaho iho la ka ia a ua lawaia, pane mai la o Kakuihewa ma, he a-hi hoi, i aku la o Lonoikamakahiki ma, he a-hi wale no paha aohe lei, pane aku la o Kakuihewa ma, me ka lei hoi, pane hou ua Alii nei o Lonoikamakahiki, heaha la ka lei, i mai la o Kakuihewa, he lehua hoi, a he hala, a he pakaha ua kipona ia, pane aku la o Lonoikamakahiki ma, ua lilo ea, ae mai la o Kakuihewa ma, ae, ua lilo. I aku la o Lonoikamakahiki i na hoewaa ana, e hoopili ae ko kakou waa i hoouka ia mai ka ia, hoopili aku la lakou nei i ko lakou waa a pili, hoouka mai la o Kakuihewa ma i ua i-a nei a waiho iho la iloko o ka waa o lakou nei, ia manawa koke iho la no, huki ae la ka pohaku hekau o ka waa o Kakuihewa ma, o ka hoi aku la no ia i uka, aole hoi i pae loa aku i uka, hoi hou lakou nei i kai, a loaa o Lonoikamakahiki ma, ninau aku la o Lonoikamakahiki ma, hoi hou mai nei ka hoi oukou? ae aku la o Kakuihewa ma, ae, pane aku la o Lonoikamakahiki ma, i hoi hou mai nei ka hoi oukou i ke aha? I hoi hou mai nei hoi makou e heihei kakou, pane aku ua Lonoikamakahiki nei, aia i ka a-a ae o ka'u mau hoewaa, a i ka nui hoi o ko laua ikaika, o ka ae ae la no ia o ua mau hoewaa nei, a o ka pili mai la no ia o Kakuihewa ma, mai Papaakoko a Punaluu umi ahupuaa, mau i ua kahili nei o Kookooku, (ke kahili hoi o ke kamaeu o Lonoikamakahiki,) ka mau iho la no ia o ka pili a lakou nei, ka holo aku la  no ia o Kakuihewa ma, ka i aku la no ia o Lonoikamakahiki, he mea kupanaha ka holo o Kakuihewa ma, ka i no hoi aia ka holo a holo pu, ike ia hoi keia mea he heihei, i mai la na hoewaa, ua nani i holo ana, i aku la ua Alii nei o Lonoikamakahiki, ua lilo kakou, hoole aku la na hoewaa, a e loaa aku no hoi paha ia oe e holo ana.

Auau iho la ua mau hoewaa nei i ke kai, aia hoi ua kupono ae la ka la i ka lolo; pane aku la ua Lonoikamakahiki nei, ua lilo kakou ia Kakuihewa ma, i aku la ua mau hoewaa nei ia Lonoikamakahiki, aole hoi paha ia o kou wahi e noho ai la e ke Alii o ka pola, e hoi mai oe a ke alo nei o maua la noho, o lele hoi auanei oe i ke kai, minamina maua ia oe i ko maua Haku, ka hoi mai la no ia o ua Alii nei a ma ke alo o ua mau hoewaa nei, noho keia, ka oniu ae la no ia o ka hoe a ua mau hookele nei, elima mapuna hoe a kahi ma kela aoao, a elima no hoi a kahi ma kela aoao, o-no ka uli a laua nei, ka holo no ia o ua waa nei, oia no ia o ke poi a ke kai la o ka holo ia ou a waa nei, i aku la na hoewaa ia Lonoikamakahiki, ke ike aku nei no auanei oe ia Kakuihewa ma, hoole aku la o Lonoikamakahiki, aole o'u ike aku ua hewa kuu maka i ka nui o ka holo o ka waa, ninau hou no ua mau hoewaa nei ia Lonoikamakahiki, aohe ou ike aku ia Kakuihewa ma, ua ike aku la au ia Kakuihewa ma eia no mamua nei o kakou, ka mau aku la no ia o ka holo o ka waa a pili me Kakuihewa ma; ka unuhi ae la no ia o ka hoe a ua mau hookele nei, ka hoe iho la no ia o ua mau hookele nei, i na mapuna hoe no elima a kekahi hoewaa, kau ana ko lakou nei waa iluna o ka waa o Kakuihewa ma, i ka ka mea o ka holo lua ole, i ka mapuna hoe hoi a nei hoewaa, kau ana no i kalua o ka waa kaulua o Kakuihewa ma, ka holo aku la no ia o Lonoikamakahiki ma, a o ka make iho la no oia o Kakuihewa ma; a au iho la iloko o ke  kai, a ka ae ia i ka liu o ka waa, ko lakou la pae aku la no ia i uka, ka holo aku la no ia o ua mau waa nei i ke one, "A pili aku la no i ua hale nei i Kamoa," ko lakou nei lele ae la no ia mailuna ae o na waa, a hele aku la e auau i ka mea paakai o ka ili, ka auau iho la no ia a pau ka auau ana, hoi ae la a ma ka honua hume na malo maloo, kihei na kapa maloo, haule aku la lakou nei a kahaone, nana aku lakou nei ia Kakuihewa ma e hoolana mai ana no i na waa noho iho la lakou nei a liuliu, i nana hou aku ka hana ua lana ae la ua waa la, ka holo mai la no ia o Kakuihewa ma a pae i uka, i mai la o Kakuihewa ma, e make ana ka hoi makou ia oukou, ua haalele ia oukou e makou; i ka mapuna no ka o ka hoe a na hoewaa au, o ko makou make no ka ia.

