Ke Au Okoa, Volume I, Number 24, 2 October 1865 — HE MOOLELO -NO- LONOIK AMAK AHIKI [ARTICLE]

HE MOOLELO -NO- LONOIK AMAK AHIKI

5» Ko >• nei holo ipei ]» po ia. (941 Hawai: &p«e keia i ai ibo la ; «« kanaka o«i o Hauna a lbao»& ilaiia, kau , M !« oei onaluoa o koaa wabi Wiia, oia boi kc | d|cbH ipu ia) Lolo ako le kēia a Kaobikf»tpu,aia oo ia w»lii iua Makapuu, ike aku i t fca mai o na ka«ak* i ka jmli o MsjMpuu; e upu aaai ia - ji* eei e make, ina i ike ia mai keia e liolo aki 7*pa» alaila, he inake,.wal«.no kou a kanakt 0«i o Hauoa, treht ao la ua kanaka 4 nei x H*voa i ka ipu, i Kaohiknipu kahi ana i web« a« ai, 4o ia nei ho!o aku !a no ia a pae i Pofeafcoloa, alaila, p»a aku la ka palejūa a kt -♦pali» i(K£ U oo k?ia i ua ipu nei, a auamnae la no keia i ka a-i, kaha 'ku la keie h*fcike one o Kukui, a pau mai ia one, hele aku keia o ke one o Apuakea, a pau mai ia ylā«|a aku U no keia a hi|ci i k,y. oiuluwai o Pu- / ha; e ksbe aoa ka wai, e lxai ana ka pue wai. la no ia i ua ipu nei ilaik, auaa iho la keia i ka wai, ike aku la na fcanaka i ka auau oia nei, hele aku la ka poe nak&ikai e nana i ka ftuau a Hauna, pau ae . ai» uei. Alaila, lalau ibo )a no keia i ua ipu Dei, Ja 80. K«ia Uuna o ka a-i ftia i)(-i, ko it * *•! bele «iku la no ia i ke one loa u Wailea. A yki a|tji k uei i kahi o ua wahine nei e Wailea, ke kaikaniahine kapu hoi a ke Alii • Kakuihewa, nioau aku la ua kan»ka uei u Hauoa.i ka lebulehu e paapu ana; heaha hoi Veia e leEulehu oei r pane wai Ia lakou Ta e paapu ana, be ((unane na ke aiii. Na W"ilea, ninau aku la ua Hauua nei, aole e iku ia aku ke kopane a ke elii ? i mai la lakop le, >ie ljtie r ifi aku po hoi, hookuu iho la keu i uu ipu neī, bele aku la keia e eaua i ke kouaoe a ke alii, a Wailea 4 ike keie i ka papa a'ua alii nei, aia'Tioi e konone ana he piāaieanaka elua, o Puaaloa ka inoa p keka--If4h«uhele ka inoa o kekahi, ninau jsiku la oa kanaka nei o Hanna, o kawai ke keokep o Wwai ka eleele ? i niāila kekahi kauaka o Kahanhele, ka maua ka «teeJe, k.a ke alii wa'llii» k4 *eokeo, i aku ]a o Hauua i ua uiqu kataka nei, ua make i ka eleele, ua kapala ke kea na kele ka ai, a niole hoi ka luna; i tnai ]a ua alii wahine nei o Wailea, ua maks ia'a i ke keokeo, he iwakalua kumamalima i'ii ku iwaho, aohe a laua wahi ku hpokahi, ~-Dela aku" o Waiiea ia pane liou aku a o Hauna, ua enake ke keokeo Ca kapala 'e kea na fee!e ka ai,- a nifle hoi ka luna. Paoe mai la ua alii nei o Wailea, heaha la kumu e na kanaka hoopaa ? ou inei, pane aku )a ua Hauna nei, e i mni ana -ē ia'u e konane kaua, a e pili hoi aiua, ao aai la o Wailea, ae, pane aku la o Hauna ia Wailea, e uhi ka papa a kaua i ke kapa, ae hkl ia o Wailea, ae, uhi ia iho la ua'pfsa nei -ke kapa a paa; i aku Ia o Hauna, aia i ke kumu ole, ninau mni la o Wailea, au;lira ia hoi kou kumu ? alaila, wehe ae ia keia :ke poi o ka ipu aia nei, (Kuwalawula) hemo fā k© poi, lalau aku la keia i ke kahiko o • haku f>ia ijei, i ka nihopa!aoa t