Ke Au Okoa, Volume I, Number 38, 8 January 1866 — Page 4

Page PDF (1.24 MB)

KE AU OKOA.

HONOLULU, IANUARI 8, 1866.

 

HE MOOLELO

—NO—

PIKOIAKAALALA.

HELU 4.

A aneane e kulu ka po, hoi mai la ua kaikamahine la, ua moe lakou nei, hoala ae la ua kaikamahine nei i ka elemakule. A makaukau na mea ai, hoala ia aku la o Pikoiakaalala e ai hou, mamuli o ka makemake o ke kaikamahine Alii. Ala ae la o Pikoiakaalala e ai pu me ua iwa la, a no ke ano enaena o ke keiki o Kauai, i ka pi mau ia paha e ka ehu kai, hele wale kela, "A, unounoo puia na papalina i ke'hu kai olalo," a oia ka mea a ke kaikamahine i hele ai a lele liilii ke pani o ka umoki, i ka ua mea o ka makemake, ua oleloia, ua pili na laau moo, ua puiki na laau ihu.

NO NA HOA HELE O PIKOIAKAALALA.

Ma keia wahi, e kamailio kakou no na hoa hele o Pikoiakaalala. I ka pae ana o ka waa iuka, o ko lakou ike hope ana no ia Pikoiakaalala, a nalowale aku la oia mai o lakou aku, a ua lilo ia i mea haohao na lakou. A hiki aku la o Moinele a me kana elele i hoouna mai ai e kii ia Moinele imua o ke Alii, a lilo iho la o Moinele i mea nui a hanohano i ka manao o ke Alii. I kekahi la ae, olelo aku la o Keawenuiaumi ia Moinele, penei: "I kii ia aku nei oe e hele mai e pana i na manu, a he mau enemi hoi no'u."

Hoakaka lea aku la ke Alii i kana hana a me ke ano o ua mau manu la. Kua aku la au a hina ka waa ilalo, hana ia waho a maikai, a makaukau e auwaha ia loko, kau ana ua mau manu nei, a olelo iho, penei: "A ki-ki-ko-ele, a koele ka waa e Keawenuiaumi, a ki-ki-ko-ele ka waa, koele, a ki-ki-pu-ha, a puha ka waa e Keawenuiaumi, a ki-ki-pu-ha, a puha ka waa, puha, a o ka puha ae la no ia o ka waa, o ka'u hana mau no ia o ke kalai i ka waa, a o ka hana mau iho la no ia a keia mau mau manu e olelo ai."

Ina e pana oe a i make kuu mau enemi, alaila, e lilo ke Aupuni ia oe, a o kuu kaikamahine kau wahine, a, owau a me na 'lii a me na kanaka a pau, malalo aku ou, a no keia olelo a Keawenuiaumi, ua lilo ia i mea olioli i ko Moinele manao. Kena aku la o Keawenuiaumi i kona mau Ilamuku, e hoakoakoa mai i na kanaka a pau, no ka Ahaolelo hope o kona Aupuni, e ili aku ai maluna o Moinele.

Olelo aku la ke Alii, ua haawi aku nei au i ke Aupuni ia Moinele, ke make kuu mau enemi ia ia, a ina aole e make, aole e ili aku ke Aupuni ia ia, e noho no ke Aupuni e like me mamua. A maopopo ka wa a Moinele e pana ai i ua mau manu la, hele aku la o Moinele a malalo pono o kahi a na manu e kau ana, pana ae la ia i ua mau manu la, a pau ke kanaha pua, aole nae i ku, pana hou no he kanaha pua, aole no i make.

A ike iho la o Keawenuiaumi i ka make ole o kona mau enemi, kena ae la ia i kona mau Ilamuku e hana i haka laau a kiekie, hana iho la na kanaka a pau e like me ka ke Alii olelo. A paa ka haka mua, pii ae la o Moinele a hiki ilaila, pana hou ae la ia i ua mau manu la, a pau na pua elua kanaha, aole no i make. Hana hou ia ae la ka haka a kiekie, pii hou ae la o Moinele a ka lua o ka haka, pana hou ae la no keia elua kanaha pua, aole no i make, ekolu haka ana, a ekolu no hoi pana ana, aole he wahi mea a make iho o ua mau manu la.

A no keia ike ana o ke Alii, aole i hookoia kona makemake, nolaila, ua lilo ia i mea kaumaha no kona naau, a hoopau iho la ke Alii i kona manao mua.

