Ke Au Okoa, Volume I, Number 24, 2 October 1865 — Page 4

Page PDF (1.32 MB)

KE AU OKOA.

HONOLULU, OKATO BA 2, 1865.

 

HE MOOLELO

—NO—

LONOIKAMAKAHIKI

HELU 5.

Ko ia nei holo mai la no ia mai Hawaii mai, a pae keia i Kalaeokalaau, ai iho la ua kanaka nei o Hauna a maona ilaila, kau ae la nei maluna o kona wahi waa, oia hoi ka ukali o Kuwalawala (he ipu ia) holo aku la keia a Kaohikaipu, aia no ia wahi ma Makapuu, ike aku la keia i ka paapu mai o na kanaka i ka pali o Makapuu; e upu mai ana ia ia nei e make, ina i ike ia mai keia e holo aku ana, alaila, he make wale no kou a kanaka nei o Hauna, wehe ae la ua kanaka nei o Hauna i ka ipu, i Kaohikaipu kahi ana i wehe ae ai, ko ia nei holo aku la no ia a pae i Pohakuloa, alaila, pau aku la ka palena o ka pali, lalau iho la no keia i ua ipu nei, a auamo ae la no keia i ka a-i, kaha 'ku la keia hele i ke one o Kukui, a pau mai ia one, hele aku keia o ke one o Apuakea, a pau mai ia hele aku la no keia a hiki i ka muluwai o Puha, e kahe ana ka wai, e hai ana ka pue wai ko ia nei hookuu iho la no ia i ua ipu nei ilaila, auau iho la keia i ka wai, ike aku la na kanaka i ka auau oia nei, hele aku la ka poe makaikai e nana i ka auau a Hauna, pau ae la no ka auau ana aia nei.

Alaila, lalau ho la no keia i ua ipu nei, kau ae la no keia iluna o ka a-i oia nei, ko ia nei hele aku la no ia i ke one loa o Wailea. A hiki aku la nei i kahi o ua wahine nei o Wailea, ke kaikamahine kapu hoi a ke Alii a Kakuihewa, ninau aku la ua kanaka nei o Hauna i ka lehulehu e paapu ana; heaha hoi keia e lehulehu nei? pane mai la lakou la e paapu ana, he konane na ke alii. Na Wailea, ninau aku la ua Hauna nei, aole e ike ia aku ke konane a ke alii? i mai la lakou la, he ike ia aku no hoi, hookuu iho la keia i ua ipu nei, hele aku la keia e nana i ke konane a ke alii, a Wailea, ike aku la keia i ka papa konane a ua alii nei, aia hoi e konane ana he mau kanaka elua, o Puaaloa ka inoa o kekahi, o Kahauhele ka inoa o kekahi, ninau aku la ua kanaka nei o Hauna, o kawai ke keokeo o kawai ka eleele? i mai la kekahi kanaka o Kahauhele, ka maua ka eleele, ka ke alii wahine ke keokeo, i aku la o Hauna i ua mau kanaka nei, ua make i ka eleele, ua kapala ke kea na kele ka ai, a niole hoi ka luna; i mai la ua alii wahine nei o Wailea, ua make ia'u i ke keokeo, he iwakalua kumamalima a'u ku iwaho, aohe a laua wahi ku hookahi, pela aku o Wailea ia Hauna, pane hou aku la o Hauna, ua make ke keokeo ua kapala ke kea na kele ka ai, a niole hoi ka luna.

Pane mai la ua alii nei o Wailea, heaha la hoi kou kumu e na kanaka hoopaa? ou iwi anei, pane aku la ua Hauna nei, e i mai ana obscured e ia'u e konane kaua, a e pili hoi alua, ae mai la o Wailea, ae, pane aku la o Hauna ia Wailea, e uhi ka papa a kaua i ke kapa, ae mai la o Wailea, ae, uhi ia iho la ua papa nei i ke kapa a paa; i aku la o Hauna, aia a nele au i ke kumu ole, ninau mai la o Wailea, auhea la hoi kou kumu? alaila, wehe ae la keia i ke poi o ka ipu aia nei, (Kuwalawala) hemo ae la ke poi, lalau aku la keia i ke kahiko o ka haku oia nei, i ka nihopalaoa, ka lei hulu mamo o Laa, ka lei huli kua, ka pua hoaka, ke obscured pee , "Oia ke kumu o kamahele la e pili aku ai, a nele i ke kumu ole la pili ia na iwi, pau ae la ka Hauna pane ana, a kumu mai la ua alii nei o Wailea, kumu paha, he nai no, he nani no, he nani no, he nani no, he nani no, alima hoi nani a Wailea i hai ai, he nani wale no hoi lakou nei la a pau loa.

