Ke Au Okoa, Volume I, Number 37, 1 January 1866 — Page 4
KE AU OKOA.
HONOLULU, IANUARI 1, 1865.
HE MOOLELO
—NO—
PIKOIAKAALALA.
HELU 3.
A no keia olelo, ae koke aku la ke Alii, a kena koke ae la oia ia Moinole i kana pana iole, e holo e pana i ua mau manu la, ka enemi nui maopopo o ke Alii o Hawaii, a ua lilo ia i mea maikai i kona manao. Ninau aku la ke Alii, "A hea oukou holo?" "A keia po no, aia a huli ka i-a" wahi a ke Aliiwahine. Hoolale koke ae la ke Alii i kona mau kanaka, e kahu i ka ai, kalua ai a me ka puaa, i o e holo ai, he manawa ole, makaukau ia mau mea a pau. A lohe o Pikoiakaalala i ka wa e holo ai ka waa o ke Aliiwahine o Hawaii, a hoomaopopo iho la ia i kona kumu e holo pu ai me lakou.
KO PIKOIAKAALALA PEE MALU ANA MALOKO O KE KUAPOI O KA WAA.
A ma ka like ana o ka po me ke ao, hele e aku la o Pikoiakaalala a malalo o ke kuapoi o ka waa o ke kaikamahine a Keawenuiaumi, malaila oia kahi i moe ai, e like no me kana hana akamai i ka wa i holo mai ai mai Kauai mai, e like me ka'u i olelo ai mamua ae nei. Ia ia e moe ana maloko o ke kuapoi o ka waa, lohe ae la ia i ka walaau o kanaka, ka nakeke o ka hoe, panee na waa, a o ka holo no ia, me ko Pikoiakaalala ike ole i kahi a ka waa e holo nei.
Ia Pikoiakaalala i ala ae ai mailoko ae o ke kuapoi o ka waa, ike iho la ia, aia lakou ma Koolau o Oahu e holo nei. Nana aku la o Pikoiakaalala ia Moinele a me ke Aliiwahine, e noho ana iluna o ka pola o ka waa.
KO PIKOIAKAALALA IKE ANA I KA IOLE.
Ia lakou nei e holo ana mawaho iho o ka lae o Kaoio, he lae ia mawaena o Kualoa a me Kaawa, olelo aku la ia i na kanaka o luna o ka waa, "E! ka iole nui e kau mai la iluna o ka pali.'' I aku la na kanaka hoe waa, "Pehea oe i ike aku la i ka iole, wahahee wale oe e ke keiki?" Olelo hou aku la o Pikoiakaalala, "He iole io no, ua ai aku la ka iole i ka huluhulu o ka awa, a ua ona, kaa mai la a ili i ke kalo, hookahi no nae pua, o ka make no ia o kela iole."
A no ko ia nei kapa pinepine ia mai i ka wahahee, nolaila, hoopuka ae la o Pikoiakaalala i kana olelo, penei: "Ina he makemake ko oukou e ike i ka iole, alaila, e holo kekahi o oukou mauka, a i kela pali la o luna ae, a aia ilaila ka iole." A no keia olelo a Pikoiakaalala, ae mai la kekahi o na kanaka hoe waa, a holo aku la mauka a hiki ma Heeia, i ua kanaka la i holo ai mauka, hoomaka aku la o Pikoiakaalala i ka pana ana i ka iole, a mahope iho o kona pana ana i ka iole, olelo aku la o Pikoiakaalala, "Ku aku la ka iole, ku aku la nae ma ka nuku, a puka ma kela aoao, a ku aku la ka maka o ka pua i ka pohaku o kumu pali."
Ma keia wahi, e kamailio kakou no ke kanaka i holo ai mauka, a hiki aku la ua kanaka la ma kahi ikuhikuhiia'i, a ike aku la ia, ua ku io no ma ka nuku o ka iole, e like me ka Pikoiakaalala mau olelo, a o ka ino o ua iole la, o Iole-kaa, no ke kaa ana a ili i ka pali, a oia ka mea i kapaia ai o keia wahi o Iolekaa, a hiki i keia la. A hiki lakou mawaho ae o ka anemoku o Mokapu, ike hou aku la o Pikoiakaalala i ka iole e kau ana i ka pali o Waimanalo, pana aku la keia i ka pua a ku ua iole la, a holo aku la kekahi kanaka e nana i ua iole la, a ike iho la ia ua ku ka iole, e like me ka Pikoiakaalala mea i olelo mua ai ia lakou, a o Kaulanaakaiole ka inoa o ia iole, a o ka inoa no hoi ia o ia wahi e kapa ia nei a hiki i keia la.
NO KA HOLO ANA.
