Ke Au Okoa, Volume I, Number 33, 4 December 1865 — Page 2

Page PDF (1.25 MB)

KE AU OKOA.

HONOLULU, DEKEMABA 4, 1865.

 

I KA puka ana mai o ka nupepa Friend i ka Poaha o keia pule i hala iho nei, ua halawai mai me ko makou mau maka kekahi mea e olelo ana, ke hoomakaukau nei kekahi poe e haawi i kekahi Ahahui Kuai (Fair) i keia mau pule ae e hikimai ana. O ke kumu nui o ka hoala ana o keia poe i keia hana, oia hoi, no ke kokua ana i ke kula a Mika Okana (Miss Ogden) ma Makiki. Na mea kuai a keia Ahahui, oia no na mea i hanaia a i humuhumuia e na lima palupalu o na wahine a me na kaikamahine i manao no ka pomaikai o ke kula a lakou i makemake nui ai me ke kaniuhu ole e kokua, oiai o ko lakou anoi nui, o ka ike aku i ua kula nei e holo mua ma ka oihana i hookahua a i hookumuia ai ua kula la. I ka hoala ana ae o lakou i keia Ahahui, ua hana, a ua humuhumu ae kela a me keia i ka lakou mau wahi kahakahana lole, a i ka wa e nui ai, ua hookaokoa ae lakou i wa e kudalaia ai na mea a lakou i hana ai, oia ka mea i olelo ia ai he Ahahui Kuai (Fair.)

O keia hana, o ka hoala ana i ka Ahahui o keia ano e like me keia e manao ia nei e haawi, he mea maikai loa ia a na iwi aoao i manao ai e hana. Aole o na wahine wale no ke komo wale ma ka lawelawe ana i keia mea, aka, o ka poe kane kahi i kokua aku, ma ka hooholo pono loa ana i keia mea. Ina paha oe he kanaka mahiai, a nau paha na ipu ala, na ipu haole nui, na pahu kopaa maikai, a ua hookomo paha oe ia mea no ua Ahahui nei, a ilaila e kuaiia ai no ka pomaikai o ka mea i kukuluia ai ua Ahahui nei, alaila, e pii no ke kumukuai, aole no ka nunui o kau mau hua kanu, aka, no ka manao nui e pomaikai ka mea i manaoia ai e holo mua. Ma na aina nui, ua ike ia ka pono a me ka pomaikai nui o ka hoala ana i na Ahahui o keia ano. Ua ku kekahi mau hana maikai, me ka hoihope ole.

I keia mua la o ko kakou holo mua ana, ua lohe ia mai ma o a maanei, ka hooalaia ana ae o kekahi poe Ahahui. Ma Lahaina, ua hooala ae kekahi poe i kekahi mau Ahahui; he mau Ahahui e malama ana i ka hoomanao ana i na la nui a kaulana o ko kakou nei one hanau, aka, no ka pomaikai hea ia mau Ahahui a lakou i manao ai? He oiaio no paha, he nui ko lakou luhi o ka hooala ana ia mau mea, aka, o na pomaikai nae e loaa mai ana mailoko mai oia mau Ahahui, no keia la wale no, a i ka la apopo ua auhee aku. He lealea pau koke no ka hapa hookahi.

Ma Honolulu nei i keia mau la iho nei, ua hooala ae no hoi kekahi poe wahine i mau Ahahui Hoahaaina. Oia mau Ahahui nae, aole ia i like me kela mau Ahahui a makou i hai ae nei. O ko lakou mau kahua i hookumu ai, no ka hanai ana i ka lakou mau kumu o ko lakou mau ekalesia, ka hoomaemae ana i ko lakou mau Heiau a me ko lakou mau kuahu, a me ke kokua ana i ka poe e lawe ana i ka malamalama i na aina pouli, na wahi a ko kakou mau pokii e noho mai la iloko o na hekuawa o ka hoomanakii a me ka noho ana naaupo i ka malamalama o ka Euanelio. O na hana a keia poe i manao ai, ua ku i ke aloha a me ka pomaikai io o ke kino hookahi a me ka lehulehu. Ua lohe mai makou, he mau puu dala nui no kai loaa mai i keia mau Ahahui, ma ka lakou mau hana, a e manao ana paha lakou e hooko ia ana na mea a lakou i manao ai.

Ua mahalo no makou i na hana a keia mau Ahahui ma na mea a lakou i manao ai, aka, mai oi loa aku paha ko makou mahalo, ina i like ke kumu a keia mau Ahahui me ka Ahahui Kuai a makou e olelo nei. No ka mea, pehea la e hiki ai ia kakou ke hoouna aku i ka malamalama i na pokii o kakou, ka hoomaemae i na Heiau hoomana, ke ole e kokua mai kakou i ka hoonaauao ana ia kakou iho ma na mea kupono i ka holo ana imua. Ua ike iho makou ma ke Kuokoa, he puu dala nui i hoahu ia no ka luakini ma Mokuaikaua, a e olelo ana kekahi i ka hoonaaikolaia mai aole e paa, aka, ua manao lakou ma ko lakou hooikaika ana e paa no. Ua haiia mai no hoi makou i ka hemahema o na halekula o ia apana, a manao nui lakou ma ka hoomaemae ana i ka Heiau hoomana. Pehea la e hiki ai ke hele iloko o kahi hoomana, ke ole lakou e hoonaauaoia?