Alaila, o ko lakou nei hele aku la no ia i ka auau, a pau ka auau ana, o ko lakou nei hoi ae la no ia, a ma ka honua, hume na malo, aahu na kapa, hai mai la o Kakuihewa ma i ka lilo, ua lilo makou ia oukou, i aku la o Lonoikamakahiki ia Kakuihewa ma, ka imu o ka ia, a like a like ke poo kalua i ka imu o ka hiu kaulai i ka la, o hiki o Hauna ke kahu o ka i-a, ola hou ka i-a, ninau o Kakuihewa ma, aia i hea nei kanaka o Hauna? I aku o Lonoikamakahiki, aia no i Hawaii, i aku o Kakuihewa, aole ola o ka makou ia i ai i ka makau, akahi no ka hoi ka wahahee o ke Alii o Hawaii, e aho makou i ke ola hou o na ia, wahi a Kakuihewa, ninau hou o Kakuihewa, aia ihea ka hiki hou mai oia kanaka o Hauna, aia i ka poaiwa, i ke anahulu hiki ia anei, i aku la o Kakuihewa ma, koe o ka iwi, koe o ka unahi, i hou o Lonoikamakahiki, hiki o Hauna ke kahu o ka ia ola hou ka ia, pane aku la no o Kakuihewa, e pili hou no kakou, pane hou no o Lonoikamakahiki, ina i pau ka ia i ke kalua i ka imu, make la ka ia, e pili kakou, ae aku la o Lonoikamakahiki ma, pilia mai, alaila pili iho la lakou nei, mai Punalau a Waimea mau i ke kahili, pau loa Koolau, e aho hoi ko makou lilo ana i ke ola hou ana o ka ia, ninau hou aku la o obscured o kahi no ia e waiho nei ou a ia obscured Lonoikamakahiki nei, ae, ninau hou no ua Kakuihewa nei, ehia i hele mai? pane hou no o Lonoikamakahiki, hookahi no i hele mai, pau ae la na ninau a laua nei; ku iho la ua Lonoikamakahiki nei, a kahea iho la, e ke a-hi maha-o-o i kai nei la, holo mai; alaila, holo mai la ua i-a nei a pae iho la i ke alo o ua 'lii nei o Lonoikamakahiki, eia i ka po ia e kahea nei, i iho la ua Lonoikamakahiki nei i ua ia nei, "E kii oe ia Hauna ea," Apeape ae la na maha o ua i-a nei, ninau hou no keia i ua i-a nei, e kii oe i nei po a hiki i o, apeape ae la no na maha o ua ia nei, pane hou no nei, a kakahiaka no hele mai, o make a nei ko kokoolua, apeape ae la no ua ia nei, pane aku la no ua Lonoikamakahiki nei, o kii, pai aku la no keia i ua i-a nei haule i kahakai, koi ala hele aku la no ia, hoi aku la no ua Alii nei o Lonoikamakahiki iloko o ka hale i Kamoa, aia hoi e o ae ana na kukuna o ka la e ao, alaila, ala mai la o Kaikilanialiiwahineopuna, a hoala mai la i na kiai he mau wahine ia, (elua) o Ipuwai a me Haonawai, ala ae la ua mau kauwa nei a ninau mai la ia Hauna, i aku la hoi ua mau kauwa wahine nei, "Eia no ke moe nei," I mai la no o Kaikilanialiiwahineopuna, hoala ia ae hoi ha, hoala aku la keia a ala ae la ou o Hauna.