Haalele lakou nei ia Hanauma, holo aku la lakou nei a waena o ka moana, olelo aku la o Pikoiakaalala, "E! ka iole nui, aia iluna o Kalae, o ke kupua hookahi no ia o ia wahi, ke k-a la i ka lepo, a iho ma kela huli, aole he kanaka nana e a-a aku e hiki ilaila, a ua olelo ia ua like ua iole la me ka puaa. Olelo aku la o Pikoiakaalala, i na kanaka hoe waa o ke Aliiwahine, penei: "E pana ana au i kela iole aole nae e make i ka kauna pua hookahi, elua paha kauna pua, alaila make, i ka moana no keia pana ana i ua iole la, alaila, olelo ae la ia i kona mau hoa, make aku la ua iole la." Kanalua iho la na kanaka i keia mau olelo a Pikoiakaalala, no ka mea, aia no i ka moana kana wahi i ike ai, a ilaila no hoi kana wahi i pana mai ai.
Holo mai la lakou nei a pae ma Kaunakakai, olelo aku la na hoe waa o ke Aliiwahine o Hawaii, i na kanaka o ia wahi, e pii iuka o Kalae, olelo mai la na kamaaina o Molokai, "Aole kakou e pono ke pii iuka, he kupua ino ko uka, he iole, ina e pii kakou, make mai kakou i ka iole." Olelo aku la na hoe waa o ke Alii wahine o Hawaii. "Ua make aku aku la ua iole la, ua pana ia mai nei e kahi keiki nei, noke ia mai nei ka iole o Oahu i ka pana ia, a pau loa i ka make, a, i ka moana ae nei no makou, pana ia mai nei ua iole la iluna o Kalae, a ua make mai nei, e pii kakou i ike pono." Hoole loa mai la na kanaka kamaaina.
A no ka paakiki loa o na kamaaina i ka hoole, olelo aku la o Pikoiakaalala, i kona mau hoa e like me kana olelo. Ia lakou e pii ana, hahai mai la na kamaaina mahope o lakou, a hiki aku lakou ma kahi o ua iole la, a ike iho la na kamaaina a me na malihini, ua make io no ka iole, e like me ka Pikoiakaalala i olelo mua ai. Olele aku o Pikoiakaalala i na kamaaina i hele pu mai me lakou, "Make ae nei keia iole, pau ke kupua ino o keia wahi, e kohi oukou i ka loa a hohonu, ho-a oukou i ke ahi a nui, a e hoolei aku i ka loie iloko o ke ahi, e malama nae oukou o lele ka hulu ma kahi e, a ola hou aku no ma ia hulu. Ina e pau ke kino i ke ahi, a koe na iwi, e ho-a hou no oukou i ke ahi, pela oukou e hana ai a lilo ia i lehu.'' A hooko iho la na kamaaina i keia mau olelo, hana iho la lakou a hiki i ka wa i lilo ai na iwi o ka iole i lehu.
A pau keia olelo ana a Pikoiakaalala, hoi aku la lakou a kau iluna e na waa, a holo aku la a mawaho ae o Kawela, ike aku la keia i ka iole iuka o Kauaula, aole nae keia i pana aku. A mawaho ae lakou o Lele, o Lahaina nae i keia wa, ike hou aku la no keia ia Kukuiiole, ka iole iluna o Haleakala, aole keia i pana aku. A hiki lakou nei mawaho ae o Kipahulu, ike hou aku la no keia ia Haaakaiole, ka iole iluna o Puuohaoa, ma Hana, i Maui, aole keia i pana aku.
Ma keia wahi, e olelo kakou no na olelo a ka poe hoe waa o ke Aliiwahine o Hawaii, mai ko lakou nei holo ana aku mai Oahu aku nei, aole loa he wahi iole hookahi a Moinele i ike a i pana aku hoi, o ka moe malie no kana hana iluna o ka pola o ka waa, me ke kaikamahine a ke Alii o Hawaii, kamailio iho la na kanaka hoe waa o lakou iho no, "Kupanaha ka pana iole a kakou i lawe mai nei, pela wale iho la no ka ia e noho ai. Ina no hoi e like me keia keiki, o ka pana iole a ke Alii Oahu, a kakou i lawe mai nei, ina no la hoi ua lilo pono ka waiwai a me ke kaikamahine a ke Alii o Hawaii."
Maanei, e kamailio hou kakou no Pikoiakaalala, oiai lakou e holo ana i ka moana o Alenuihaha, ike aku la o Pikoiakaalala i na iole elua iuka o Kohala, olelo aku la o Pikoiakaalala i na hoe waa, E! na iole nui e holo mai la iuka o Kohala, ina no au e pana, make no kela mau iole." Olelo mai la na kanaka hoe waa, "E ke keiki, mai pana oe, no ka mea, ua maopopo ia makou kou akamai, e aho e haawi ae oe na ka pana iole akamai a ke Alii, a kakou i lawe mai nei." Pane aku la o Pikoiakaalala, "Eia ka'u i olelo aku nei, E pana au a make kela mau iole, no ka mea, he mau kupua ino kela no ka waa holo ma ka moana, o Kaluawiliwilinau, he iole wahine, a o Iole, ka iole kane, aole nae i oki aku ke kiekie o ka iole kane mamua o ka iole wahine, a o kela mau iole ka hoa kaua o Wawaeiole, ko Hamakua kupua iole." Pana aku la keia a make ua mau iole la.