Aka, ua komo mai no paha iloko o kakou ka manao, na ke Aupuni no e nana ia mau hemahema, oiai ua auhauia kakou no ka oihana hoonaauao ia kakou iho. Ua ike no paha kakou i keia mau la e naue nei, i ka nui o na auwaha kahi e kahe ai ko kakou mau loaa makahiki i kela wa keia wa. He mau poino e uluhia mai ana ia kakou, e like me ka mai lepera, a me kekahi mau poino e ae. O keia mau poino i uluhia mai ia kakou, he mau poino a kakou i moeuhane mua ole ai e ili mai ana, aka, he mau mea no keia na kakou e manao ai.

Ke hilinai nei makou me ka manaolana, e uhai kakou ma ka hoala ana i mau Ahahui Kuai, no ke kokua ana i ko kakou mau kula, i holo mua ai ka naauao, oiai hoi, "O ka naauao, he mana."

 

Na mea hou o ke Alo Alii.

He maikai ke Ola o Ka Moi, ma ke awakea o ka Poaha, la 28 o Novemaba, ua holo aku Oia ma Waikiki, ma Helumoa, ua ukali aku o Col. Prendergast ia ia, a ua haawi iho oia he wahi paina liilii malaila. Malaila ka Mea Hanohano J. O. Dominis K. C. ke Kiaaina o Oahu, ma ia ahiahi no ua hoi mai Oia i ke Kaona.

He maikai no ke ola o ka Mea Kiekie M. Kekuanaoa K. C. G. K., Kuhina Nui o ko Hawaii nei Pae Aina. Ua maalo mau ae oia ma Kakaoko.

Maikai ke ola o ka Mea Kiekie Princess V. K. Kamamalu, ma ke kakahiaka o ka Poalua, la 28 o Novemaba, ua hele ae oia me ka Mea Hanohano Mrs. Bishop (Pauahi) e ike i ka Moi.

Malaila no hoi ka Mea Kiekie ka Lunakanawai Kiekie kai hele ae e ike i ka Moi.

Maikai ke ola o ka Moi Wahine Kanemake, Kapakuhaili Hakaleleponi.

 

Ka hoi ana mai o ka moku Kamehameha V.

I ka malama o Au gate i hala iho nei, ua hoouna ia ka moku Kamehameha V, e holo i Ascension Island (Kenikeni,) e kii i na sela Hawaii o na moku i puhi ia e ke Shenandoah. Na Foster ma i noi i ke Aupuni e kii i keia poe, ina e loaa aku ua poe sela Hawaii la, alaila, e uku aku ke Aupuni ia laua he kanalima dala pakahi. Ua noi pu no hoi laua i ke Kanikela Amerika, e uku ke Aupuni Amerika elike me ka keia e uku ai no kela a me keia sela, a o na na alii moku o ua mau okohola i puhi ia ai i ke ahi, i kanaono dala pakahi ko lakou. Ua hooholo pono ia keia noi a laua e na Aupuni a i elua, a ua kii aku ia ia lakou.

I ka la 19 o Augate iho nei ua holo aku ua moku nei, o Kapena Cunningham, a i ka la 7 o Sepatemaba ua ike ia aku o Kenikeni. Ekolu o lakou la la ku lakou i ke awa ponoi ia lakou e holo aku ana e ku i ke awa, ua kau mai o Capt. Thompson, no ka manao no he moku e holo wale ana, manao ia e kau maluna olaila, a holo aku i kekahi mau wahi e aku. I ke komo ana aku o Kamehameha V iloko o ke awa, a kuu ka heleuma, ike mai la na sela a pau, sela Hawaii me na sela haole i ke ano o keia moku, he moku e kii aku ana e hoihoi mai ia lakou, ku ponoha ae la lakou, a haehae ae la i na ao ea o ka lewa, me ka lakou mau huro, no ka olioli, a haawi mai la lakou i ko lakou mau hoomaikai no ke Aupuni Hawaii a me ke Aupuni Amerika, no ka manao nui ana a o ko lakou hoopakele ia.

No na mea a pau e pili ana no ko lakou noho ana olulo ma ia mokupuni, aole makou e poina ana i ka hai ae elike me ka mea i hai ia mai ia makou, no ka malama maikai ia ana o ko kakou mau hoahanau ma ia mau mokupuni. Ua hai ia mai makou no ko lakou mau hookipa maikai ia ana e kolaila poe kamaaina. Ua haawi ia mai ia lakou he ai e ai ai, a he hale e hoopumehana ai, oiai, iloko o ko lakou mau hora ilihune, a ua mahalo nui no hoi na alii moku a me na sela i ka lakou mau hana ku i ke aloha io; a ma kau mau hana ku i ke aloha io; a ma kau mau hana lokomaikai a lakou, ua lono mai makou, ke noonoo ia nei e hoouna ia aku ana ia lkaou i mau makana, e hoapono aku ai i ka lakou mau hana maikai, i ko kakou mau hoahanau iloko o ka pilikia. O Rev. Mi. Sturgis Misionari nei e noho i ma ia mau mokupuni, kekahi i hookipa oluolu aku i na Kapena moku.