Alaila, ninau mai la o Hauna, auhea kou makemake, pane aku la ua alii nei o Wailea he makemake no, he makemake no, he makemake no, he makemake no, he makemake no, wahi a ua alii nei a Wailea, pane hou mai la ua alii nei ia Hauna, aohe paha ua nei o'u kumu e pili ai i kou mea maikai, pane aku la ua Hauna nei, aole la hoi ou kumu, i mai hoi obscured e o ko'u mau iwi ke kumu pane alua hou no ua Hauna nei, oleloa no a oleloa, hoole mai la no o Wailea, oleloa no a oleloa, i aku la ua Hauna nei, e aho hoi ha ia'u kou kumu? obscured e mai la ua alii nei o Wailea, ae, o ko kino obscured o a mau iho i na mea nani e waiho la, ae mai la no o Wailea, i mai la o Hauna ia Wailea, e wehe ke kapa o ka papa a kaua, ae aku la ua alii nei o Wailea, ia wehe ana ae o ke kapa o ua papa nei, lilo ae la ia Hauna obscured ua iliili, i aku la o Hauna ia Wailea; ua lilo oe ia'u, o kau mau ku no ia he iwakalua kumamalima? pane aku la o Hauna, kanaha kumamalima a'u ku, me au hauna iwaho, hahau iho la o Hauna i kana iliili, holo pela, i hana holo wale ia no e Hauna pau no ka papa nei, i aku la o Hauna i ua alii nei, e obscured na ku a kaua, i ka helu ana iho he iwakalua kumamalima ku au a alii nei; i ka helu ana iho hoi o ka ia nei ku, he kanaha kumamalima, oi ka ia nei mau ku  mamua, eono obscured a nei hauna, aohe he hauna a ua alii nei, obscured ka lilo ae la no ia, ia ia nei, o ka a lilo ae obscured no ia o na kanaka, Auwe obscured o ka lilo no ka obscured obscured ipu nui.

obscured obscured obscured obscured obscured obscured alii nei, e ha obscured obscured alii i kapa ia o (Wailea) ae aku la laua nei a elua, o Hauna a me Wailea, haele aku la no laua nei iloko o ka hau o Poaku, i aku o ua o Hauna i ua alii wahine nei, ka ; aole keia o ka kaua hele e hikiwawe ai ka hele a hiki i ko'u wahi e manao ai e hiki kaua ilaila, lalau ae la o Hauna i ka hau a hohole mai la, hawele ae la keia i ka a-i o ke alii wahine a paa, wehe ae la ua o Hauna i ka malo o ka haku ona, oia hoi o Lonoikamakahiki, alaila, alakai mai la o Hauna, pane akahi mai la ua alii wahine nei o Wailea ia Hauna, e? Hauna, pane mai la o Hauna, heaha ; pane alua mai la ua alii nei, he ohao ilio hoi ka ohao e ike ia nei, akahi no hoi a ike ia ka ohao o ke kanaka. I aku la o Hauna ia Wailea, e ohao au ia oe a paa, o holo aku auanei oe nalowale, he malihini au. Ko laua nei haele aku la no ia a ka muliwai o Kalapawai, halawai laua nei .me na kanaka e hele mai ana, ninau mai la na kanaka, ka? ua lilo mai nei ka ke alii i ke konane? i ke kanaka ipu nui ia Hauna, o Lonoikamakahiki, a lilo mai ia Kakuihewa lilo ke kahili, lilo o Lonoikamakahiki, noho aku malalo o Kakuihewa, aohe i pau ka papa ke kali la a hiki aku o Hauna.

Ko laua nei hele aku la no ia, a hiki i ua hale nei o Kamoa, alaila, haalele iho la keia i ua wahine nei o Wailea, komo aku la keia i ua hale la i Kamoa aia hoi e paa ana oloko i na'lii, e konane ana o Kakuihewa me Lonoikamakahiki he iwakalua kumamahiku ku a Kakuihewa, elima hauna, ku iho la ua Hauna nei ma ke kua o Lonoikamakahiki, a pane aku la ua Hauna nei, make ea, alaila, alawa ae la na maka oia nei iluna, ike ae la keia ia Hauna, e ku ana holoi ae la i ka waimaka ona, no ka minamina i ke kahili, a me kona noho aku mahope o ke alii o Kakuihewa, i iho la ua Hauna nei, o kana ku no ia, he iwakalua kumamahiku, o kana mau ku, he kanaha kumamalima, elima a Lonoikamakahiki ku elima hauna, alaila, o ka hahau iho la no ia, pau loa ua papa nei i ka uhau, i iho la o Hauna ia Lonoikamakahiki, he papa wahine keia, eia ka pohaku nana e luku keia mau ku a Kakuihewa, (oia keia papa o Kauhaikane) o ka pohaku no ia nana e luku, pau na pali paa, koe no elua ku a Kakuihewa i koe, oi loa aku la no o Lonoikamakahiki, o ka lilo ae la no ia o ke alii o Kakuihewa, .pau o Waianae mai ka Piliokahi a Kapukaki, pau o Ewa, mai ka lae o Makapuu a Kapukaki, pau ae la o Kona nei a pau iho la ka pili ana.