Holo ae la ka waa o lakou nei mawaho o Kohola a me Hamakua, me kona ike mau aku no i ka iole, olelo aku la o Pikoiakaalala, "He iole alii kela, o Kapunaiole, no na pali hulaana." A hiki ka waa o lakou nei mawaho pono ae o Koholalele, ike hou aku la ia i ka iole, olelo ae la o Pikoiakaalala, "O kela iole la, o Akiakiiole, ka hoa paio o Kokoiole, ke kupua o Hilo." A hiki aku la lakou ma Hilo, pae ae la ka waa ma Kolopulepule, ua olelo ia, aia o Kewawenuiaumi mauka o Kaunana, a aia ma Olaa ka kekahi.
KO PIKOIAKAALALA HAALELE ANA I KA WAA.
Ia lakou i pae ai iuka, haalele iho la o Pikoiakaalala i ka waa o lakou, a hele aku la keia ma kana wahi i olelo ai, i ke ano aku o ke ahiahi, hiki aku la keia ma ka hale o kekahi mau elemakule, a ike mai la ua mau elemakule nei i ko Pikoiakaalala ano malihini, a ninau mai la laua, "He malihini paha oe?" Ae aku la keia, "Ae," ninau hou mai la na elemakule, "Mai hea mai nei oe?" "Mai Oahu mai nei au," wahi a Pikoiakaalala. A lohe na elemakule i keia mau olelo, pane hou mai la laua, "E komo maloko nei," a komo aku la keia maloko, e like me ka laua olelo. Hoomakaukau mai la ua mau elemakule nei i na mea ai, no ko ia nei aina ahiahi, a makaukau ka ai, olelo aku la na elemakule, "E! he ai wale no la, aohe nae he i-a, aia no ka i-a la o ka moa, aole nae e loaa aku ia maua ke hopu."
Olelo aku la o Pikoiakaalala i ua mau elemakula nei, "E kuhikuhi mai olua ia'u i ka moa, a na'u ia e hopu aku." Kuhikuhi mai la na elemakule i ka moa e ku ana i kahi mamao loa aku, unuhi ae la keia i ka pua a pana aku la a make ka moa. Lawe ae la keia i ua moa la a haawi aku la i na elemakule, e hukuhuki i ka hulu. "Pela iho a pau ae ka hana a maua," wahi a na elemakule. Manao iho la o Pikoiakaalala, e hakalia loa ana kana mea ai, e like me ka olelo a na kamaaina. Lalau aku la keia i ka moa, a uhae ae la, a koala aku la i ke ahi me ka pau ole o ka hulu i ka hukihuki ia, a no keia mea, kahaha mai la na elemakule. Olelo aku la o Pikoiakaalala i na elemakule, "E! haehae ka moa, a koala i ke ahi, pa-e ka maia, a koala i ke ahi, lawe mai ka uala a koala i ke ahi, hookahi no makalua e kanu ai o ka opu, a paa aku ka lua o ka inaina."
A pau kana ai ana, olelo mai la na elemakule, "O keia wahi ae la, no ke kaikamahine a ke Alii, o keia wahi no ko maua wahi e moe ai, a maanei auanei oe e moe ai." Nana aku la keia ma kahi o ua kaikamahine la, ua halii ia i ka hulu o-o, i ka pua o ka lehua kea, ke kapa Ouholowai o Olaa, ke Paiula, a pela'ku, a haule aku la keia maluna olaila, a hiamoe iho la.
(Aole i pau.)
Ina hookahi hipa mai o ka pu-a, alaila, e loohia auanei ka pu-a holookoa i ka mai.
KA MOOLELO
—NO—
IO SEPA WILAMATA.
[He Keiki Kohana no ke alo alii o Ladana.]
Helu 1.
I ke au o na keneturia i hala aku nei, ma ke kulanakauhale alii o Ladana, ma ke aupuni o Beretania., oia hoi ka mokupuni i kapaia o Alabiona. A ma ua kulanakauhale la, e noho ana kekahi Kauka o Nelesona kona inoa, me kana wahine, a me ko laua mau ohua. O ua Nelesona nei, he kanaka akamai loa oia, ma ka lapaau, a ma ka hoonaauao ana i ka poe opiopio; a he kumukula hoi oia no ka poe keiki a ka poe waiwai, a me ka poe hanohano, o ua kulanakauhale la i olelo ia ae nei.
He kane ui oia, a ua mareia oia me Carolina McMortimer no Sekotia, a he pa, ua wahine la; aole hoi a laua keiki. He mau la loihi mahope iho o ko laua mare ana, oiai, e mahia iho ana ka nani o na la opio, a e kau mai ana na hiona o na la o'o, hoopomaikai ia mai la laua e kekahi waiwai makamae o ka pomaikai ili wale.
KA LOAA ANA O KE KEIKI, MA KE ALAPII O KA HALE, A ME KE KAPAIA ANA O KONA INOA O IOSEPA WILAMATA!