I ka la 28 o Sepatemaba, mahope iho o ka hoopiha ia ana o ka moku i na lako ai e pono ai, ua holo aku ka moku i Willington's Island, e hoopau pono ai i na mea e lako pono ai; ua hiki aku ilaila i ka la 30. Malaila, kahi i noho ai, a hiki wale i ka la 4 o Okatoba—i noho liuliu malaila, no ke ino loa o ka makani, a ilaila no hoi kahi i nahaehae ai kekahi mau pea. I ka la 4 o Okatoba, ua lako pono loa ka moku i ka ai—i kupono no na kanaka he kanaiwa kumamawalu, ke huipu ia mai me na kanaka oluna o ka moku—haalele ia ia mau mokupuni a ku mai ia nei i ka Poaono i hala aku nei (la 18 Nov.) Ka nui o ko kakou mau sela Hawaii i hoi mai he 25. Ua holo aku kekahi mau alii moku i Guama, maluna o kekahi waapa, he tausani mile ke kaawale mai ia mau mokupuni aku.

Ua holo pono ka hana a keia moku i holo aku nei, oiai, ua hoihoi mai oia i na kanaka o ka Moi i waiho inea ia ma ka aina e, ma ka hana aloha ole a kela alii moku ino Waddell o ka moku kipi Shenandoah.

 

MAILE QUARTERLY.—I kela pule aku nei, ua pai ia ma ka olelo haole kekahi wahi buke e ka Ahahui keiki Misionari o Hawaii nei. Ua momona na mea a pau oloko. He mau leta kekahi na ko lakou mau hoahanau e noho nei ma na aina e, a ma na aoao hope loa, ua pai i, ke kaao o Aikanaka. Na mea e pili ana ia Lanikaula, ua komo pu iloko o ua kaao nei.

 

HE LA HOALOHALOHA NO KA POE AMERIKA.—Ua ike iho makou ma kekahi nupepa haole o kakou nei ka Friend, i ka olelo kuauhau a ka Peresidena o Amerika, e kauoha ana e malama ia ka la 7 o Dekemaba oia ka Poaha o keia pule, i la e haawi aku ai i ko lakou hoomaikai ana i ke Akua, no ka hoopakele ia ana mai, mai ke kaua i halukuluku mai nei i keia mau la i hala ae nei.

 

MOIWAHINE EMMA.—Ua lohe mai makou, ke mau la no ka hoolauna maikai ia ana o ka Moiwahine Emma e ko Enelani poe. I ka malama paha o Ianuari e hele ai oia ma Farani, a mailaila aku a Geremania.

 

No ka hele ana i ka hale mai Lepera ma Kalihi, Oahu.

E KE AU OKOA ;—Aloha oe:

Ma ka la 19 o Novemaba nei oia ka la Sabati, hele aku la au ma Kalihi-kai ma kahi i kukulu ia iho nei na hale no na poe mai lepera i hele aku ai e ike i ka'u kaikamahine, ua loohia ia i ua mai nei oia ke kumu o ko'u hiki ana ilaila, hiki aku au ua hiki mua iho ke kauka oia hoi o Kauka Kiei, e nana ana i na mai elike me kana oihana mau, a hele aku la au e hookokoke aku malaila, halawai mai la au me kekahi makamaka aloha oia o Pakekepa ka inoa, ua loohia no i ka mai, a ia wa a maua i halawai'i, olelo mai la kela ia'u—ka a kahi no kuu pomaikai, me he kiko puiwa la kana olelo mai ia'u a lele ae la ka hauli o ko'u puuwai, a ae aku la au ae, hai mai la kela ia'u, he hana na'u i noonoo iho ai, i ko makou hoomaka ana i ke komo mai ma keia mau hale elua, a ua noonoo iho au i ka hana kupono no ko makou noho ana ma keia wahi pilikia, a ua hai aku au i ka lehulehu i ka'u mea i noonoo ai a ua ae like mai lakou a pau aole mea kue, a ua hai aku au i ka luna haole o makou, a ua ae pu mai oia e hana e hooko i ka makou mea i manao ai, penei ka hana, ua makemake makou e hoomana ia ka inoa o ka Haku Kapaoka ma na lani kiekie loa iloko o keia mau hale elua ma ka hale o na mai wahine ua mahele ia elua hoomana Katolika, a me Kalavina, elua kuahu e hana ai o ka hana, ina e hana kahi aoao, noho malie kahi aoao, a pela no hoi kahi aoao, ap ela ka hana ana ma ia hale. A ma ka hana ana ma na hale o na kane, hookahi no aoao hoomana malaila o Kalavina wale no. A pela ka makou hana e hana nei, mai ko makou la i komo mai ai a hiki i keia la. Alaila, hai aku la au ia ia he hana maikai loa ka oukou i noonoo ai, alaila, olelo kela ia'u e hele e nana i na hale, hele maua a komo iloko, ike aku la au e ku ana ka papakaukau ua hoomaemae ia i ka uhi keokeo e kau ana ka Baibala Hemolele me ka himeni, ua hookaawiliia ko'u puuwai e ka olioli, a pau ia hele maua i ka halemai o na kane, a ike aku la au, na papalua ia ke kaawili ana o ko'u puuwai i ka minute hookahi, pau ia, hai mai la kekahi hoahanau o Kuahua (k) Luna Ekalesia no Kaumakapili e noho ana ilaila, oia kahi i loaa i ua pilikia la, olelo mai la ia e noho au a hana pu me lakou ma ia hana, ae aku la au, a noho iho la makou a pau ka paina awakea, a ma ia hope iho, hoomaka ia ka hana, paipai au ma ka himeni 66, "Ke ola ka mea maikai;" Pau ia, ku mai o Moo, ia ia ka pule, he hoahanau no Puiwa. Pau ia, ku au hai i ka olelo paipai, ma Maleka 2: 17 ma ka lalani elua, a penei: "Aole no ka poe ola ke kahuna lapaau, aka, no ka poe mai no;'' A pau ka'u paipai ana, ku mai o Haula (k) he hoahanau keiki, no ka ua Kanilehua o Hilo, a pau kana paipai ana, ku mai o Kauhiahiwa (k) he hoahanau no ka ua kiowao o Puunui, a pau na olelo paipai, ku hou au pule hoopau ia ka hana, ku hou mai ua keiki nei o ka ua kanilehua, e kahea ana ia lakou iho penei: Ke makemake nei au e haawi kakou i ka hapaumi o ko kakou waiwai, no ka mea a kakou i makemake ai, oia hoi ka mahina hou, a ina ua ae kakou i keia e kau na lima iluna, o ke kau mai la no ia o na lima mai o a o. A ua pakolu ia mai ka maule ana o ko'u puuwai, a hai mai la lakou i ka lakou olelo ia'u, e hai aku oe i na hoahanau e hele mai e paipai i ka olelo e ka Haku ia makou, a e kii mai hoi i ko makou kokua mahina hou e lawe aku ke hiki i ka pule mua o Dekemaba e hiki mai ana, e hai aku e pule i ka Haku no makou no ka poe pilikia e noho ana i keia wahi, oia kahi manao ia oukou ma ke aloha ke hoi nei ko ke kaona keiki.  J. KAILIAHUKEA.

Kaumakapili, Honolulu, Nov 22, 1865.

 

WAIAOPAE, LANAI,

Nov 30, 1865.

E KE AU OKOA;—Aloha oe:

He wahi nuhou ka'u e hooili aku nei ia oe, a nau ia e hai aku i na kini makamaka o kaua i ike hoi ka poe puni nuhou, mai Hawaii o Keawe a Kauai o Mano.

Eia iho malalo nei, ua wahi nu hou nei. I ke ahiahi o ka Poakolu, oia ka la 27 o Sepatema, ua pau i ke ahi ka hale o Hua. Aole nae i ike ia ka mea nana ke ahi, o ka poe e noho ana maloko i ka wa i wela ai ka hale, 1 luahine, 1 makapo, 1 wahine me na moopuna elua, ekolu makahiki o kahi me ka hapa a hookahi makahiki o ka lua; a o na waiwai i pau i keia ahi, 1 waapa, 2 waa, 1 moe-koa, 3 pahu laau, a o keia hale i hai ia ae la maluna, oia hoi ka hale noho o ka Lunakanawai Apana o Lanai, a ua poino pu na buke kanawai, o ke Aupuni; 1 Kumukanawai hou, 1 Kivila, 1 Karaima, eha dala o ke Aupuni, elima dala o KE AU OKOA, a me ka buke i hoopaaia'i na lawehala mai ka malama o Iulai M. H. 1862, a hiki i ka malama o Sepatemaba o ka M. H. 1865.

Aia ka mea hou no ka makapo; i ka wa i wela ai ka hale, hoomakaukau oia i na wahi a-ipu, a me kahi moena puka aku la no ia, meia mau mea, haliu aku la kona alo; ma kahi a ka makani e pa mai ai, a pa kona wawae i ke kai, huli hou oia i uka, a ka mahiki noho ilaila, me kona manao ua kaawale ia mai ka hale wela mai, i ka nana ana i keia hale wela he makau maoli.

He mau iho la ia wahi mea hou. Ke hoi nei ke keiki alo alo-ehukai o na lae makani o Wahie.  J. W. H. KALAAUHINA.

 

Ke haalele mau mai nei na moku Okohola i ko kakou awa, a ke hoomaka nei lakou e holo, ekolu, a eha o ka la.