Alaila, holo iho la ka ninau a Kakuihewa ia Hauna, he nani na ua hiki mai la oe e Hauna, ke kahu hoi o keia ia e ola ai, alaiia, ae aku la ua Hauna nei, ae, pane ae la ua alii nei o Kakuihewa e u haele kakou, ae aku la o Hauna, ae, alaila, lalau aku la o Hauna i ua i-a nei e kau ana iluna o ka pola o ka waa ka hoomaka aku la no ia e hele na'lii i kahi o ua i-a nei i hali ia'i ou a i-a nei, ma ke kula o Alele ko lakou hele ana, a hiki aku la i ka wai o Kalapawai, ke hii nei no hoi o Hauna i ua i-a nei a hiki aku i ka muliwai o Kalapawai, ka iho iho la no ia o Hauna i ka wai me ua i-a nei, aia hoi ka wai i kona puupuu wawae, au aku la no keia a waena konu, ke pii ae la no ka wai e hiki i na kuli, au aku la no keia a ka umauma ka wai, ke hele ae nei e puni ua wai nei i na kanaka he lehulehu, alaila, wehe ae la o Hauna i ua i-a nei, a paa ae la i ka lima, aia no hoi i ka lihi o ka wai e paa ia nei ua i-a nei. Ninau akahi mai la ua alii nei o Kakuihewa, o Hauna oe, pane aku la keia, o Hauna wau, o hauna i kahi i-a, i kahi ai, o hauna au i kahi kapa, i kahi malo, a na makua oia nei, kapa ia iho kuu inoa (o Hauna) pane mai la o Kakuihewa ma a me na'lii no a pau, a o Hauna! a o Hauna! pane mai la o Kakuihewa ma, akahi no a ike ia ke ola o ka i-a a Lonoikamakahiki ma, o ke ahi, pane mai la ua Hauna nei, e ike oukou i ke ola o keia i-a, alaila, hookuu iho la iho la no ia o ua i-a nei, ku ka ehu o ka wai iluna i ua i-a nei, ike mai la ua mau alii nei a me na kanaka, i ke ola hou o ua ia nei, ia ia manawa o ka lele ae la no ia o ua ia nei iluna me ke kupaka, lele ae la ua i-a nei e like me ka lelele ana o ka amaama, aia no hoi ke lele la ua i-a uei, alaila, ike mai la na kanaka hahai mai la i ua i-a nei e holo ana i ka wai, a lehai aku, a puka 'ku mawaho ou a muliwai nei o Kalapawai, a ahai aku la ka pueka, alaila, lehai mai la ka lua o ke ahi, a halawai me ua ahi nei i lele aku ai mai ka muliwai aku, pane mai la na kanaka me ka leo nui, alua ahi e— alua ahi e— lilo kakou e— ia Lonoikamakahiki ma, ka hoi mai la no ia o lakou nei a hiki i ua hale nei o Kamoa. Hoomakaukau iho la ka paina a lakou nei, ai iho la lakou nei, o na kamaaina me na malihini, ko lakou nei paina no ia a maona, pane aku la ua Hauna nei ia Lonoikamakahiki, eia ka'u waiwai mai nei la nau, i aku la o Lonoikamakahiki ia Kakuihewa ma, puni ae nei ia makou keia moku o Oahu nei, ae mai la o Kakuihewa ma, ua puni, alaila, kuhikuhi iho la o Lonoikamakahiki i ua wahine nei o Wailea, ko kaua aina o Oahu nei a puni, olelo hou aku la o Lonoikamakahiki i ua wahine nei ia Wailea, o Kakuihewa malalo mai o ke alii o Wailea, na'lii hoi malalo mai o Kakuihewa, a me na  makaainana, pau ae la ka ahaolelo ana a lakou nei no ia; ninau hou ua Lonoikamakahiki nei ia Kakuihewa ma, ke hoi nei au i ko'u aina hanau o Hawaii, e ike hoi i ko'u mau makaainana, ae aku la no hoi o Kakuihewa ma, o hoi, ke kau ae la no ia ou a alii nei iluna o na waa kaulua, a me kona obscured me kana mau ipu, Kaukali a obscured aku la no ia o lakou obscured obscured lakou nei i ka moana o Alenuihaha, a komo lakou nei i ka pohu o Kona, alaila, ike ia mai la lakou nei e na kanaka o uka, i nana aku ka hana e holo mai ana na waa o uka, e ku mai ana ke ehu o ke kai i ka mapuna o na hoe, alaila, hoouka ia ae la ua alii nei o Lonoikamakahiki iluna o ka waa auhau, a hookuu ia aku la ua alii nei i ka moana, me kona waa auhau aole no hoi i ike ke kaikuahine, aole no hoi i ike na hoewaa, he waa make keia no ke alii no Lonoikamakahiki, haawi ia aku la ekolu ai liilii nau ua alii nei o Lonoikamakahiki, aia hoi ke puhi la ka makani ia ia nei, a me na ale hulilua o ka moana, alaila, o ka hoi aku la no ia o lakou nei i uka, o ua poe nei hoi i opuino ai ia Lonoikamakahiki, a me ua alii nei hoi kahi me Koaekea umi; ka hoe nui aku la no ia a pae lakou nei i uka ninau mai la ke kaikuahine o Kaikilanialiiopuna, auhea ka hoi ko kaikoeke? I aku ua kane nei o Koaekea, ua hoouka ia aku nei e na'lii i ka waa auhau, ua make, pane aku la ua kaikuahine nei, aole au e ai i ka ai a hala na la ekolu, ekolu po ekolu ao ka hookii ana au a kaikuahine nei i ke aloha huihui i kona kaikunane ia Lonoikamakahiki, pau ae la no ka ninau au a kaikuahine. Hele aku kela ekolu po ekolu ao.