I ke kakahiaka maikai, i ka wa a na aka o ka po i haalele mai ai i kona hoomalu ana; iluna o ke kulanakauhale o Ladana, ka wa hoi a ka makani kohau kakahiaka e hokiokio mai ana, me kona mau kikiao, ka wa hoi a na hoku o ka wanaao e haalele ana i ko lakou mau kulana (kiai o ka po) a hoonalo aku ia lakou, ma ko lakou mau Home ka wa hoi a na mapuna wai o Tamesa, e nawe malie ana, oiai hoi ka oe hana o ke kulanakauhale, e ala'e ana i ka ikuwa o na bele e kani ana, a o ka poe luna o na Hotele, e hoomakaukau ana no na mea ai, a me na mea inu o ko lakou mau hale ahaaina, a o ka poe hoomoa palaoa, a me na kaa lawe waiu, e hoomaka ae ana i ka lakou hana iloko o ke kulanakauhale, a o na paahana mau e haalele ana i ko lakou mau bela moe, no ka owakawaka ana mai o kai-ao, oiai hoi, ua hala ka po, a o na kukuna malamalama, e o ae ana i (Haehae, a e hoi ae ana i Awalau.) ka ili kai o ka moana.
I ka wa a na kukuna o ke 'Lii o ke ao, (ka La) i hohola ae ai i ka hapalua o ke aouli, a hiki ae la oia ma na kai Koolau o Alabiona, a kiei mai la oia ma na puu oioi o ka aina kiekie o Sekotia, a hoomalamalama mai la i ka honua papu o Enelani. Ia wa no hoi a Kauka Nelesona, i hoomakaukau ai ia ia iho, no ka holoholo kakahiaka. Ia ia i haalele aku ai i kahi moe, a hoomaka mai la oia e iho i ke alapii, a hiki i ke kumu o ke alapii, ike aku la oia he puolo i wahi ia, e waiho ana ma ke kumu o ke alapii; e pili ana me ka papahele o ka hale malalo. Pihoihoi iho la kona manao e ike i ka mea iloko oia puolo, malie paha, he waiwai ia no kekahi mea i waiho malaila.
Ia Kauka Nelesona e anehe-nehe ana, e wehe e nana i ka mea oloko, ike ihola oia, he wahi keiki uuku, e omaoma ae ana kahi waha, mehe'la, e makemake ana i kekahi waiu e hoopiha 'ku ai i kona wahi kino opiopio. Me-e! ke kahaha!! a me ke aloha, o Kauka Nelesona, no keia wahi malihini uuku!!! Hoopau ae la oia i kona manao holoholo kakahiaka, a hii ae la oia i ka malihini opio makua ole, e lawe aku la i ka hale moe maluna, e hoike ai i kana wahine.
Ia Kauka Nelesona i komo aku ai iloko o ko laua rumi moe, oiai, ua ala ae kana alii wahine, mai kahi moe ae. Hoike aku la (kana kane ia ia) o Kauka Nelesona i ke keiki, i ka i ana 'ku. "E kuu aloha, he waiwai makamae kai loaa ia'u, oia hoi keia wahi puolo a'u e hii nei. O na lokomaikai paha keia a ka Lani i hoopomaikai wale mai no kaua la! Oiai, aohe keiki i hoohapai ia mai na kaua. Eia keia wahi keiki uuku la! Aole akaka o ka makuakane, a me ka makuahine! Loaa aku nei ia'u, ma ke kumu o ke alapii ae nei o ka hale o kaua e waiho mai ana, a nolaila, ko'u hoi koke ana mai nei."
KA OLELO A KA WAHINE IA KAUKA NELESONA, NO KA MALAMA I KE KEIKI, A ME KA HOOKAMA ANA IA IA, NA LAUA.
''E kuu Haku oiaio,'' wahi a ka wahine, "He pemaikai nui keia no kaua, ke maopopo, aole makua o keia wahi keiki, aka, ina he mau makua kona, alaila, e poho ana ko kaua luhi ma ke aloha ana ia ia, ke lohe ia ma keia hope aku, he keiki huahaule ka kaua e malama nei, malie paha ke ola mai nei no na makua o keia keiki, a malia hoi, ua hoopilikia ia ko laua ola ma ka po i hala, a nolaila paha ka waiho ana ma kahi i loaa aku la ia oe. A ina pela ea! aole pomaikai loa e loaa ia kaua ma ka malama ana i keia wahi keiki."
"Heaha la hoi kana! wahi a Kauka Nelasona, "E nalo no la hoi e kii ia mai ana! oia iho la no hoi paha!! O ko kaua nele no hoi paha ia. Aka, o ko'u manao maoli, aole keia he keiki no ka pono, aka, he keiki hooipoipo paha, na ka poe kiekie, a i ole ia na ka poe ilihune paha, a no ka pilikia lawe mai nei na kaua e malama. Pela iho la ko'u noonoo wale ana.
He makehewa wale no paha ia kaua ka hooloihi wale no, ma ka olelo ana, no ka mea, o ke keiki ke makemake nei oia i ka waiu.