I aku la keia, e hele ae oe i wai holoi maka no'u, aia hoi, hopu iho la keia i ka ipu wai, kaha aku la no keia hele, ka hele no keia oia nei, o ka hiki aku no hoi koe oia nei i ka wai, ike nei i ka uliuli o nei mea loihi i ke one, kukulu iho la keia i ka apuwai, kaha aku la keia hele, ia hele ana aku aia nei a hiki, ike aku la keia o ua ia nei a laua nei, alaila, auwe iho la keia, auwe! ou a ia nei ka nei a maua—e, oia wale no nei e ninau nei i ua ia nei, ninau no keia i ua ia nei, hele aku la ko haku a hoopaapaa aku la i na aina ea, apeape ae la no ua ia nei, "A!" I kii mai nei no oe ia'u, apeape ae la no ua i-a nei, "Ae e haele kaua." O make anei ka haku o kaua, pau ae la ka ninau ana aia nei i ua ia nei, kaikai aku la keia i ua ia nei iloko o ke kai, hoi mai la keia a hiki i ua ipuwai nei, hali aku la keia i ua ipuwai nei a hiki i kahawai, ukuhi iho la keia i ka wai a piha, ko ia nei hoi mai la no ia a hiki i ua hanai, holoi ka hanai i na maka a pau, pane aku o Hauna i ka hanai, e haalele ana wau ia oe, e hele ana au i ka haku o kaua o make, i mai la ka hanai, haalele oe ia'u, ae aku la o Hauna, ae, kii aku la ua Hauna nei i ka ipu ia Kuwalawala a haule i kahakai, ka waa iho la no ia o ua Hauna nei, ke kau ae la no ia iluna o ua ipu nei, ka holo aku la no ia ou a Hauna nei, lawe aku la ke aumiki ke auka.

(Aole i pau.)

 

Na Mea Nui Kaulana.

O ke Alanui pii nui, aia ma Jamestown, ma ka mokupuni o Sana Helene, e kau ana mai ke kulanakauhale a hiki maluna o kekahi papu, he ewalu haneri kapuai ke kiekie.

O ka Buke nui i ike ia, oia no ka buke i kapaia ke "Korana," ka buke a Mahomeda. O ka loihi o ua buke la, he eha kapuai me na iniha ewalu, a o ka laula, elua kapuai me ewalu iniha. O ka loihi o ka manawa a ka mea nana i kakau ia buke, he eono makahiki holookoa. Aohe no he loihi mai a koe, hapa iho la ka Baibala Hemolele, ka buke nui hoi o keia mau la a kakou e ike nei.

O ka Moku nui o ka poe kahiko, oia no ka moku o Patolome, a o ka loihi o ua moku la, he eha haneri me iwakaluakumamaha kapuai, o ka laula, he kanalimakumamawalu kapuai. Eha tausani kanaka nana e hoe i ua moku la. O ke kiekie o ka palekai mai ka ili ae o ke kai, he kanaono kapuai, a o na hoe nui, he kanalimakumamawalu kapuai ka loihi.

O ka Bele nui i hana ia, aia ma Makao, iloko o makahiki 1739 ka hana ia ana. O kona kaumaha, he 412,000 paona, he umikumamaiwa na kapuai ke kiekie, a he iwakaluakumamakahi iwilei ke anapuni. O ka manoanoa o ua bele la, he iwakaluakumamakolu iniha.

Ua loaa ma ka mokupuni o Sumatera, kekahi pua nui, he iwa kapuai kona anapuni. O ke kaumaha o kekahi lau mailoko mai ona, he eiwa paina. O ka nana aku i  kona kulana, ua like me ke kiwi o ka bipi.

 

KO KAKOU MAU LAUOHO.—Ua ike iho makou i kekahi mau olelo a Kauka Dio Lewis, no na mea e pili ana i ka malama ana i ko kakou mau lauoho, a penei kana mau olelo: "Ua uhi mai ke Akua i na poo o kakou i na lauoha, aka, o kekahi poe, ua ako iho lakou i na lauoho. He mea hewa loa ia hana ana, waiho wale ke poo, ka puu a me na ake—ka maka a me keahi mau mea like e ae, ke ako ia ka lauoho," wahi a kekahi kanaka ike loa. "Ohule na kanaka, no ke aha? No ka mea, he komo lakou i na papale pulikiliki a me ka papale-kapu. Ua ike no hoi kakou i na wahine, aole ohule, no ka mea, aole komo nui lakou i na papale pulikiliki. Aole no hoi e helelei ka lauoho o na kanaka malalo iho o ke  kaekae o ka papale, ina e ohule wale no ke poo oluna, aka, o kela wahi, kau mau no kolaila mau wahi lauoho. Ina he iwakalua na makahiki e ohule ai o ke poo, aka, o kela mau wahi lauoho, aole e helelei iki ana. O ka papale pulikiliki, oia ka mea nana e hoopaa mau i ka wela o ke poo a me ke kahe ana o ka hou. Nolaila, o kahi e hookumu mai ai ka ulu ana o ka lauoho nawaliwali, a helelei wale iho na lauoho. Pehea e ulu hou mai ai na lauoho? E holoi i ke poo me ka wai koekoe, elua a ekolu paha holoi ana o ka la. E komo i ka papale kupono, aole pulikiliki i oluolu pono ke poo." Oia na mea e ao mai ana ia kakou e malama pono. E pono i na ohule Hawaii ke malama pono i  keia mau rula, no ka mea, he kakaikahi wale hoi, elua no.