Maanei no hoi kakou e kanalua iki iho ai ka heluhelu ana, a e ike iho ai hoi kakou no ka pae ana o Lonoikamakahiki i Kauai, pae keia i Kauai hele aku la keia a moe iho la i ke one, he mea mau hoi keia i ka olulo pae, nana aku la keia kanaka o Waialoha i ka ula mai o ka ili ou o Lonoikamakahiki i ka aeone ko ia nei hele aku la no ia a hiki i kahi o ua alii nei e moe ana, aia hoi ua hiamoe loa ua alii nei, no ka luhi hoi o ka hoe ana mai i ke kailoa o Kaieiewaho, nana iho la ua kanaka nei e moe ana, nana iho la keia he ano e wale no keia kanaka, aole hoi ma Kauai a puni ka hoala aku la no ia oia nei, ke ala ae la no ia o ua o Lonoikamakahiki, a ninau aku la ke kanaka o Waialoha, mahea mai nei oe, pane mai la o Lonoikamakahiki, maanei wale mai nei no au, hoole mai la ua kanaka nei, aohe he kanaka o Nae aku nei e like me oe, ka maikai ohaha ke nana aku, e hai mai oe, mai huna mai oe, malalo mai nei au, wahi a ke alii, hoole mai la no ua kanaka nei o Waialoha, aohe he kanaka aku olalo nei e like me oe, ka ula o na papalina, ua holohia wale ia no nei wahi e au la o Kauai nei a puni, aohe kanaka elike me oe, ka molaelae iwini o ka pua ke ike aku, e hai mai oe, mauka mai nei au, hoole mai la no ke kanaka, aohe he kanaka o uak, he wao nahelehele, he leo hoi no ka manu ka mea e lohe ia, he ua, he anu, he makani, he koekoe, ko uka kanaka ia la.

Alaila, pane aku ua kanaka nei o Waialoha, e uhoi kaua i ka hale, pela aku la ia ia Lonoikamakahiki, i kahi o ka ai a me ka i-a, a me ke kapa, a me ka malo, pane aku la no ua Lonoikamakahiki nei, mauka aku nei no kaua, i mai o Waialoha, he waonahele, aohe kanaka, e haele no kaua, ko laua nei haele aku la no ia a komo iloko o ka laau loloa, a iho i ke kahawai, i aku ua Lonoikamakahiki nei ia Waialoha, aia ka ai a kaua la ke ku mai la o ka mamauea, i aku la ua Waialoha nei he ai no hoi paha ea o ke ahi ole e moa ai, olelo aku la ua alii nei i ua kanaka nei, aia ke ahi i kela laau maloo e ku mai la, kii aku la ua kanaka nei a loaa mai la ua laau nei he ohia, kauhae ae la no ia ou a alii nei o Lonoikamakahiki i ka laau, oia hoi ua ohia nei e hia iho ai i ke ahi, paa ae la keia i ka aunaki ma kekahi lima, ao ka aulima no hoi ma kahi lima, hia ae la no keia a ke ahi, ka haawi aku la no ia ia Waialoha, ka lalau aku la no ia i ua ahi nei, ko i ala pulupulu ae la no ia a a , kau no ka wahie, kii aku la no keia i ua mamauea nei, kau ae la no hoi i ke ahi, ako ae la no keia i ka luau, a kau no i ke ahi. A moa ae la no ua ai nei a laua, hoomaalili ae la no iluna o ka la'i, moa ae la no hoi ka luau kau ae la no i ka la'i, a maalili, hoomaka iho la laua nei e ai, ai iho la laua nei a maona, puolo ae la no ua kanaka nei o Waialoha i ka ai a laua nei i ka la'i, a paa iho la, ko laua nei haele aku la no ia i ka nahelehele, a anahulu, aohe wahi kapa, kihele ia aku la e ka laalaau o ka nahele, aohe wahi kapa, aohe malo, nana aku la ua alii nei ia ia la, aohe wahi malo, aohe wahi kapa, ninau aku la ua Lonoikamakahiki nei ia Waialoha, heaha hoi ia mea e ku iho la i ko alo, he palapalai, wahi a Waialoha, pane aku la ua Lonoikamakahiki nei, hakina mai hoi ha, hahai mai la no hoi keia a ku a pu-a i ke alo  o ua alii nei, ka hili iho la no ia o laua nei i ua palai nei, a paa ae la he malo, hume ae la no paa, alike alike ua malo nei no ke aikane hoi kahi no Waialoha.

Paa ae la na hope o laua nei i ua malo nei, kena aku la o Lonoikamakahiki ia Waialoha, hakai mai hoi ha ka la'i, o ka la'i maka o ka la'i maloo ku i ke alo o ua alii nei, lalau iho la o Lonoikamakahiki i ka la'i, a ulana aku la ma ke kua ou a aikane nei o Waialoha, uhi iho la paa kahi ili, pela no hoi kou a Lonoikamakahiki nei, aahu iho la no hoi paa ka ili.

Ko laua nei haele aku la no ia a kahi i po ai, nee iho la na kuaua o ka po Hooilo, eia nae hoi ua mehana laua nei ua paa i ke kapa la'i, i unana ia a maikai, moe iho la no laua nei a ao ae la no ka po.

(Aole i pau.)

 

He mea ole ka waiwai ke loaa ia oe ka naauao, no ka mea, o ka naauao, aole ia e lilo aku mai a oe aku, ke kuai ia mai.

 

O ka hele ana o ke kanaka molowa, obscured obscured obscured obscured

 

HE WAHI KAAO

—NO—

KUAPIEI.

Kekahi keiki kaulana o ka papa haahaa loa.

HELU 3.

Ia laua nei i hoomaka ai e holo aku, o ko laua holo mai la no ia a mawaho ae o Kahakuloa, o ke ku-i koke iho la no ia o ka hekili, alaila, hoomanao ae la o Keae i na olelo a laua o Kuapiei, me kona olelo aku ia Kaihe, "Moku mai la ka omaka o ua keiki nei." Pane mai la o Kaihe, "Ke aha la?" Olelo hou aku no o Keae, "Ua moku mai la ka omaka."