 

KALAKAIAMANU, WAIALUA,

28 Novemaba 1865.

"O mai Kalani ka laau moe wai, ke oluhe moe wai kapu kauhola, ka leo kahuli kana ole i ke kapu o Kihanuilulumoku, luia halala i kona nui, kini huli pae papohaku, kuauna noho i ka, o Kahikimaiaea, kini noho loa i ka wai o Mokapei, i noho a eleele limua na'lii o Liloa."

O Hana o ka wahine pule mana, pule maikai, hookelakela ae i ko laua loko o Kalalaia, o ka hakukoko, o ka hakulewa, o ka hakumakuma o Uia o ka wahine nana i pani ka wai.

He uiui, he nioniolo, he ninaninau, nohea keia kanaka o J. Unauna? No Wailuku paha, eia ka mea e maopopo ai; me he mea la, he iwikuamoo no Unauna ma; a he kuakahili no laua, me he mea la o kona haku ia nana e poalo kona maka:

Ina aole alii maluna o laua, alaila, o laua iho la no na Moi, he haumana kuauhau paha keia kanaka na Unauna; eia paha kekahi mea i akamai ai i ke kuauhau a me ka hoonohonoho ana i ka moolelo o na haku ona, o J. Koii no paha, o na hua kumu mua no, nana no paha; he akamai maoli, me he kilo la, a me he kuhikuhi puuone la, ka ike i na wahi huna, a me na wahi nalowale.

Ua kamaaina no hoi au i ua mau aina wai la; aole au i ike i keia kanaka, no ka papa 15 paha, a i ole ia he kanaka kumakahiki paha. Aole ia i ike i kulana o ka poe kamaaina, ua maopopo no he kamaaina, aole au poe i lohe i ke mele o Kualii, i ka hoohalike, oia iho, ua kamaaina paha ka Nupepa Kuokoa, no ka mea, o ka helu 27 o ka hoomana kahiko.

Ua lili au me ka liliha i kau mau olelo e J. Waiamau, no ke kupono ole o kau wehewehe ana, a me kau hoohalike ana, aole no hoi he wahi lihi iki, ua pili no ia oe ke kauwa makawela a me kahi kauwa lae paa, hili mai no ia oe keia wahi mele. "Aloha ia oe e alahokahoka, e kena ilio lepo iki, e na kauwa makawela, kupa kahiko o Naalehu, kiina aku a umi ia, na manu ala kahiko i koe, ke kulolia a alo makani, noho lae o Kuouou, lukuluku ia iho, lukua iho, i ka maa no Koolau, ko pale wawae e Kohala, kena e hehi e kona i ka waha hewa ia ka lani."

"O keia mau alii a kakou e noho nei, he mau pua lakou na Haalou, oia hoi na'lii maalo iho i kapaia na'lii, na kaukau alii, a penei i loaa ai ia lakou ia mau inoa, oia no ke komo ana ae o na'lii i kanaka, a hanau mai ko lakou, he mau alii no, aole nae he mau alii nui maoli."

E nana iho e kauwa makawela iki a e kauwa lae paa. He alii nui o Haalou, o Kaneikaheilani ke kupuna wahine, no ka papa Moi a me na'lii kapu o Kauai, oia o Manokalanipo, o Kaaloaapii ke kupunakane, no ka papa Moi a me na'lii o Kau a me Hawaii hanau mai o Kalelemauliokalani, he wahine. Noho ia Haae ke keiki a Kauauanui a Maki, nana ke kaua i Mahiki i olapa ai ke kuahiwi, i mukumuku ai ka ohia, hanau mai o Haalou Kekaeaea, noho o Haae ia Kekeokalani, nana mai o Kekuiapoiwa makuahine o Kamehameha I, a ma o Haae la, he kaikamahine o Kaahumanu na Kamehameha 1. o Namahana kona kaikuahine.

Pehea hoi kau ike o kau mahele, komo ae ke alii iloko o kanaka?

Mahea ka oi o Kauikeaouli me Nahienaena ma o Kamehameha 1. la me keia mau Moi e noho nei, e hamau ka waha ai luau, na laaou no e pane ae, a e hoohaku aku i ka hanau mua, aole mau ma ka inu wai waha hokahoka me kou ike ole i ke kahua o na'lii.

"Io ahi na'lii he io honohono,

Pipio ai na'lii nononoho koke iho,

Makee ai na'lii i kona kapu,

Hohohoi iho la no nononoho,

O ke kane ia oia nei ka wahine,

O Kalahuhua la ke kane,

O Keenuihelemoku ka wahine."

2. He pookela o Haalou no ke alii wahine maikai oia kona kaulana mai Hawaii a Kauai, aole ona lua e like, nolaila, holo mai oia i Maui, a ua lilo koke oia i wahine hoao na ke alii kapu moe o Maui, na Kekaulike, oia ho o Kalanikuihonoikamoku, nana na imu ahi akana e a i Nuikukahi a me Maliko, nona hoi na kukui kapu he maukoli, e ohina ia ai oe i ke ahi, e kolikoli ia ai oe.