Jca hi huīu &ttmo o Laa } ha lei huli kua, ka pua hoaka,Jce " Oi» ke kumu o kiinahele la e pill %t3 ai, a o«le i M kumu ole 1« piii ia 113 iwi, ij|li ae la ka Hauna pane ana, a kumu iuai tttii nei o Wailea, kmpp paha, he najni, |o # te iwni 00, be nani no, he nanino, he na-. I' 00 » alhna hoi nani a i h.r,i ai, I*e - sfl | ; _ f 6t e rio hoi ?skou nei !a a pao loa. Akiia, ninau mai la o Hauna, auhea ,ko.u pane aku la ua alii uei o Wailea %īAllieP)ake no, he makemake uo, he makp00, no, he makemake no, /*W.9 aTn pei a Wailea, pane hou mai la 'A aHi nei if Hfuupa, aohe paha ua nei o'u ōis(\e pUi ai i kou mea maikai, pane aku lu ra Hauoa oei, aole la hoi oa kumu, i mai hoi [9 o io'u m»o iwi ke kumu, pane a]ua hou oo ? » BAuna nei, «leloa no a oleloa, hople ,aaai « oleloa uo a oleW, i aku !a a Hauna nei, e aho hoi ha ia'u kou kuuu ? * KMI !a ua alii nei 0 Wailea, ae, 0 ko kioo o j| inaa iho f ,6a rqea nani o waiho la, ae Ui īa no 0 W«jlsB, i fsai la o Hauua ia Wa- « wefjel?e 0 ka psp& a k»uß, ae; li* l* ua a!ii oei o Wailea, ia weho ana ae 0 %'kapii 0 0* pa'pa nei, lito ae !a ia Hāuna ' tus WiHi, i ako la 0 Hauna ia Wailea; ua li- j 0 kf.U jraau ku nb i& h,e iwakaluaj |trt*iftalima Kōu aku Ino J3auoa, ka- . %h« Vu ku, eie at( ha\in& iwa- j hahau 160.]® 0 Hau»a i keiia iliili, holo . e Hauna p->u 110 ; i ya u!it n* i, e ,*u h«lu ana iho he iwa-, Wa kii U|i , . M'o W tic ka»ab.a Kuum-. tfi ka ia m\ e>a« i» raa(Rue ( eono s * ngj he haun» a ua noi 4 IkiNīo ae la nōla, ia k Rfo ae ( kafiaka #t ? .£.ka f% no k« *' i

f a!n i kapa ia o »e aku fa la ja nei a l.aiua, o Hauoa a me Wailea, haele. aku.Ja. xto liiua trti iloko o ka hau o Poaku, 1 aku 0 ua I o'Hauna 1 ua ani wahine.pei, ka i, eole keia i o ka kaua hele e hikiwawe ai ka hfe!e a hiki j i ko'u wahi e manao ai e h»ki kaua ilaila. 1&hru ae la e Hauna Ika ttau a liohole mai la, iWweie ae la keia īlia a-fo ke alii wahine a ! paa. wehe ae ia ua 0 Hauna i ka malo o ka haku ona, oia hoi 0 Lonoikauipkahiki, alaila, altkaf 'fnai fa 0 Hauna, pane'akahi mai la ua alii Wahine nei 0 Wailea ia Hauna, e ? Hauna, j>aūe m,ai la o Hauqa, heaha ; pane alua mai la oa alii nei, he ohao ilin hoi ka ohao e ike 'lei nei, akahi no hoi n ike ia ka ohaoo ke kanaka. I aku la o Hauna ia Wailea, e o'Pao I au ia oe a paa, o holo aku auanei oe nalowale, he malihmi au. Ko laua nei haele aku la no ; ia b ka muliwai o Kalapawai, haiawai lana nei me na kanaka e 'hele mai ana, ninau mai la na kanaka, ka ? ua li!o mai nei ka ke < lii i ke kooahe ? i ke kanaka ipu nui ia Hauna, 0 Loooikamakahiki, a lik> mai ia Kakuihewa k« kahili, lilo o Lonoikaaiakahiki,* noho «ku malalo o Kakuihewa, aohe i pau ka papa | ke kali.laa hiki aku oH^una. Ko lana nei hele aku la no ia, a hiki i ua hnle nei o Khmon, alaila, haalele iho Ia keia i"Tia wahine nei o Wailea, komo eku la keia 1 ua hale la i Kainoa aia hoi e paa ana oloko i na'lii, e konone ana o Kakuihewa me Lonoikamakahiki he iwakalua kumamahiku ku a