Mahope iho o ia olelo ana a Keae i kona kokoolua, no ka moku ana o ka omaka, he oiaio, ua maopopo ka olelo wanana a ke keiki imua o Keae, oiai aole laua i pae i Oahu, a o ko laua loaa e iho la no ia i keia mea kupanaha i ka moana, a ia laua no e hoopaapaaa ana, nei halulu iho la ke olai. Pane hou aku la o Keae ia Kaihe, "A haha! Ke makaukau la ua keiki nei e hele mai." Pane aku la o Kaihe, "Wahahee oe." Ia manawa no a laua e hoopaapaa ana pela, olapa ana ka uila, ua ka ua koko, kahe ka wai ula.

Ia manawa koke no, pane aku la o Keae, "Ke panee mai la ka waa o ua keiki nei," o ka Kaihe hana no hoi ka hoole aku, me kona olelo aku, "Wahahee wale oe." Ia manawa no, aleale ana ke kai, i nana aku ka hana o laua nei, ho-e-e ke kai i uka. A olelo aku la o Keae i kona kokoolua, "Pae aku la hoi ua keiki nei i Oahu." O ka laua nei hana no o ka hoopaapaa, o ka hooiaio aku ka kekahi, a o ka hoole mai hoi ka kekahi. A maanei la, e haalele kakou i ke kamailio ana no na elele, a e huli ae kakou e kamailio no ka hiki ana 'ku o Kuapiei i Oahu.

Ma keia kamailio ana, ke waiho oluolu aku nei au imua o ka poe heluhelu, e alawa aku kakou i na olelo a Keae ma i hoopaapaa ai me kona kokoolua, aka, ua pono no o Keae no ka mea, ua lohe pono oia i na olelo a pau mai ka waha mai o Kuapiei. Aka, o Kaihe, aohe wahi mea a maliu mai, a i ke kaupaona ana iho i na olelo a pau a Kuapiei i olelo aku ai ia Keae, ua hooko ia ia mau mea a pau mai ka mua a ka hope,o ia mau olelo.

NO KA HIKI ANA O KUAPIEI I OAHU NEI.

I ka hiki ana mai o Kuapiei Oahu nei, pae mua mai la ia ma Kaluahole, i Waikiki-kai, ia ia nei i pae mai ai, hapai aku la keia i kahi waa o ia nei a hookomo ae la i kipapali, waiho iho la. Kaha mai la keia hele ma kahakai, a hiki keia i Ulukou, ike aku la keia i na hale o ke 'Lii, I nana aku ka hana o ia nei, e kau ana ka papa heenalu a Luahiwa i upu ai a noa ia Kuapiei, o ko ia nei nonoi aku la no ia i ka papa heenalu, "Homai kela papa heenalu e hele ae au i ka heenalu." Pane mai la na Ilamuku a Luahiwa, "Aole e loaa aku ka papa ia oe, no ka mea, ua upu ke 'Lii a noa ia Kuapiei." Pane koke aku la ua keiki nei, "Owai aku ia Alii?"

A i ko Luahiwa nana ana mai i ua keiki nei, me e ke kanaka maikai, a i oi ae i ko na keiki opiopio a pau o Oahu nei, nolaila, hemo wale mai la no ka papa, pau ka hoohiki a ua 'Lii la. Aole nae oia i manao iki o Kuapiei no keia, no ka  mea, ua lohe wale ia ko Kuapiei ano, he wahi keiki uuku loa no, e waiho paa ole ana no kahi huna, no ka mea, i ka la i moku ai ka omaka, pii mai la ka ui a me ka nani lua ole o ua Kuapiei nei, a ia manawa no hoi i paa ai kahi huna i ka hu-na ia.

Ia Luahiwa i haawi mai ai i ka papa heenaalu ia Kuapiei, me ka olelo mai, "He uku ka hoi ka mea nana i noi maoli mai ka papa, haawi ia aku paha." Ia manawa, o ko ia nei au aku la no ia, oia au no o ia nei a hala mai ka palena a na kamaaina e heenalu ai, au aku la keia o ke kai Malolo, a hala ia ia palena, au aku la no keia a aneane nalowale i ka ike ia aku e ka poe o uka. Olelo ae la ka poe o uka, "Lilo ka papa heenalu o ke 'Lii —e!" Aole nae i liuliu iho ia kali ana a lakou nei, i nana hou aku ka hana, e pae mai ana kela i ka nalu, uwa ae la pihe a haalele wale, o ia pae mai la no o ua keiki nei a hiki i ka a'e one, ku iho la keia, a olelo ae la, "Nani kuu pae ana i ka nalu i kapaia o Kalehuawehe." O ka haalele iho la no ia o ua keiki nei i ka papa, o ko ia nei pii aku la no ia a ka wai o Apuakehau, auau iho la keia. Eia nae, mamua iho o kona pae ana mai, ua hai e ia mai ia ia, he kapu ka wai o Apuakehau.

Penei ke ano o ka olelo paa: "Ina e maalo kekahi kanaka, a wahine paha, a keiki paha, o ka make no ka hope." No ka mea, ua hai mua ia mai ka hele ana mai o ke kaikamahine a Luahiwa e auau. A ma ia hope iho, i ua keiki nei e auau ana iloko o ka wai i upu ia ai, kahea mai la ke kahu o ua kaikamahine nei, (he kuapuu,) "Hamau ka leo —e! Mai noho a ho-a iki mai, ho-a iki mai no, make." No ka mea, e hele ana ke kaikamahine a ke 'Lii e auau i ka wai, a i ka lohe ana o ua keiki nei e auau ana iloko o ka wai, i keia mau hua olelo, manao iho la ia o ke kaikamahine a ke 'Lii.