 

HE WAHI KAAO

—NO—

KUAPIEI.

Kekahi keiki kaulana o ka papa haahaa loa.

HELU 2.

A makaukau na kanaka no ka hele ana i ke kaua, ia hele ana aku no, pau no ia ia nei i ka luku ia. A ike o Olopana, ua pau loa na kanaka i ka luku ia, na koa ikaika a me na 'Lii, ia manawa, eu kino aku la o ua o Olopana e hele i ke kaua, oia a me na makua o ua o Kuapiei, na aialo a me na aikane punahele, huliamahi mai la na makaainana mahope o Olopana, no keia kaua weliweli a ke keiki makaainana. O ka pii aku la no ia o lakou nei a hiki iuka, hoonohonoho iho la o Olopana i kona mau koa ikaika, i ka hoomaka ana o ke kaua, manao iho la o Olopana, nana ka make, a ku mai la no hoi o Kuapiei ma kona kaulana, oia hookahi wale no ma kona aoao, a ike aku la o Ku i ke keiki ana, olelo aku la o Ku i ke 'Lii, "Aohe kipi i ola, e make ana no ia." Ia manawa, hoomau aku la lakou i ka hele ana imua, a kokoke lakou e hiki aku ma ka ipuka o ua mau hale la, me ka hooikaika loa i ke kaua ana.

A o Kuapiei hoi, lalau iho la oia i ka laau ana, a oniu ae la, a olelo iho la oia i ka laau ana, penei: "E Kookookumailani—e! e luku ae paha wau?" Ia wa no, e luku aku ana keia, pau loa na kanaka i ka make, make na makua, a me pu me ke 'Lii. A ma ia hope iho, hoonoho iho la keia i kona kaikuahine i Alii, a noho ke kaikuahine i ka noho Aupuni, ma kahi o Olopana, ka mea i make. A o ua Kuapiei, aole ona makemake e noho ma ka noho Aupuni, o ka noho ku i ka wa kona makemake, i hiki ai ia ia ke nana i ka pilikia o ke Aupuni i ike ole ia.

Ia manawa, aohe hana e ae a ua keiki nei, o ka hooponopono wale no kana hana malalo iho o ke Aupuni, no ka  mea, ua pau loa o Maui ia ia, a o ka mana o ka noho Alii ana i ke kaikuahine no ia, e like me ka mea i hai mua ia ma ka Helu 22 o keia Nupepa. Ma ia hope iho, kui mai la ka  lono o ka ikaika o Kuapiei i Oahu nei, a lohe ke 'Lii Aupuni o Oahu nei, oia o Luahiwa, alaila, upu iho la oia i na  mea kapu ana a pau, a noa ia Kuapiei.

Eia ua mau mea kapu la a Luahiwa i upu ai a noa ia Kuapiei, o ke kaikamahine ana, a he keu o ke 'Lii wahine maikai a ui no hoi o ia manawa. O ka lua, o ka wai auau o Apuakehau, i Waikiki-kai, a noa ia Kuapiei. O ke kolu, o ka papa heenalu o ua kaikamahine la a Luahiwa, a noa ia Kuapiei. A hoomoe keia upu a ua 'Lii la o Oahu nei, nona ka inoa e pua ae la maluna. Ma ia hope iho, hoouna aku la ua 'Lii nei i kona mau elele, e kii ia Kuapiei i Maui, o ka inoa o keia mau kanaka, o Kaihe ma laua o Keae.

Alaila, olelo aku la o Luahiwa i ua mau wahi kanaka nei, "E kii olua ia Kuapiei i Maui, i kuu mea i upu ai, e kapu kuu kaikamahine a noa ia ia, a pela aku." E like me ka mea i haiia ae la maluna, a iwaena o kana mau mea ekolu i upu ai a noa ia Kuapiei.