Kekuihewa, elima haona, ku iho la ua Haūna nei ma ke kaa o Lonoikamakahiki, a pane aku la oa Hauaa nei, make ea. alaila, alawa ae la na maka oia nei iluna, ike ae la keia ia Hauna, e ku ana holoi ae la i ka ona, no ka minamina i ke kahili, a me kona ooho aku ihahope 0 ke alii o Kakuihewa, i ihp la ua Hauna nei, o kana ku no ia, he iwaknlua kumamahiku, o kana m«u ku, he*kanaha kumamalima, elinia a Lonoikamakahiki ku elima hauna, alaila, o ka haliau iho la noNa, p»u Too aa papa ne"J i ka uhau, i iho la o Hauna ia Lonoikamakahiki, he papa wohine keh, eia kā pnhaku nana e luku keia mau feu a Kakufte#a, (oia keia papa 0 Kauhaikane) o ka pohako no ia iiana e luku, pau na pali paa, koe no elua ku a Kakuihewa i koe, oi I loa aku la no o LonbiltßfnakHhiki,' 0 ka lilo ae

I fa no ia o ke alii o K , «kufhewa 1 pau o Wai- | aoae mai ka Pihokah» a Kapukaki, pau o I Ewa. mai ka Jae o Makppuu a Kapnkaki, ! | pau ae la o Kona nel a pau i&o (a ka pi?t j ! Alaila. bo!o ibo la ka mnau a Kakuihewa ** ia H«(Ul)a, he nani na ua hiki mai la oe e Ha- j una, ke fcahq hoi o keia ia e ola ai, aiaila, ae i ako 1S ōa H auna nei, ae, pane ae la 'ua alii nfi o Kakuihewa e u haele kakou, ae aku la o Hauna, ilaila, lalaii aku la o Hauna i ua i-€ nei e kau ana iīuna o k'a pola o ka waa < ka hoomaka aku la no ia e heīe na'lii i kahi 0 6« i-« trfeii Wti ia'i ou a i-a nei, ma ke kula C(-Alele ku lakou hele ana, a hiki aku la i ka #ai o Ualapawai, lte hii nei no hoi o Hauoa i i-a nei a hiki aku i ka mullwai o Kalapawai, ka ihō iho la ho ia o Halina i ka wai me -ea i-a nei, aia hoi ka wai i kona puopuu { au aku la no keia a waena konu, ke { pH ae la no lta vtai e hiki i na kuli, au aku fa 6<f kēi* a k« umauma ta wai, kē hefe ae nei e puni ua wai nri i nā kunnlia he lehulehti, ālaila, wehe ae la o Hauna i ua i-a nei, & paa 'ae !a i ka !ima, aia no hol Itia lihi o ka wai e 'paa ia nei ua i-a nei Ninau akahī mai la oa alii nei o ffaknihewa, o Hauna oe, pane aku la feeia, o Hauua wau, o hauna i kahi i-a, ikahi ai, o hannaau i kahi kapa, i kahi malo, a na inakua oia nei, kapa ia iho kuu moa (o Hauna) pane mai la o Kakuihewa ma a me na'lii no a pau, a o Hauna ! a o Hauna! pane mai la o Kakuihewa ina, akahi no a ike l o)a o ka i-a a Lenoikamokahiki ma, o , I ke ahi, pane mai la ua Hauua nei, e< ike ouI koo i ke ola o keia i-a, alailn, hT>okuu iho ia ! lleeia !"ua i-a nei iloko o k.i wai, o ke kapoo [ ! iho fa no īa o u» i-a nei, ku ka ehu o ka wai i iia i-a' ner, ik'e mai ]a ua mau alii nei I a ine na kanaka, i ke ola hou o ua ia nei, ia t ia manawa ō ka fele ae la no ia o ua ia nei l ilona me keliupaka, lele ae la iia i-a n'ei e ! like me ka ana o ka amaam'a, aia no 1 hoi ke le'e la ua i-u nei, alaila, ike mai la na | kanaka hahai mai la i ua i-a nei e f;olo ana i { ! ka wai, a lehai aKu. a puka 'ku inawāho ou a ! i mnliwai nei o a ahai aku la ka. | ! piieko, alaila, iehai mai īa ka lua o ke ahi, a ; I halawai me ua ahi nei t uko ai mai ka : ! muliwai #ku, jione mai la 'na katiak& me ka ! leo nui, Jlu& 'ahi e- alua ahi e- lilo kuk«u e- j ! ia Lont iltaftiakah!kl mis, &a hoi mai la no ia 1 biki i ua hale nei o Kapioa. ! Hoomakauliau ih« la ka paiuapi lakou nei, ai i | iho fa lakou nei. o na kani.iaina ine-ua maii- ī j hini, Ro lakou hei paina no iaj mapna, pane i 1 aku !a ua Hauna nei ia Lonoi'«'amakahtki, eia ! ! ka'n waiwai mai Dei la sku Ta o Looo- | ! ikatnaki<hiki ia Kakuihewa puni ae i.ei ia ' makoo kein m-.kn o ae u<.hī ia o . 1 Kakiiihewa ma, . ! iho'la o ua wahiae nn A I Wailea. ko kaoa «ina Ōahu nei a puni, ule- ( Hn?toa aku fa_*> Lonoikaoinkainki i «a wahimi? , • nei ia Wailea, o Knkuihewa mai o ke ; na'lii h«i malalo m#i o Kakui- i a me na m&kaaiuwna, pau ae la kn ala- . o!f?o ana e lakou nei nolgj nineu I\ou ua Lo- ' nofk»trtakaMfci nei ia Kskuthewa ke. hoi . | hanau o Hairaii, e ike hoi j 1 fco r u uku la uu L.oi o . | hoi, ke kau U no ia ou | ' * alj> nef o na waa kaulua, a «ie koua : K»uUli u

Jakou nei i fca moana o Aienuihaha, & koaio.; ae] } ka pohu o Kona, alaila, īke ia TOai la lakonrtvei-ē aajsanakd o uka, i nana aku k« hana e holo mai aua na waa o uka, e ku māi ana ke ehu o ke kai i ka mapuaa o na alaila, hoouka la ae lu ua ahi nei o LoQoikaai&k ( ab,ikt iluoa o lu waa auh&u, a Lookuu ia atcu la uā alii nei i ka moana, me kona waa auhau aole no hoi i ike ke kaikuahifie, aole uo hoi i ike na hoewua, ht' waa make keia 110 ke alii do Lonoikainakahiki, haawi ia aku la ekolu ai liilii nau ua alii Dei o Lonoikamakahiki, aia hoi ke puhi la ka makani ia la'nei, a me na ale hulilua o ka moana, alaila, 0 ka hni -aku la no ia o lako~u nei i uka, o ua poe nei hoi i opuino ai ia Lonoikamakahiki, s me ua alii nei hoi kahi me Koaekea umi; ki hoe nui aku la no ia a pae lakou nei i uka nioau- mai la ke kaikuahine o Kaikilanialiiopuna, auhea ha hoi ko kaikoeke ? I aku ua kane uei o Koa«k<'a, ua hoouku ia nku nei e nu'lii i ka wna auhau, ua make, pane aku la iin kaikuahine nei, aole uu e ai i ka ai a hala na la enolu, ekolu j>o ekolu ao ka hookii ana au a kaikuuhine nei i ke aloha huihui 1 kona kaikunane ia Lonoikamakahiki, p»u ae la no ka 'ninau au & kaikuahiue. Hele aku ke!a ekolu po ekolu ao. Maauei 110 hoi kaknu e kannlua iki iho ai ka heluhelu ana, a e ike iho ai hoi kakou no ka pae ana o Lonoikainakahiki i Kauai, pae keLa [ Kauai hele aku ia keia a moe iho Ia i ke one, he m'ea mau hoi keia j ku oh'lo pae, nana aku la keia kanaka o Wai«|ohai ka ula mai o ka ili ou o Lonoikamakahiki i kaaeone ko ia nei hele aku Ia no la a hiki i kahi o ua alii nei e moe ana, uia hoi un hinnoe loa ua aliinei, no ka luhi hoi o ka hoe ana mui i ke kailoa o Kaieiewaho, nana iho la ka4aka nei e moe ana, nnna iho la keia he ano e wale no keia kanaka, ao'le hoi ma Kauai a puni ka Iwala nku la no ia oia nei, ke ala ae la n<> ia o ua o Lonoikamakahiki, a ninau aku la ke kanaka o Waialoha, mahea «Kii nei oe, pane mai lu o Lonoihamakahiki, maanei wale nei uo au, (īoole mai la ua nei, §ohe he kanaka o Nae aku nei e me oe, ka maikai ohaha ke nana aku, e hai (nai huna mai oe, mulalo maf nei waiji &, ke [ a?if, hoole maila nō"ua api o .Wai#-