Ano la!—E hele koke aku oe e huli i kekahi wahine i hanau i ke keiki, mai na la ekolu a oi aku i ka pule hookahi, a oia kau e lawe mai, i malamaia ke ola o ke keiki a kaua ma ona la. A na kaua no e malama a e uku i ua wahine kahu la, e like me kona poho, ma ka malama ana i ka kaua kamakahi, oiai hoi, aole i ka hoaka ia, kona loaa ana mai ma o kaua nei. A na ka wa, a me ka manawa, e hoike mai ia kaua i na makua pololei o ka kaua hiwahiwa, a mai manao oe e poho ana ko kaua luhi, ma ka malama ana i ka mea uhane e like me keia. Aiache manawa, iloko o na wa o keia ola ana, a e uku mai ana no ka mea au e luhi ai i kana uku hope loa, no ka maikai au i hana aku ai ia ia. No keia olelo a Kauka Nelasona, ku ae la kana wahine, a hele aku la iloko o ke kulanakauhale, a lawe mai la i kekahi wahine i hanau iho no ka pule hookahi mamua iho. A pela i hoopauia'i ka pilikia o ka mea opiopio, ma ka ai ana i ka ai lani, a ka Mea Mana Loa, i haawi ai ma o Eva la. A IKAIKA LEA AE LA KE OLA O KE KEIKI, LAWE AKU LA O KAUKA NELASONA, ME KANA WAHINE IA IA IMUA O KA BIHOPA, MA KA HALEPULE O ST. CLAIR, MALAILA KAHI I BAPTIOSIA'I, A HAAWI IA KA INOA O IOSEPA WILAMATA. A nona ko kakou moolelo:—
Ma ka la i bapetisoia'i o Iosepa Wilamata, hoolilo ia iho la oia i keiki hookama na Kauka Nelasona, a me kana wahine, o laua no hoi kona mau makua akua; (God Father & God Mother) a pela i lilo ai o Iosepa Wilamata, i keiki hanai na Kauka Nelasona a me kana wahine, a pau na la omo waiu, a ikaika ae la ke kino o ke keiki kuakoko ole, loli ae la na hiona o ka wa kolo, a kau mai la ka hiehie nani, o ke kulana hanohano iluna ona me he hiapo la nana 'Lii koikoi o ka aina. A pela io no paha—aole kakou i ike, o ke akua wale no kai ike i na mea huna o ka pouli, aole kahi mea e ae. Aka hoi, he wa no a ka lani, e hoike lea mai ai ia kakou, i na mea nana ponoi ua keiki la.
KE KOMO ANA O IOSEPA WILAMATA ILOKO O KE KULA KIEKIE O KAUKA NELESONA, MA KE ALO ALII O LADANA, MA KA HALEKULA KAULANA O CAMBRIDGE.
I ka hala ana ae o na makahiki eha, mai ka loaa ana o Iosepa Wilamata, ia Kauka Nelasona, a hiki i keia wa, a kakou e olelo nei, hookomo aku la kona makuakane (hoomakua) ia ia iloko o kana kula, a hoonoho aku la ia ia ma ka papa haahaa loa o ka ike, kahi a na keiki liilii o ka papa like me ia e ao ana. Ia ia i kome ai iloko o ke kula i kela la, keia la, ua haawi aku kona makuakane ia ia i na haawina o ke ao sepela, e hoopaanaau ai, a me na haawina hoi o ke ano helu. Me he mea ole la ia mau mea ia ia. Aole liuliu mahope iho oia wa, haalele iho la oia i ka noho ana oia papa, a komo aku la oia i kekahi papa ae maluna. Pela no oia i pii malie aku ai a hiki i ka papa akahi, kahi a na keiki o ke kulana noonoo hohonu e ao ana. A malaila oia i hooikaika loa ai ma ka imi naauao ana, a me ke ao ana hoi ma ka oihana Kauka, anaaina, hooholomoku, a me ka nana ana i na mea o ka Lani, a me ka imi ana i ko ka Honua mau mea, a me na mea a pau i ike ia e ka poe naauao oia wa, ua pau loa ia mau mea i ka ike ia e Iosepa Wilamata, aole paha kahi mea i koe.
KO IOSEPA WILAMATA ANO, MA KA HALE KULA, A MA KAHI NOHO O KONA MAU MAKUA.
Maanei au e hai aku ai ia kakou no kona ano. Ua oleloia e ka mea kakau moolelo, he keiki noho malie loa oia, a he ano kuoo. Aole ona makemake i ka paani i ka wa o ka huli palapala ana, a me ka wa e hoike ai na haawina kula. He akahai oia, a he oluolu i ke kamailio ana, me na keiki o kona kulana, a me ka poe hoi i kahiko ae na la i kona. Aole oia i hoohiki ino, aole no hoi i olelo ino aku. I ka wa paani, aole oia i makahahi aku i ka lealea, aka, ma ka huli palapala wale no ia. A ina pau ke kula, e hoi pololei no oia ma ka hale, e halawai me kona makuahine (o ka manawa) e hoolohe ai ia ia ma na mea a pau. A pela iho la ke ano o Iosepa Wilamata, mai kona makahiki eha, a hiki i kona makahiki umikumamalima.
KO IOSEPA WILAMATA IKE, A ME KONA KULANA KINO, MAI KA WA O KONA KOMO ANA I KE KULA KIEKIE, A HIKI I KA HOOKUUIA ANA.