Ia manawa koke no, hoopau ae la ia i kona auau ana, a pii ae la keia iluna o ke Kou, a imi akamai iho la ua keiki nei i wahi nona e nalo ai. A ma ia hope koke iho no, hiki ana ua kaikamahine nei, o ko ia nei nana iho la no ia i ua kaikamahine nei, ike iho la keia i ka waine maikai, ana hoi i ke ole ai mamua. Lalau aku la ua keiki nei i kekahi hua Kou maloo, a pehi iho la i ua kaikamahine nei, a i ka pa ana o ua kaikamahine nei, lalau iho la no keia i ka hua Kou me ke kahaha iho, o ua kaikamahine nei, "Ka! he kanaka paha ko luna." O i nana wale keia aohe wahi mea a ike ia aku he kanaka, a manao ae la keia, i haule mai ka hua Kou i ka makani.

Ia manawa koke no, lalau hou ae la ua keiki nei i ka hua Kou maka, a pehi hou iho la maluna ponoi o ua kaikamahine nei, a pa iho ma ka uha o ua kaikamahine nei, lalau iho la keia a ike he hua Kou maka, olelo ae la hoi ua kaikamahine nei, "Aohe no ka he makani, he kanaka no paha, ke haule pono mai nei la hoi ka hua Kou maka maluna ponoi iho o'u." Ia manawa, nana ae la ke kaikamahine iluna o ke Kou, ike aku la keia he keiki kanaka maikai e kau ana iluna o ka lala o ke Kou. Ia manawa koke no, kahea ae la ua kaikamahine nei, "E ke keiki kanaka maikai, hoi mai ilalo nei, o make auanei oe i kuu makuakane." Na ia nei ka hua olelo kahea, o ko ia la maliu koke mai la no ia, a iho mai la mailuna iho o ke kuma Kou, a hiki keia ilalo, hele mai la ua kaikamahine nei, o Puakalaino kona inoa, a lululima aloha pu iho la laua nei, no ka ike ana mai no paha ia Kuapiei, he keiki kanaka maikai, aiwaiwa no hoi kulana.

Ia wa no, o ke koi koke mai la no ia o ua kaikamahine nei, e hoi laua i ka hale, o ko ia nei ae aku la no ia, hoi aku la laua nei a hiki i ka hale o ua kaikamahine nei, me ka ike ole o na makaainana. A ike aku la kahi kahu kua puu, ua hoohui ae la laua ia laua iho ma kahi hookahi, e like me ka makemake o na mea elua.

Ia manawa, o ka holo aku la no ia o kahi kahu kuapuu, a hai aku la i ke 'Lii ia Luahiwa, "He kane ka ko kaikamahine." Pane mai la o Luahiwa, "Ua pono no, ina hoi ia e kali a hiki mai ka'u mea i upu ai a noa la hoi ka ili ia ia, ina la hoi ua pono." Aole, hana iho la no hoi ia mamuli o kona manao, he pono.

Olelo aku la ke kaikamahine imua o ke keiki kanaka maikai, "Ua upu kuu makuakane a noa kuu ili ia Kuapiei." Me ka ninau aku no hoi o ke kaikamahine, "Ina hoi paha o Kuapiei oe, ea, e hai mai oe." Pane aku la ke keiki kanaka maikai, "Aole au o Kuapiei, no ke kai mai au, a o ko'u inoa, o Kanakaokai." A i ka lohe ana o ke kaikamahine i keia mau olelo, pau wale ae la kona manao kuhihewa.

Ma ia hope iho, hoeueu hakakaka ua keiki nei, olelo aku la ia i ke kaikamahine, "E hia kanaka ikaika o ke alo o ko makuakane?" Pane mai la ke 'Lii wahine, "Hookahi, a aohe ona kanaka e ku ai i ka ihe, aohe no hoi ona kanaka e hina ai." Pane aku la ua keiki nei, "E olelo aku hoi ha oe i ko makuakane, e kaka laau maua." Hele aku la ke kaikamahine imua o kona makuakane Alii, a olelo aku la, "I olelo mai nei hoi paha kuu kane, e kaka laau oia me ko koa." Ae mai la kona makuakane, "Heaha la hoi auanei ka hewa, aia no hoi paha i ka hana ana, he mau keiki kane wale no ka hoi."

Hoi aku la ke 'Lii wahine a hiki i kona hale, e noho ana no hoi ke kane, hai aku la i na olelo a laua i olelo ai me kona makuakane, me ka olelo aku, "Ua ae ia mai nei." Ia manawa, noho iho la laua nei a aui ae ka la, hoomaka iho la ka hele ana no ke kaka laau, a makaukau ke kahua no ka aoao kamaaina i kana laau, a olelo aku la ka wahine, "Ua makaukau ke kahua o ke kamaaina, o oe wale no koe." Ia manawa, puka aku la keia a mawaho o ke kala o ka hale, ku iho la keia a mehameha, aohe he kanaka.