Ia manawa, holo aku la o Kaihe ma laua o Keae, holo aku la laua nei a hala o Molokai a me Lanai, hele aku la laua nei oia kai, ma ka aoao Koolau o Maui, a hiki iwaho o Kahului, ike aku la laua nei e lana mai ana keia wahi waa. O ko laua nei holo aku la no ia a aneane e pili na waa, ninau aku la laua nei, "Owai keia wahi?" Hai mai ua wahi kanaka kamaaina la i loaa aku ia laua e lana ana, "O Kahului keia." Ninau hou aku la na kanaka malihini, "Auhea ke awa e pae aku ai ka waa i uka?" I mai la ua kanaka kamaaina la, "Nana aku no olua a popoi ka nalu, pae aku." Wahi a aa wahi kanaka kamaaina la.

Nalu iho la laua nei a liuliu, pane aku la, "Kahaha! Pae aku ko maua waa malaila a nahaha aku, o na iwi ou ka houhou." Pane mai la kahi kanaka kamaaina, "Ka! i i ia mai auanei ka iwi—e, he mea houhou no ka waa nahaha." O keia mea e olelo pu nei me ua mau elele waha koikoi nei, aole ia he mea e, o ka mea no ia nona keia moolelo, oia no hoi ke puhiokaoka o Maui, a kakou no hoi i ike mua ae nei i kona kulana a me kana mau hana, i ka pule i hala ae nei. O ke kumu nae o keia halawai ana o ua puhiokaoka nei me na elele a Luahiwa, no ka lana ana mai o kona manao e hana i na mea kaulana, oia hoi ka pakaka nalu, me ka hoomaopopo ole hoi o na elele, o ka mea keia a laua i kii mai nei.

Ia manawa a lakou e olelo ana pela, pane mai la ke kamaaina, nana aku iluna." Hoole aku la ua mau elele nei i ka olelo a ke keiki. Alaila, hoe aku la laua nei ma kahi e ike ia ana he awa, oia hoi kahi a kakou e ike nei he malino, aohe nalu, oia hoi ke awa. Ia laua e hoe ana a kokoke e pae iuka, nana aku la o Kuapiei, ua kokoke laua la e pae iuka, ia wa no, ku ana ka nalu nui, o ko ia nei hoomoe iho la no ia i kahi waa o ia nei, a o ka pae aku la no ia, oia pae aku la no i ka ale a loaa hou i ka nalu, pae loa keia iuka, aole nae laua la i pae i uka, kamumu ana ko ia nei wahi waa i uka o ka a-e one.

Ia pae ana o Kuapiei, o ko ia nei hapai aku la no ia i kahi waa ona a waiho i uka, i haliu mai ka hana o Kuapiei i kai, ua pae aku la na wahi kanaka malihini i uka, a e hapai ana i kahi waa o laua, o ia hapai wale a, aohe wahi mea a hiki iki, o ke kumu nae o ka hiki ole ana, no ka nenelu o ke one. O ka holo mai la no ia o Kuapiei, a hopu iho la mawaena o ka waa, o ka hapai aku la no ia, he mea ole nae ke kaumaha o keia mea he waa, i keia keiki kaulana o ka papa haahaa loa.

A ma keia wahi, ke noi aku nei au i ka poe e heluhelu ana, e alu iki iho kakou, a e nana ae ma keia wahi, a e hoolohe mai, aole anei no kona ikaika nui i loaa mai ai ia ia ke kulana kiekie, oia hoi kona kau ana ma ka pane poo o ka hanohano, mai kona wa kamalii mai a hiki wale i kona wa i hui kino ai me Luahiwa, ke 'Lii o Oahu nei, a no hoi, e na pokii, e nana aku kakou imua, i na mea i hana ia e Kuapiei, imua o na wahi elele.

A kau ka waa i uka, kaha aku la no Kuapiei, hele ana ; a ia wa no, ninau aku la ua mau elele nei, "Aia i hea ko Kuapiei hale?" Pane mai la kela, "Aia o kela hale e ku mai la o ka puloulou la, o ko ke 'Lii wahi la, hele aku no auanei olua a komo iloko."