E like me ka laau nani i ulu ma kahi lepo nenelu, kahi a na kulu hau i hooma'u ai, pela no keia keiki kohana wale. I ka puni ana o na makahiki, a oi ae, pii malie ae la kona kino me ke kiekie, a o kona mau maka, ua uliuli ia, a o kona lauoho, he uliuli piipii ia, e milo ana ma ka welau. O kona kino, ua maoheohe maikai, a pololei, me he mea la i kalai maoli ia e na lima ahonui o ka lokomaikai o ka Lani. Ua oleloia e ka poe nana uli o ke Alo Moi o Ladana, he kakaikahi na kanaka o ka mokuaina o Alabiona i like pu me Iosepa Wilamata, ma ka ui o ke kino, mai ka piko poo, a hiki i ka manea o ka wawae. O "Abesaloma" no paha ka lua, ka mea nona ka moolelo a Samuela i olelo ai, "Aohe puu, aohe kee" a pela aku.
A e like me ka ai ana o kona kino ma ka nani, pela no kela au a o kona ike ma na mea naauao, kela ae la kona akamai mamua'e o kona mau hoa kula, a huwahuwa ae la na keiki a ka poe kiekie nona, i na wa o ko lakou ao pu ana me ia. A pela no ia i manao maikai ole ia ai o kona mau hoa. Aka, iloko no o ko lakou huhu, ua hooluolu ia lakou e kona mau olelo nahenahe, a pela no i pale ia'i ka ino o kona noho ana me kona mau hoa ma ke kula hookahi, a ma ke akamai loa o kona waha ma ka olelo, ua lilo ka hapa nui o na keiki oia kula i mau hoaaloha oiaio nona.
KONA HOOKUUIA ANA, MAI KE KULA KIEKIE AKU O CAMBRIDGE.
I ka pau ana o na makahiki he umi, o ko Iosepa Wilamata noho ana, i ke kula o Kauka Nelasona, kaulana ae la kona akamai iloko o ke kulanakauhale alii, aka hoi, he kakaikahi wale no ka poe ike ia ia ma kona kino aole ike ka nui o na 'Lii, a me ka poe kiekie, a me ka poe waiwai, aka, o kekahi poe, ua ike no. I ka la hope o ka pau ana o na makahiki he umi, hookuuia oia mai ke kula kiekie aku o Gambridge, a na ka Arch Bishop o Cantebury, a me ka Bihopa nui o Ioka i haawi i na palapala hoomaikai nona, e like me kona ike kiekie.
KO IOSEPA WILAMATA, HOI ANA I KA HALE O KONA MAU MAKUA BAPETEMA.
Mahope iho o kona puka ana mai ka halekula mai o Cambridge, haawi ae la kona mau hoaaloha ia ia i ahaaina, no kona kaawale ana mai o lakou mai, a o na kumu hoi o na kula kiekie o ke Alo Alii o Ladana, haawi mai lakou he mau makana mea dala, a me ka mea gula, e like me ke kiekie o kona kulana ike. O keia mau mea na mea e hanaia ana no ka mea pookela ma ka imi ana i na mea ike hohonu, a pela iho la na mea i hanaia mai ia Iosepa Wilamata, ke keiki kohana wale iho no iluna o ka honua. O keia no kekahi o na pomaikai i ili iho ia ia i na la opiopio o kona ola i keia ao.
A pau na mea i ka hana ia nona, aloha aku la ia i kona mau hoa haumana, a me na kumu o na kula kiekie, me ka waimaka, a hoi mai la oia i ka hale maluhia o kona mau makua, a noho iho la malalo o kona makuahine bapatema. A pela no ia i noho pu ai me kona makuahine, e lawelawe ana nana, no ka makahiki hookahi mahope iho o kona puka ana mai ka hale kula kiekie mai o Cambridge. He wahi keiki hana o Iosepa Wilamata, mahope o ka pau ana o ka paina kakahiaka, a e hana no oia, a mamua o ka aina awakea, alaila, hoi ma ka hale, a pau ka paina awakea, hana hou a hiki i ke ahiahi, a pela ia i hana'i a pau na la eono o ka hebedoma. Mahope o ka pau ana o ka paina ahiahi, hele oia i ka holoholo, a hiki i ka hora ewalu o ka po ma ka hale oia e imi palapala ai, a e kamailio paha, me kona mau makua, a pela no o Iosepa Wilamata i mahele ai i ka hana i na la okoa o ka pule.
KA LOOHIA ANA O KAUKA NELASONA E KA MAI, A ME KONA MAKE ANA.
I ka puni o na makahiki he umikumamalima, loohia iho la kona makuakane bapetema, e ka mai ma ke ake, a he mau malama kona kaa ana i ua mai nei, aole nae he oluolu. Ua kii ia na Kauka akamai a pau o na kula kiekie, a hele mai lakou e nana, aole nae hiki ke hoola. O ke Kauka opiopio hoi, pilikia pu iho la oia no kona makuakane, a huli oia me ka Papa Kahuna i ke ola, aole nae loaa ka oluolu; no ka mea, ua ikaika loa ka mai.
NO KAUKA NELASONA.