O ko ianei iho aku la no ia i kai o Kaluahole, no ka mea, aia ilaila kona mau wahi ukana, o ko ia nei holo no ia a ka laau ana, oia hoi kela laau a kakou i ike ai ma ka Helu mua o keia Kaao. Paa ae la keia i ka laau i ko ia nei lima, o ka huli hoi mai la no ia, a aneane keia e hiki mai i ke kahua, ua makaukau, a e kali ia ana nona. A i ko ia nei hiki ana aku, o ka hoomakaukau iho la no ia o ke kaka laau ana, ia oniu ana mai o kona hoa paio i kana laau, a o kona olelo iho la no ia i ka laau ana "E Kookookumailani—e! E luku." O ko ia nei hahau aku la no ia, aole i pa aku i ka laau, i ke ehu no make, i ka make ana o ua kanaka koa kamaaina nei, kaha aku la no keia hoi ana a komo iloko o ka hale o ke 'Lii wahine, oia hoi ka hale o Puakalaino, no ka mea, oia no kahi kapu, aole e hiki aku na mea a pau ilaila.

Ma keia wahi, ke koi oluolu aku nei au ia oukou e ka poe heluhelu ana, e akakuu iho kakou maanei, a e hoi ae kakou a e olelo hou no na wahi elele. I ka hoi ana mai o ua mau wahi elele nei, pae mai la laua i Molokai, a mai Molokai mai a hiki i Oahu nei, a i ka hiki ana mai o ua mau elele nei, ninau aku la ke 'Lii, "Auhea ka hoi ka olua mea i kii aku nei?" Pane mai la o Keae, "Aohe ka i hiki  mai nei i Oahu nei? Pane hou aku la ke 'Lii, "Aole, o kuu mea hoi i upu ai, o kuu kaikamahine, a noa ia Kuapiei, aole hoi i ko, ua lawe ae nei no ke 'Lii wahine i kekahi kanaka i kane nanan, o kana kane aku la no ia." Pane mai la o Keae, "Aole ka he kanaka ano hou i hiki mai ianei, iloko o keia mau la pokole." Pane aku la o Luahiwa, "Ae, he keiki kanaka maikai ano malihini kai hiki mai ianei, i keia mau la iho nei, a ua haawi aku au i kuu papa heenalu ia ia, aole nae he kanaka ano hahiko, he wahi keiki opiopio kanaka maikai nae." Wahi a Keae, "Oia aku la no o Kuapiei" "Aole," wahi a Kaihe, he wahahee na ia nei, holo mai mau a hiki iwaho ae o Kahakuloa, kui ka hekili, he mea mau no nae ke kui o ka hekili, ia ia nei hoi, "Moku mai la ka omaka o ua keiki la." He mea mau no ka nei o ke olai, ia ia nei hoi, "Makaukau ua keiki nei." He mea mau no hoi ka olapa o ka uila, ua ka ua koko, kahe ka wai ula, ia ia nei hoi, "Ke panee mai la ka waa o ua keiki nei." He mea mau no ke kai-koo i ka ho-e-e i uka, a ia ia nei no hoi, "Ua hiki aku la ua keiki nei i Oahu."

 

NA LUNA O KEIA PEPA.

EIA IHO NO NA INOA O KA POE MA KELA wahi keia wahi i hookohuia i poe Luna o Ke Au Okoa. Me lakou nei e hooponopono ai na makamaka lawe nupepa no ka uku o ka pepa, a me ko na Olelo Hoolaha.

HAWAII—J. H. Coney, Hilo.

D. H. Hitchcock, Hilo.

L. Kaina, Puna.

W. T. Martin, Kau.

C. N. Spencer, "

J. G. Hoapili, Kona Hema.

P. Cummings, "

J. Z. Waiau, Kona Akau.

J. H. Kamalo, "

G. K. Lindsay, Kohala.

J. Naiapaakai, "

S. P. Koko, Hamakua.

Maui—A. M. Kahalewai, Lahaina.

P. H. Treadway, "

W. Ap Jones, "

E. Saffrey, Honuaula.

C. K. Kakani, Kaupo.

John Rae, Hana.

W. P. Kahale, Wailuku.

W. G. Needham, Makawao.

T. W. Everett.

MOLOKAI—Mr. Meyers.

OAHU—J. P. E. Kahaleaahu, Ewa & Waianae.

J. M. Kalanipoo, Waialua & Koolauloa.

J. W. Kea, Koolaupoko.

KAUAI—T. H. Marshall, Lihue,

S. Kamahalo, "

J. S. Low, Hanalei.

H. J. Wana, "

G. W. Lilikalani, Koloa,

J. Kauai, Waimea.

 

HALE KUAI HOU!

ME NA LOLE HOU!

UA WEHE AE NEI KA MEA NONA KA INOA malalo nei, he Hoa Kuai Oluolu no oukou i na la i kunewa hope ae nei, e like me ka

Oluolu a'u i Hookipa ai ia Oukou, ma ka hale Kuai o Painapa; pela no ka'u e hana aku ai ia oukou. Aia ko'u Hale Kuai ma ke Alanui Papu, e kokoke ana i ke kihi o ke Alanui Kalepa a me ke Alanui Papu. Ua lako wau i na

Lole Maikai,

Na Kamaa Wahine,

Na Kamaa Kamalii,

A ME

na Lole o kela ano keia ano, no ke kumukuai

Makepono Loa!

(12-3m)   C. F. PFLUGER.

 

HE HALE KUAI

—NO—

KE KANAKA HAWAII.