Ia olua nae e hiki aku ai, nana aku no auanei olua a o ka mea e kahili ia ana la, oia no o Kuapiei, alaila, ninau aku no olua i ka poe e noho ana iloko, a na lakou hoi ia e kuhikuhi ae. A hala keia, hele aku la ua mau kanaka nei i kahi i kuhikuhi ia mai ai, me ka manao ole o laua nei o Kuapiei no keia mea a laua nei e kamailio nei, ia hele ana a laua nei a hiki, a komo aku la iloko, a ike aku la no hoi laua nei e kahili ia mai ana ke 'Lii, (ke kaikuahine o Kuapiei.) Ike aku la laua nei he 'Lii wahine, a ninau aku la laua nei, "O ko ke 'Lii wahi keia e—a?" Ae mai la na Ilamuku a me ka poe paa kahili, "Ae," o ko ke 'Lii wahi keia. Ia wa koke no hoi, ninau mai la lakou, "Mai hea mai nei olua?" Hai aku la laua nei, "Mai Oahu mai nei nae maua." A i kii mai nei nae maua i ke 'Lii ia Kuapiei.

Ninau mai la ka ohana o ke 'Lii, "Heaha ko olua manao i ke 'Lii?" Pane aku la ua mau wahi kanaka malihini nei, "I hoouna ia mai nei maua e ko maua Haku, oia hoi o Luahiwa, ke 'Lii o Oahu, e kii mai ia Kuapiei, no ka mea, ua upu ke 'Lii o Luahiwa, a noa ka ili o kana kaikamahine ia Kuapiei." Pane mai la ka ohana o ke 'Lii, "Aohe wahi keiki i loaa mai nei ia olua i ka moana la?" Olelo aku la na elele, "Ua loaa mai nei no ia maua he wahi keiki, aohe nae i paa kahi hilahila." Ia mnawa, hai mai la ka ohana o ke 'Lii, oia no o Kuapiei.

I ko laua lohe ana i keia mau olelo, ia wa no, mihi iho la laua, no ka manao ana e make paha auanei laua, no na olelo ino a laua i pane aku ai imua o ke keiki, me ka olelo aku, "Kahaha! Pae aku ko maua waa malaila a nahaha aku, o na iwi o olua ka houhou." A no keia mau olelo ino a laua imua o ke keiki, nolaila, ua kau e mai ka weli o ka make maluna o laua, iloko wale iho nae keia o ko laua manao kahi i nalu ai. Ia manawa, huli ae la ua mau elele nei, a nana aku la ma kahi a Kuapiei i hele ai.

Haele aku la ua mau lele nei, a ike aku la laua nei ia Kuapiei, e paani ana me kamalii, o ko laua nei holo aku la no ia me ka manao makau i ka make, o ia holo no o laua nei a hiki imua o Kuapiei, me ka i aku, "Kahaha! o Kuapiei no ka hoi oe la, huna mai hoi oe ia maua." Ae aku la o Kuapiei, "Ae," pane hou aku la no ua mau elele nei, "Ka! e hai mua ia mai no hoi paha e oe ia maua, o Kuapiei oe, ina la hoi paha aole e puka aku ka maua olelo ino imua ou. A oia ko maua mea i holo mai la la a moe imua ou, ina oe e manao e make maua, aia o ia ia oe, no ka mea, ua hala ole oe, ua hewa hoi maua."

Ia manawa koke no, hoala aku la o Kuapiei, me ka olelo aku, "Aohe make e kau mai ana maluano o olua, mai a'u aku." Hoi aku kakou i ka hale, a o ko lakou hoi aku la no ia a hiki ma ka hale, a ninau aku la o Kuapiei, "Heaha ka olua huakai o ka hiki ana  mai ia Maui nei?" Haha-i mai la ua mau elele nei, "I kii mai nei maua ia oe, ua upu ke 'Lii o Oahu, oia o Luahiwa, e kapu ka ili o kana kaikamahine, e noa ka ili ia oe, pela ka wai o Apuakehau, aia a auau oe, noa ia wa, pela hoi ka papa heenalu o ke kaikamahine ana, a noa ia oe." Ia manawa, he mea oluolu loa ia i ka manao o ke keiki, olu iho la kela, he wai ko lalo.

Olelo aku la o Kuapiei i kekahi o na elele, oia o Kaihe, me ka i aku, "O oe ke pii pu me na kamaaina i o no olua e hoi ai." Kena ae la ke 'Lii i na kamaaina e pii pu me Kaihe, a hoouna aku la o Kuapiei i na kanaka e pii i Wailuku, ma kahi hoi i kapaia o Paukukalo. No ka mea, o ko lakou paa ia, a oiai o Kaihe e pii ana me na kamaaina, noho iho la o Kuapiei me Keae, a hai aku la no hoi o Kuapiei i kana mau olelo ia Keae, penei, "I hoi auanei olua i Oahu, noho oe me ka malama loa i ka'u mau olelo." Ae aku la o Keae, "Ae," wahi a Kuapiei, "I hoi auanei olua a i kui ka hekili, manao ae olua ua moku kuu omaka; a i nei ke olai, e makaukau ana au e hele; a i olapa ka uila, ua ka ua koko, kahe ka wai ula, e panee ana ka hoi kuu waa; a i aleale ke kai, ua pae au i Oahu." Oia na olelo a Kuapiei, ke keiki kaulana i puka ae, a i lilo hoi i Alii, mailoko mai o ka hanauna moo alii ole.