O keia kanaka o Nelasona, he kanaka oia no ke kulana kiekie, a noloko oia o kekahi ohana kaulana, a o kona poe ohana, he poe waiwai nui lakou, a ua pau ka nui oia ohana i ka make. A o Kauka Nelasona oia ka hope loa oia ohana. Ua ao ia keia kanaka o Kauka Nelasona, ma ke kula kiekie o Okefoda, a ua noho oia i kekahi wa ma ke kula Kahuna o Harifoda, ma ka mokuaina o Enelani. Mahope iho o kona puka ana mai, mai ke kula o Okefoda, lilo iho la i kumu no ke kula kiekie o Cambridge, a ma ia kula oia a hiki i kona make ana. He kanaono kumamalima ka nui o kona mau makahiki.
Ua ao ikaika loa oia i kana keiki (loaa wale,) ma na mea naauao, a ma na rula o ka noho ana o ke kulana kiekie, a ma ke ano o ka olelo ana imua o ka poe kiekie, a me ka hookipa ia ana'ku me na 'Lii, ma ka ai ana, a ma ka inu ana, a me ka hooluana ana ma kahi walea o na 'Lii, ma ko lakou hale, a ua ao aku no hoi oia ia Iosepa Wilamata, i ke ano o ka noho ana maluna iho o kona hale, a ma kona waiwai, a me na mea a pau, ale kekahi mea i koe.
(Aolei pau.)
I kekahi la moe iho la o Newtona (he kanaka akamai) malalo o ka malu o kekahi laau, a olelo ae la i ka naaupo o ke Akua i ke kau i ka hua uuku iluna o ka laau, a i ka hua nui (he ipuawaawa) he wahi ka uuku kona. Aole i liuliu haule mai la ka hua laau a pa kona ihu. I iho la oia i ke akamai o ke Akua i ke kau ana i ka hua uuku iluna, a o ka hua nui. Ina iluna ka hua nui, ina hoi ua pepe kona ihu.
Maikai na mea a pau a ke kanaka e hana ai, ke pau pono i ka hana ia me ka pololei a me ka makemake o ka haku hana.
Ina aole kakou e imi aku i kekahi mea a ko kakou naau e makemake ai, aohe no ia e neenee wale mai ana io kakou nei.
NA LUNA O KEIA PEPA.
EIA IHO NA INOA O KA POE MA KELA wahi keia wahi i hookohuia i poe Puna o KE AU OKOA. Me lakou nei e hooponopono ai na makamaka lawe nupepa no ka uku o ka pepa, a me ko na Olelo Hoolaha.
HAWAII— J. H. Coney, Hilo.
D. H. Hitchcock, Hilo.
L. Kaina, Puna.
W. T. Martin, Kau.
C. N. Spencer, "
J. G. Hoapili, Kona Hema.
P. Cummings, "
J. Z. Waiau, Kona Akau.
J. H. Kamalo, "
G. K. Lindsay, Kohala.
J. Naiapaakai, "
S. P. Koko, Hamakua.
MAUI—A. M. Kahalewai, Lahaina.
P. H. Treadway, "
W. Ap Jones, "
E Saffrey, Honuaula.
C. K. Kakani, Kaupo.
John Rae, Hana.
W. P. Kahale, Wailuku.
W. G. Needham, Makawao.
T. W. Everett, "
MOLOKAI—M r. Meyers, E. H. Rogers.
OAHU— J. P. E. Kahaleaahu, Ewa & Waianae.
J. M. Kalanipoo, Waialua & Koolauloa.
J. W. Kea, Koolaupoko.
KAUAI— T. H. Marshall, Lihue.
S. Kamahalo, "
J. S. Low, Hanalei.
H. J. Wana, "
G. W. Lilikalani, Koloa.
J. Kauai, Waimea.
E NANA MAI! E NANA MAI!
HE LAAU LAPAAU MAKEPONO LOA
NA OHE HAHANO NU HOU LOA!
KE HOOLAHAIA'KU NEI I NA KANAKA a pau, ua loaa mai ia
KAUKA HOFFMANN,
a ke kuai ia nei ma kona Hale Kauka, mauka iho o ka Hale Mahoe, na Laau Lapaau Maikai loa, a me na Hahano Mikioi ano hou loa, ka Paakai hoonaha, ka Aila Puupuu, a me na laau maikai no o na ano a pau. E kuai ia no ma ke kumukuai makepono loa. E hele oukou a pau, e ikemaka.
Eia hoi maanei na omo waiu ano hou, no na keiki liili, o ke ano hou loa mai nei keia.
Honolulu, Oct. 21, 1865. 27-3m*
KALAKO HOU!
KALAKO HOU!
KALAKO HOU!
MAKALENA HOU!
MAKALENA HOU!!
MAKALENA HOU!!!
NO KE KUMUKUAI MAKEPONO LOA!
Na wa e kuai ai, mai ke kakahiaka Poakahi, a hiki i ke ahiahi Poalima.
Ma ke kihi o ke Alanui Nuuanu a me ke Alanui Marine; mamua aku o ka Hotele Royala.
(38-3m) ISAAC REINHART.
HALE KUAI HOU!