Ua hanau mai no Haalou me Kekaulike he kaikamahine a he keikikane, oia hoi o Namahanaikaleleokalani w. me Kekuamanoha k.

"O Namahanaokaleleokalani—a—e,

Akahi no lani a ka maka i ike,

O Kalani kapu a ka wahine,

O ke kaeaea makolu alii nui Haalou,

O ko kupunawahine,

O ka noho kupa o ke kahawai Kakae,

O ka hoolohe wai o Haunaka."

Pehea iho la kau, aole iho la i like me Kauikeaouli la, ea, o ke kupuna hookahi no ia o lakou mailoko mai o ka puhaka hookahi a mai ka aa hookahi mai, me keia mau Moi la ea. "He aa paoa me kalena, ha wai koko ualamanui, he inaina kai Kanehoakahonua i Lihue i hanau ai, mo ka piko i Kukaniloko."

Aia a loaa mailoko mai o Kekaulike he alii kapu ia no Maui.

"He kapu e wela ai ko maka, E liu ai ka haku onohi,

O Kahamaluhi Kaioe Keakakanaloa,

O Keaka o Hoohila Kealohikikaupea,

O ka pea e lele ana i Hihimanu,

He pea kau manu kawelo no ka lupe,

He lupe kawelo he leinaha i ka wai,

O Mahunalii kawelo hukilau,

Na Peekoa ka Kawelo,

O Kawelo nui a Peekoa."

Aia anei a loaa maloko o Kalanikauleleiaiwi me Keaweikekahialiiokamoku, alaila, kapu no Hawaii nana e poalo na maka, o Kekuiapoiwa nui wale no anei nana o Kalola, ke kupunawahine, o Kauikeaouli.

Pehea hoi o Keawepoepoe ko lakou nei kupunakane mailoko mai o ka papa hookahi me Keaweikekahialiiokamoku.

Heaha ka like ole, a mahea ke alii i komo ae i ke kanaka, wahi hoi au, lepo no hoi ka waha, hohole i ka iwi mawaho, o no alualu moloko.

3. E nana oe i ka moolelo no Kamehameha 1. He mau wahine moe hooipo o Peleuli laua o Keopuolani, o Kalanimoku laua o Ulumeheihei na kane a Keopualani, o Kawelookalani ka Peleuli, o ka wahine hoao maoli a Kamehameha o Kaheiheimalie, o na keiki i hanau ma na kuli o Kamehameha oia hoi o Kamehamalu me Kahoanoku, peha keia aui, e hiki paha ia oe ke imi i ke kaha iliwai, a i kaha kaulike paha la, ea mahea ka like ole o Kauikeaouli me keia mau Moi.

Ua pau mai Hawaii a Kauai a ua komo i ke kuauhau kupuna alii mai lalo mai, lalo mai o ka pali paa, loaa na o Haalou, mai a Kumuhonua mai, loaa no o Haalou, ma kapohihihi, loaa no, aole mooalii e loaa ole.

4. Ua pili kau mau olelo i ka hoowahawaha i ka noho alii o ke aupuni Hawaii, i kau wehewehe ana i ka pua a Haalou, aole pili, he kalohe maoli, ina he ike ole, e pono no e waiho aku, mai hana hawawa, i kahi e pili ana i na'lii; o poalo ia na maka, o haua ka lae i ka hohoa, i ke kikoi o ka olelo, aia no a ike i ka hoonohonoho oihana alii, alaila, hapae ae no hiki, mai ka lani mai ka honua ka pane kuaaina pepeiao loloa, o hana waha lepo a kikoi ka olelo, me ka olelo iho paha he haole ko'u alii, aole e pau ana na pua a Kamehameha 1 me Kekaulike; e pu manamana mai ana o Namahanaikaleleokalani, a e ike auanei ko maka.

5. No ke kula kahuna pule paha oe, o Wailuku, ua ao anei oe i oihana e hoowahawaha i na'iii kanu o ka aina. Aole anei i olelo mai o Saulo Paulo ma Boma 13:

8. "Aole anei oe e makau i ke alii? E hana oe i ka mea pono, a e hoopono ia mai oe e ia."

O kou hoomaikai anei ia i ka Moi o ka aina? He alii a he makaainana, a o ka olelo iho aole alii maoli. No Nuuhiwa anei oe? no Hivaoa anei? no Oomoa paha; ka poe ua ike i ka palapala, a ai no i ke kanaka.

Kupanaha ka poe peepee pohuehue o ka Kaemamo, me lele koae o na Palihulaana, me ka poe moe ala o Kapalilua e waha lelo mai nei.

Auhea la na haku nana e kao ke poo i ka imu, me ka manao paha a lilo i Kahunapule a e olelo mai maluna o na'lii, ka? kuhihewa ka lalau ka hopu i ka loli i ka ia maka ole. Me ka mahalo.

Na ke keiki kaeaea o ke ehukai o na lai-elua o Waialua.  S. M. KAMAKAU.