A pau keia mau olelo a laua, hoi mai la o Kaihe mai uka mai, a hoomakaukau iho la laua no ka hoi ana. Eia nae, ke malama nei no o Keae i na olelo a pau a Kuapiei i hai mai ai ia ia, no na hoailona a pau e hiki ai o Kuapiei i Oahu; me ka hai ole aku o Keae i kona kokoolua, a me he mea la, he olelo ia na kana mea i hiaai ai i ke aloha kuhohonu, no kona hookomo loa ana i na olelo a pau a ke keiki kaulana, ka  mea hoi nona keia wahi Kaao uuku, iloko o na a-a koko kaomi makamae o kona puuwai aloha keiki kaulana, a e hooko ana i ka makemake o kana Alii.

 

NA LUNA O KEIA PEPA.

EIA IHO NO NA INOA O KA POE MA KELA wahi keia wahi i hookohuia i poe Luna o Ke Au Okoa. Me lakou nei e hooponopono ai na makamaka lawe nupepa no ka uku o ka pepa, a me ko na Olelo Hoolaha.

HAWAII—J. H. Coney, Hilo.

D. H. Hitchcock, Hilo.

L. Kaina, Puna.

W. T. Martin, Kau.

C. N. Spencer, "

J. G. Hoapili, Kona Hema.

P. Cummings, "

J. Z. Waiau, Kona Akau.

J. H. Kamalo, "

G. K. Lindsay, Kohala.

J. Naiapaakai, "

S. P. Koko, Hamakua.

Maui—A. M. Kahalewai, Lahaina.

P. H. Treadway, "

W. Ap Jones, "

E. Saffrey, Honuaula.

C. K. Kakani, Kaupo.

John Rae, Hana.

W. P. Kahale, Wailuku.

W. G. Needham, Makawao.

T. W. Everett.

MOLOKAI—Mr. Meyers.

OAHU—J. P. E. Kahaleaahu, Ewa & Waianae.

J. M. Kalanipoo, Waialua & Koolauloa.

J. W. Kea, Koolaupoko.

KAUAI—T. H. Marshall, Lihue,

S. Kamahalo, "

J. S. Low, Hanalei.

H. J. Wana, "

G. W. Lilikalani, Koloa,

J. Kauai, Waimea.

 

HALE KUAI HOU!

ME NA LOLE HOU!

UA WEHE AE NEI KA MEA NONA KA INOA malalo nei, he Hoa Kuai Oluolu no oukou i na la i kunewa hope ae nei, e like me ka

Oluolu a'u i Hookipa ai ia Oukou, ma ka hale Kuai o Painapa; pela no ka'u e hana aku ai ia oukou. Aia ko'u Hale Kuai ma ke Alanui Papu, e kokoke ana i ke kihi o ke Alanui Kalepa a me ke Alanui Papu. Ua lako wau i na

Lole Maikai,

Na Kamaa Wahine,

Na Kamaa Kamalii,

A ME

na Lole o kela ano keia ano, no ke kumukuai

Makepono Loa!

(12-3m)   C. F. PFLUGER.

 

HE HALE KUAI

—NO—

KE KANAKA HAWAII.

NO KUU IKE, UA PILIKIA OUKOU I NA Hale Kuai mua, no ka hoopii ino o ke kumukanawai o na ano lole a pau. Nolaila, ua wehe ae au i Hale Kuai, a eia ke waiho nei na kinohinohi o na ano nani a pau, ka mea a ka manao e lawe ai a paihi na eheu o Hihimanu. E komo oe e Hawaii, o Keawe; e kipa ae oe e Maui, o Kama; e naue mai na keiki o Kuihewa, e awiwi e Kauai, o Mano. He oluolu no au ke aie mai. E loaa no au ma ke Alanui Maunakea, mauka o Lepekaholo.  Na MOSE.

Honolulu, Aug. 22, 1865.  19-3m*

 

OLELO PAPA!