ME NA LOLE HOU!
UA WEHE AE NEI KA MEA NONA KA INOA malalo nei, he Hoa Kuai Oluolu no oukou i na kunewa hope ae nei, e like me ka
Oluolu a'u i Hookipa ai ia Oukou,
ma ka Hale Kuai o Painapa; pela no ka'u e hana aku ai ia oukou. Aia ko'u Hale Kuai ma ke Alanui Papu, e kokoke ana i ke kihi o ke Alanui Kalepa a me ke Alanui Papu. Ua lako wau i na
Lole Maikai,
Na Kamaa Wahine,
Na Kamaa Kamalii,
A ME
na LOLE o kela ano keia ano, no ke kumukuai
Makepono Loa!
(38-3m) C. F. PFLUGER.
HALE KUAI HOU!
ME NA LOLE HOU!
UA WEHE AE NEI KA MEA NONA KA INOA malalo nei, he Hoa Kuai Oluolu no oukou i na kunewa hope ae nei, e like me ka
Oluolu a'u i Hookipa ai ia Oukou,
ma ka Hale Kuai o Painapa; pela no ka'u e hana aku ai ia oukou. Aia ko'u Hale Kuai ma ke Alanui Papu, e kokoke ana i ke kihi o ke Alanui Kalepa a me ke Alanui Papu. Ua lako wau i na
Lole Maikai,
Na Kamaa Wahine,
Na Kamaa Kamalii,
A ME
na LOLE o kela ano keia ano, no ke kumukuai
Makepono Loa!
(38-3m) C. F. PFLUGER.
J. D. HALAI.
MEA KAKAU PALAPALA!
—NO—
NA ANO HANA A PAU LOA!
UA HIKI I KA MEA NONA KA INOA MA luna ae, ke hana i ko oukou mau palapala ma ka olelo Beritania a me ka olelo Hawaii, oia hoi na
Palapala Hooilina,
Palapala Kuai,
Palapala Moraki,
Palapala Hoolimalima,
Palapala Hoolilo Hope,
Palapala Hoopaa,
a me na palapala no na ano a pau. Aia kona Keena Oihana ma ka Hale Hookolokolo ma Honolulu, Oahu, ma ke Keena mua, mauka iho o ka puka komo, e loaa no ia, mai ka hora eiwa o ke kakahiaka, a hiki i ka hora eha o ke ahiahi.
Honolulu, Iulai 15, 1865. 25-3m
J. L. Nailiili, & A. W. B. Nahakualii,
LOIO.
E IKE AUANEI NA MEA A PAU, O NA mea nona na inoa maluna, he mau Loio laua, a ua makaukau laua e kokua i ka poe i hoopiiia, a me ka poe hoopii no kela hewa keia hewa o lakou. A he hiki loa no hoi i ua mau Loio nei ke hana i na palapala hoopii o kela ano keia ano, a me na palapala kuai, palapala hoolimalima, palapala hoopaa, na olelo aelike a pau o kela ano keia ano, a me na palapala hoohui a pau, a me kela ano keia ano e ae o na palapala oihana, a me na palapala kupono a pau i ke Kanawai. E kakauia no me ka maikai loa na palapala. E loaa no maua, a o kekahi paha o maua ia oukou, ma HALEOLA, i Honolulu, Oahu, a i ole ia, ma Keei paha, i Kona Hema, Hawaii. E ninau no ia laua no ka uku.
Honolulu, Oahu, Apr. 24, 1865. 25-3m
OLELO HOOLAHA.
A KA
LUNA AUHAU!
O KA
APANA O HONOLULU, KONA, OAHU
E WEHE IA ANA KE KEENA NO KA OHI ana i na auhau, no ka Apana i olelo ia ae la maluna, i kela Poakolu, keia Poakolu, a me kela Poaono, keia Poaono, mai keia la aku, ma ke Keena o ka Luna Hana Alanui, ma "AIENUI," Alanui Marine, e hele la i Ulakoheo.
N. B.—E hamama mau no ka puka i kela la keia la, a hiki i ka la 6 o Ianuari e hiki mai ana.
G. H. LUCE,
Luna Auhau o ka Apana o Kona.
Honolulu, Dec. 22, 1865. 30-3m
RAIKI! RAIKI!
E OUKOU A PAU, KA POE KANU RAIKI ma ka Mokupuni o Oahu, a me na Mokupuni e ae kekahi, owau, ka mea nona ka inoa malalo iho, e uku no au i ke kumukuai kiekie, no ka Raiki i pau ole ka ili, ke lawe ia mai ma ka Wili Raiki ma Punaluu, Oahu, a i ole ia, ma ko'u keena ma Honolulu.
H. W. SEVERANCE,
A gena o ka Huina Raiki o Punaluu.
Honolulu, Okatoba 7, 1865. 38-tf
HALE PAI KII.
AIA KO'U HALE PAI MA KA HALE E PILI ana me ka Hale Leta maluna o ke Keena Pai o ka "NUPEPA KUOKOA." Ua emi loa na kii. He mama wale no ka uku no ke pai ana i na kii.
33- tf H. L. CHASE (Keiki)