NO KUU IKE, UA PILIKIA OUKOU I NA Hale Kuai mua, no ka hoopii ino o ke kumukanawai o na ano lole a pau. Nolaila, ua wehe ae au i Hale Kuai, a eia ke waiho nei na kinohinohi o na ano nani a pau, ka mea a ka manao e lawe ai a paihi na eheu o Hihimanu. E komo oe e Hawaii, o Keawe; e kipa ae oe e Maui, o Kama; e naue mai na keiki o Kuihewa, e awiwi e Kauai, o Mano. He oluolu no au ke aie mai. E loaa no au ma ke Alanui Maunakea, mauka o Lepekaholo.  Na MOSE.

Honolulu, Aug. 22, 1865.  19-3m*

 

J. D. HALAI.

MEA KAKAU PALAPALA!

—NO—

NA ANO HANA A PAU LOA!

UA HIKI I KA MEA NONA KA INOA Maluna ae, ke hana i ko oukou mau palapala ma ka olelo Beritania a me ka olelo Hawaii, oia hoi na

Palapala Hooilina,

Palapala Kuai,

Palapala Moraki,

Palapala Hoolimalima,

Palapala Hoolilo Hope,

Palapala Hoopaa,

a me na palapala o na ano a pau. Aia kona Keena Oihana ma ka Hale Hookolokolo ma Honolulu, Oahu, ma ke Keena mua, mauka iho o ka puka komo, e loaa no ia, mai ka hora eiwa o ke kakahiaka, a hiki i ka hora eha o ke ahiahi.

Honolulu, Iulai 15, 1865.  13-3m

 

Hale Kuai o Ake!!

E O'U MAU MAKAMAKA NANA AU I HOOLAUNA mai i na wa i kunewa hope ae nei, ke kalahea aku nei ia, me ka hai aku ua makaukau ia e hoolako aku ia oukou i na mea a pau a ko oukou mau puuwai e kaunu ai. Ka lole o na ano a pau, ka Luina ume naau, ka Pahoehoe uwi lua, na lole Poni Kalakoa, a me ka Puahau o Maleka. Ko kane hoi ke Paina, ke Kuila, a me na mea a pau na boy o Hawaii nei e haaheo ai.

Ua hiki mai nei he mau Kihei Papamu Huluhulu nui.

E KOMO, E WAE NO OUKOU IHO.  1-tf.

 

J. L. Nailiili, & A. W. B. Nahakualii,

LOIO.

E IKE AUANEI NA MEA A PAU, O NA mea nona na inoa maluna, he mau Loio laua, a ua makaukau laua e kokua i ka poe i hoopiiia, a me ka poe hoopii no kela hewa keia hewa o lakou.  A he hiki loa no hoi i ua mau Loio nei ke hana i na palapala hoopii o kela ano keia ano, a me na palapala kuai, palapala hoolimalima, palapala hoopaa, na olelo aelike a pau o kela ano keia ano, a me na palapala hoohui a pau, a me kela ano keia ano e ae o na palapala oihana, a me na palapala kupono a pau i ke Kanawai. E kakauia no me ka maikai loa na palapala. E loaa no maua, a o kekahi paha o maua ia oukou, ma HALEOLA, i Honolulu, Oahu, a i ole ia, ma Keei paha, i Kona Hema, Hawaii. E ninau no ia laua no ka uku.

Honolulu, Oahu, Apr. 24, 1865.  1-tf

 

OLELO HOOLAHA.

KE KAUOHA AKU NEI AU I NA KANAKA mea PUAA ma Makua me Kahanahaiki, Waianae, e lawe lakou a hoopaa iho ma ko lakou mau kuleana, i ko lakou mau PUAA. Aole hoi e hele wale ma ka aina Konohiki, no ka mea, pau loa ka mauu i ka eku ia e ka PUAA, a ke haawi nei au i KANAKOLU la e lawe ai a hoopaa iho ma na kuleana. A ina e loaa ia'u a i kuu Luna paha, kekahi PUAA, a mau PUAA paha, mahope iho o ka manawa i olelo ia, alaila, e manao no au, he PUAA hihiu kahu ole.

JOHN BOOTH (KEONI PU.)

Honolulu, Sept. 16, 1865.  22-1m

 

OLELO HOOLAHA.

UA NOI IA MAI AU E V. KNUDSEN, E hookaawale i kekahi la e hoolohe ai i ka mea kue, ina e kue kekahi i ka palapala kauoha a Paaoao, o Makaweli, i make aku nei, nolaila, e ike ia auanei e na kanaka a pau, o ka la umi o Okatoba e hiki mai ana, oia ka la e hana ia keia noi, ma Waimea, Kona, Kauai,  DUNCAN McBRYDE.

Lunakanawai Kaapuni Apana 4.

Wahiawa, 10 Sept., 1865.  22-1m

 

OLELO HOOLAHA.

NO KA MEA, UA HOONOHO IA MAI KA mea nona ka inoa malalo, i Luna Hooponopono waiwai o Peter Dach, o Lahaina, i make aku nei: Nolaila, ke kauoha ia aku nei na mea a pau i aie ia ia, e hookaa kokemai; a o na mea ana i aie aku ai, e hoike koke mai mamua o ka la 31 o Okatoba, 1865, mai keia la aku.  A. MANAKU,

Luna Hooponopono Waiwai.

Lahaina, 15 Sept. 1865.  22-1m*

 

HALE PAI KII.

AIA KO'U HALE PAI MA KA HALE E PILI ana me ka Hale Leta, maluna'e o ke Keena Pai o ka "NUPEPA KUOKOA." Ua emi loa na kii Elua Dala no ka Pepa Kii Ekolu. A hookahi wale no dala no ke kii aniani.

6-tf  H. L. CHASE (Keiki)