E IKE IA E NA MEA A PAU LOA, OWAU o ka mea nona ka inoa malalo iho, ke papa loa aku nei, aole e hookuu wale a ae hewa paha na holoholona o kela ano keia ano, maluna o ko'u aina ma Pawaa, i ike ia ma ka inoa

MA RSHFIELD.

O ka mea e kue i keia, e hoopii ia no make Kanawai.

J. L. LEWIS.

Honolulu, Aug. 26, 1865.  19-1m

 

LOI KUAI!

UA MAKAUKAU E KUAI AKU HE MAU LOI ma Kamakela a me Kauluwela, kokoke ma Honolulu.

J OHN MON TGOMERY.

Honolulu, Aug. 28, 1865.  20-1m

 

J. D. HALAI.

MEA KAKAU PALAPALA!

—NO—

NA ANO HANA A PAU LOA!

UA HIKI I KA MEA NONA KA INOA Maluna ae, ke hana i ko oukou mau palapala ma ka olelo Beritania a me ka olelo Hawaii, oia hoi na

Palapala Hooilina,

Palapala Kuai,

Palapala Moraki,

Palapala Hoolimalima,

Palapala Hoolilo Hope,

Palapala Hoopaa,

a me na palapala o na ano a pau. Aia kona Keena Oihana ma ka Hale Hookolokolo ma Honolulu, Oahu, ma ke Keena mua, mauka iho o ka puka komo, e loaa no ia, mai ka hora eiwa o ke kakahiaka, a hiki i ka hora eha o ke ahiahi.

Honolulu, Iulai 15, 1865.  13-3m

 

Hale Kuai o Ake!!

E O'U MAU MAKAMAKA NANA AU I HOOLAUNA mai i na wa i kunewa hope ae nei, ke kalahea aku nei ia, me ka hai aku ua makaukau ia e hoolako aku ia oukou i na mea a pau a ko oukou mau puuwai e kaunu ai. Ka lole o na ano a pau, ka Luina ume naau, ka Pahoehoe uwi lua, na lole Poni Kalakoa, a me ka Puahau o Maleka. Ko kane hoi ke Paina, ke Kuila, a me na mea a pau na boy o Hawaii nei e haaheo ai.

Ua hiki mai nei he mau Kihei Papamu Huluhulu nui.

E KOMO, E WAE NO OUKOU IHO.  1-tf.

 

J. L. Nailiili, & A. W. B. Nahakualii,

LOIO.

E IKE AUANEI NA MEA A PAU, O NA mea nona na inoa maluna, he mau Loio laua, a ua makaukau laua e kokua i ka poe i hoopiiia, a me ka poe hoopii no kela hewa keia hewa o lakou.  A he hiki loa no hoi i ua mau Loio nei ke hana i na palapala hoopii o kela ano keia ano, a me na palapala kuai, palapala hoolimalima, palapala hoopaa, na olelo aelike a pau o kela ano keia ano, a me na palapala hoohui a pau, a me kela ano keia ano e ae o na palapala oihana, a me na palapala kupono a pau i ke Kanawai. E kakauia no me ka maikai loa na palapala. E loaa no maua, a o kekahi paha o maua ia oukou, ma HALEOLA, i Honolulu, Oahu, a i ole ia, ma Keei paha, i Kona Hema, Hawaii. E ninau no ia laua no ka uku.

Honolulu, Oahu, Apr. 24, 1865.  1-tf

 

OLELO HOOLAHA.

E IKE IA MA KEIA, OWAU O KA MEA nona ka inoa malalo nei, ke hookohu nei au ia PUNEE, i Luna nana e malama i ke kai o kuu aina, KAHANA, Mokupuni o Oahu, a o ka ia ana e hookapu ai, e like me ka mea mau ma kekahi mau aina, aia wale no ia la ia. Ua hookohu pu no hoi au ia NAAIAWAHIA, i Luna nana e malama i ua aina la, a me ka malama ana i na holoholona e holo ana maluna o ua aina la. Ina o ka poe e makemake ana e hookuu i ko alkou mau Lio ma ke ano hoolimalima, maluna o ua aina la, e hooponopono ia no me Naaiawahia.

AH SING (APAKANA.)

Honolulu, Sept. 2, 1865.  20-1m

 

HALE PAI KII.

AIA KO'U HALE PAI MA KA HALE E PILI ana me ka Hale Leta, maluna'e o ke Keena Pai o ka "NUPEPA KUOKOA." Ua emi loa na kii Elua Dala no ka Pepa Kii Ekolu. A hookahi wale no dala no ke kii aniani.

6-tf  H. L. CHASE (Keiki)