 

Pane ia S. W. B. Kaulainamoku.

E KE-AU OKOA E; Aloha oe:

O makou na mea i pane ia mai e S. W. B. Kaulainamoku, ma ka pepa o ka la 27 o Novemaba, e kapa ana i ka makou mau olelo hooholo o ka halawai o ka la 25 o Okatoba, ma Lolikae, he mau olelo hoohenehene ka! Aole pela i lohe oe e ke hoa, o na olelo hooholo a pau, ua hooholoia ua mau olelo la mamuli o ka makemake o ka aha, aole mamuli o ka manao o ke kanaka hookahi.

Mamuli o ko makou ano luna o ua aha la, ua haohao loa makou i ka hui pu ana mai o kekahi kanaka okoa i komo ole iloko o ka makou aha, o J. K. K. Kumukula ka inoa, aole ia kanaka me makou ma ka halawai i kukuluia ma Lolikae, o ka la 25 o Okatoba, eia wale no na luna o ua aha la, A. Lauwili, A. P. Kuawili, J. L. Hauhili, nohea la nei kanaka o J. K. Kumukula, aole pela ka makou i hoolaha ai ma ka pepa o ka la 20 o Novemaba, Helu 31.

Ua ninau mai oe maloko o kau olelo pane o ka la i oleloia maluna. E ke hoa, menemene wale no hoi ka hoaiai ae i ka io o ia mau ninau, no ka mea, ua lohe wale ka poe opiopio o keia wa me ka ikemaka ole, he kapae ka ka alaala o ka hee. He makemake anei oe e olelo ae au, o ka hee o kaiuli la kapae ka alaala, luai ae no pouli ke kai, ua ike no oe e ke hoa, ua makehewa ka ninau me ka ike no he hemahema io kau mau mea i hana ai.

Ke ninau mai nei oe penei, "Mahea la hoi kahi lauwili o ka moolelo o Kuapiei?" Auwe! e ke hoa! he manaonao au i ka hoikeike loa ae, no ka mea, ua ike ka poe opiopio, aole i nalo ko lua maia au i kanu ai. He makemake anei oe e pala nukunuku kau mea i hana ai, mai kuhihewa oe e ke hoa i ka ihu o ka Elepani he oopalau e wali ai ke one, kukauwahi ia oe e ke hoa, ana ole oe i ka ninau, he ninau anei ka mea i hooholo likeia e na komite o keia aha.

E kuu hoa, mai wikiwiki oe i ke noi mai e hai aku i ko ninau, he minamina au ia oe o ike wale ia ae kau no'a i nalo, ua ike no oe, he mea maneo kaape ke pa iho i ka lehelehe, hookahi no laau o ka wa'uwa'u a pala ka lehelehe, a i ae oe no hai ka mea maneo o kou lehelehe. Ke i mai nei oe, "Mahea la kahi i hemahema o ka moolelo o Kuapiei." Auwe! nani no hoi ua hoopaakiki nui wale ia oe, me he ohule la hoi oe ka hoopaakiki o ka ninau.

Ina i makemake ae e ke hoa e ike i ka hemahema o ka moolelo o Kuapiei, alaila, e nana iho oe malalo o na palaleka o Iubida, ma kahi a ka iole e hakaka ana me Kuapiei,

e ike iho auanei oe ua hapalaia ka maka o Kuapiei a ulaula i ke kohu puakala.

He mea menemene a manaonao ka hoaiai ae i ka hemahema o ka moolelo o Kuapiei, o ike lea auanei na keiki opiopio e keia mau la i ka lauwili io ana o na kamailio ma ua moolelo la. Ua manao anei oe i ka lepe o ka moakane, he huila no ka mokuahi, e nana waleia e kela kanaka keia kanaka, a lilo ia i mea henehene ia, aole pela ka mio i lohe oe la e ke hoa. Mai manao oe i ka hinuhinu ana o ke poo o ka ohule, a kapa hewa aku oe he umeke laau i lohia lima ia a hinuhinu, nolaila au e makamae aku la ia oe. O ka mea hoopaakiki, e hoopai ia auanei oia ma ke kanawai Keleaweula i hooholoia ma ka la 7 o Akipapa.

E oki wau maanei la e ke hoa, no ka mea, ua huli kamalau, ua lele ka pao a ka lawaia, ua oulu ka hoi. Ke i mai nei o Hauhili penei, "E kahi paha auanei o Mea i ka huelo o ka hoi he huelo iole, a po-i hewa iho me he pueo la," aloha oe e S. W. B. Kaulainamoku.  A. LAUWILI,

A. P. KUAWILI.

Honolulu, Nov. 29, 1865.

 

Pane hou ia B. L. Koko.

E ke Au Okoa ; Aloha oe:

Ma ka helu 31 o ka la 20 o Novemaba ua alawa hou au a ike hou iho i na mea a ua hoa nei o'u i kakau iho ai no ke kahea kua ana, i ka manawa e manao ai kekahi kanaka e hele ma kahi ana i manao ai e hele, a o ke kahea ia ana mai ka, he kumu iho la ka ia e paoa ai ka mea e hele ana, a ma keia hea ana he mea paoa iho la ka ia no ka huakai hele wahi a B. L. Koko.