loha, aohe he kanaka nku oialo n/ci § iike roe e.e, ka u!a o na papalina, ua no nei «5 au.la q Kayai aob,e kanaka eiike me oe, ka.molae]i>eiwiui 0 ka pua ke ]{te aku, e hoi mai oe, muuka aei au, hoole mai la do ke kaoaka, aohe he {ianaka 0 uka, he wao naiioleiiele, l}e leo hoi no ka manu ka rnea e lohe ia. he ua, ho anu, he makani, he koekoe. ko uka Mnaka. i^ia. Alaila, pane aku na jjej p ha, e ulioi kaua 1 ka hale. peia aku 1» m īa tonoikamakahiki, 1 kahi okaai a ka ia, a me ke kapa, a ine ka uiaio, pane aku U do ua Lonoikainxkahiki nei, mauka oei ,no k§ua, i mai o Waialoha» he kennia, e haele no kwua, ko lat»a nei hpele aku la oo iu a komo iioko o ka |aau a iho i ke kahi wai, i aku ua Lonoi(tpjpakahiKi nei īa Waialoha, aia'kaai a kaua |a ke ku mai la 0 ka i aku Ja ua nei he ai no hoi paha ea o k» aht ole e m.oa ai, olelo aku la ua alii oui 1 ua Qsl, aia ke ahi i kela laau maloo e ku j»at la, ku aku la ua konaka nei a luaa ma) ia ua nei he ohia, kauhae ae la no ia ou aaUi aei o Lonoikamakiihik} i kft laau, oia l)oi_ ua phia nei e hia iho ai 1 ke sie la, kei,a 14« aunaki ma kekahl lunp,. a a it£ auUuia p.q koi me kahi hma, hia ae najbieia %lie ahi, ka ha<i»i uku la no ia ia W9'"Joha, k$ iaja,u ak,u la no ia i ua ahi nei. ko 1 ala pulupuiu ae ia no ia ao, kau no ka wahie, ek,u ia ao,kela i ua mamauea nei, kau ue la 410 hoi i. ke , ahi, Bko ae la no keia 1 ka lyau, a kau uo i lte ahi. A moa ae la no ya, ai.neialaua, hoomaalili ae la no o ka la'i t mon. ae [a hoi ka luau kau ae la 110 1 ka la% a maalili, hoomaka īho la laua i.ei e ai, ai iho iaua nei a maona, puolo ae la 00 ua jpe» o i Waialoha ikaai a lqua nei 1 ia'i, a paa ' iho la, nei heele aku la no i»ī ka «$- a anahulu, aoho wahi kapa, kihe|e j ia nku la e ka laalaau 0 k& na|j<?le, aohe wahi kapa, «olie malo, uaoa aku la ua alu oei la ia la, aohe wahi malo, aohe walu kapa, ninau aku !a ua Loiioikamakahiki oei ia VV«ialohi}, heaha hoi ia mea e ku iho la i k« alo, he palupalai, wahi a Waialoha, paue aku U ua L , 3u«i|>awal»ainki nei, hakuia uiai hoi ha, hahai raai uo hoi ktia aku ka pu-a i ke alo o ua alii uei, ka hili iho la no ia o laua uei i aei, a ihwi ue la iie aialo, hume ne 1.a.. j)o |>aa, alike «hke ua malo uei uo ke aikane iioi kahi jdo Waiaiuhaae la Luj>e o.ljiua «ei lua euaio tiei, keiia aku {a.o Louuikaui&ki*iuM ta Wfimiuha, h<ikai m«ū Uot h.a «ia ia'i 4 o feai*'i n»«ka oka la i malou ku 1 alu oua ju«i h i >iau iho U o ' ka la'i,.* uUaa aku la uia ke kua ou a aikmw uei o W ainiuha, j ia pau k<iJai lii, peia uo h«n &ou a Lu- j aoikaiuakAhiki uei, aahu ihu ia uo hoi jjaa Ka ili. Ku iaua aei haeie akju ia no W a k&hi i po a;, ute i|>o ls i^4 u aua u ln,pa. Hoaiki, fi» uae hoi ua wehana Uu# im ua f>aa 1 i -liiui i» * aiop iho ia ao.. i«ufi uei ««o»eia no aa po. , ..., vff ,