Ke hoole aku nei au, aole, aka, i ka wa kahiko o keia aina, aohe moolelo i hoike ia mai no keia mau mea au e Koko i hoike ae nei. Eia no au ka ike maka, ma ia mea ua hele no au i ka huli hana makai o ka uapo i na makahiki elima i kunewa aku la, a ua kahea ia mai no au e kekahi poe o ko makou wahi iho, me ka olelo mai, e hele wale no paha oe, aole ana e loaa kau hana, no ka mea, ua kahea ia aku la e makou, aka, i kuu naue ana aku makai o ka uapo, ua loaa koke no ia'u ka hana, a hala na la eono, hoi pokeokeo no au i kou Home, aole au i ike iki ua paoa ko'u hele ana.

Nolaila, ke olelo nei au, he mea wahahee loa ia, aole he ku i ka oiaio, a me ka pololei, "Aia no ka paoa o keia mea he huakai hele imi hana, a molowa mai ke kino kahi nana ka manao, a kuieke mai hoi ka naau." Alaila, he oiaio e paoa auanei, a hoi wahi hapaha ole i ka hale, a loaa ole kahi umeke poi, a me kahi puu amaama aala o Ulakoheo, nolaila, e na makamaka ma ke akea, mai manao iho he oiaio na olelo i hoike ia e B. L. Koko, oiai hoi, ua hala ka pouli, a ua malamalama ae nei kakou i ke ao o ke Akua, a ua holo ae ia mea he pouli mai o kakou ae, nolaila, ua pomaikai kakou a pau.

A eia hou no, e hele ana kekahi kanaka i ke pakaukau ma kahi loihi, a halawai mai la me ia kekahi kanaka me ka auamo maia, a he kumu iho la ka ia e paoa ai ka hele ana wahi a ke kanaka e hele ana, malaila, ke hoole aku nei au, aole, nui loa ka poe kuai maia e pii mai nei mai Koolau mai, kaumaha na lio, a o kekahi poe kamaaina no hoi o Pauoa, Maemae, ke hele mai nei no lakou e auamo ana i na ahui maia, e kuai hele ai ma na hale kuai hoopukapuka pake, a pela no hoi ka poe o Koolau mai, eia nae, ua halawai nui au me lakou, aole nae au i ike ua paoa ka'u huakai hele, imi loaa no ka hui ana me keia poe kuai maia, ole loa, i lohe oe, a me ka poe e ae i ike i keia mau mea a pau.

Nolaila, he mea pono ole wale no ia, ma ka waha e olelo ai, a me oe pu e B. L. Koko he nele wahi manao paha ea, ka mea i kakau ai oe a hoike ae i ke akea, (me he ano keaka la) a hoihoi ole no hoi ka poe heluhelu Nupepa i kau mau olelo hoopiha opala maloko o keia Nupepa, a ke olelo hou nei oe, no ka paoa i ka awa, ke holo i ka lawaia, a ina olelo ia ae kekahi olelo pili i ka hua awa, alaila, i iho la ke kanaka lawaia, "paoa hoi keia la lawaia o'u." A ke olelo nei au ia oe, he mea wahahee loa ia, ua ike lihi no hoi au i kekahi kanaka lawaia mahu-na awa ma keia kaona, a ua kau ia no ka apu awa, a me ke kanoa maluna o ua waa lawaia la. A mahope i ke ao ana ae, holo no ua kanaka la i ka lawaia, me ka mea okaoka awa no maluna o ka waa oia nei, aole au i ike iki ua paoa ia i keia mea he ia.

Pela no i ke kula wawae i ka pohaku i ka wa e hele ai, he mea olelo wale iho no ia, na kekahi poe kuhihewa. Aole nae i hookoia, pela no au, ku ia no kou wawae i ka pohaku a lele pu ka makiao, eia nae, aole au i hoonele ia i ka loaa ana o ka pomaikai, ole loa i lohe oe e ke keiki lawaia o Kekaha. Pela no i ka pio ana o ke anuenue, he mea olelo waha wale iho no ia na ka poe hoomanamana, aole ia he mea oiaio. He hana ia na ka poe kahuna lapaau hoopunipuni o Hawaii nei mai ka wa kahiko mai a hiki i keia la, nolaila, he mea kuhihewa wale iho no ia, aole he pololei aole oiaio i lohe oukou e ka poe e heluhelu ana i na mea a B. L. Koko i hoike ai. Me ka mahalo ia.

Na kekahi ohana o ka mea i make.  B ***.

Haliimaile, Honolulu, Nov 27, 1865.

 

HALE PAU AHI—Ma ka Poaha o ka pule i hala iho nei, ua pau kekahi hale ma Kapalama i ke ahi. Ke kumu o ka pau ana i ke ahi, aole makou i hai ia mai.

 

Ka nui o na Kuna i kaua ia mai nei, he 252.