E kamailio kakou maanei no na olelo a ka poe hoe waa o ke Aliiwahine, i holo aku ma ka waa mai Oahu aku nei. Olelo ae la lakou, aole no makou i ike i ko ia nei akamai, aole no e like me ke keiki a makou i holo pu mai nei, ka ike i ka iole, i ka moana no makou, ike no ua keiki nei i ka iole, pana no ku, aohe hala iki, a o keia kanaka, o ka noho wale iho la no kana hana iluna o ka pola o ka waa.

A lohe ke Alii i keia mau olelo, ninau pono aku la ia i maopopo ka lakou mau olelo ia ia, nolaila, neenee koke aku la ia a kokoke i kahi a lakou e kamailio ana. A lohe maopopo iho la o Keawenuiaumi ia mau olelo, ninau pono aku la ia, " Aia mahea ua keiki la?" "Aole makou i ike i kahi i hele ai, i ka pae ana mai no o makou, o ko iala nalowale iho la no ia,'' wahi a na hoe waa o ke Aliiwahine.

NA ELEMAKULE.

Iloko o ka wa a ke Alii e olelo ana, olelo ae la ua mau elemakule nei, "Ma kela ahiahi aku nei ka hiki ana ae o kekahi keiki ma ko maua hale, ua maopopo nae ia maua he keiki malihini kela, a ua hoomaopopo nae maua i kona akamai, no ka mea, kuhikuhi aku la maua i ka moa i kahi loihi loa, o ko iala pana koke aku la no ia a ku no ka moa, a make loa.

Kena ae la o Keawenuiaumi i ua mau elemakule la e kii ia Pikoiakaalala, e like me kona lohe i ka laua i kamailio ai. A no keia olelo kena a ke Alii, kii aku la ua mau elemakule la, ia laua i hiki ai ma ko laua hale, aole nae i loaa o Pikoiakaalala, no ka mea, ua hele o Pikoiakaalala i ka nahelehele, i kana hana mau.

Makau iho la ua mau elemakule nei, no ka loaa ole o ka ke Alii mea i kena aku ai ia laua e kii. Hoi mai la ua mau elemakule la a hiki imua o ke Alii, a hoole aku la i ka loaa ole o ka ke Alii mea i makemake ai. A no ka loaa ole o ka ke Alii mea i kauoha aku ai i ua mau elemakule la, kena hou aku la ke Alii, e kii a lawe mai ia Pikoiakaalala, kii aku la ua mau elemakule la, ia laua i hiki aku ai ma ka hale, ua hoi mai o Pikoiakaalala mai ka pana manu mai, me he opala la ka manu i ka laua ike.

Hoopuka aku la ua mau elemakule la i ka olelo e like me ka ke Alii kauoha ia laua, a olelo mai la o Pikoiakaalala, "E na kamaaina, e waiho ka olelo a mahope, o ka ai mua, a waiho ma ka opu, alaila, lealea ke kamailio iho, he olelo paoa ka olua, he olelo ahiahi, he moe ino ko ka po." A no ia olelo a Pikoiakaalala, hoopau iho la ua mau elemakule la i ka laua kamailio ana.  A ai iho la lakou a maona, a pau ka ai ana a lakou, olelo aku la o Pikoiakaalala i na elemakule, "Ua maona kakou, kamailio ia mai hoi ka olelo a olua.'' I mai la ua mau elemakule nei, "I kauoha mai nei ke Alii ia maua e kii mai ia oe, e hele i kona wahi.'' Olelo aku la o Pikoiakaalala, "He olelo io no ka olua a ke Alii i kauoha mai nei, aole nae kakou e waiwai ana, he olelo no ka po."

Olelo aku la o Pikoiakaalala i na elemakule, "E hele olua a olelo aku i ke Alii, aole au e hiki aku, aia a hai e mai ke Alii i kona makemake, alaila au hele aku.'' Olelo mai la na elemakule, "O ka makemake o ke Alii, e hele oe e pana i na manu.'' Olelo aku la o Pikoiakaalala, ''I lohe ke Alii ia wai he akamai au i ka pana i ka manu?'' Pane mai la na elemakule, ''I ka poe hoe waa o ke Aliiwahine mai Oahu mai, i lawe mai ai i ke kanaka pana iole a ke Alii Oahu, a ua pana ia ia ia, eha pana ana, aohe wahi mea a ku iki o ua mau manu la.

A no keia mea, olelo aku la o Pikoiakaalala i na elemakule, "Ou haele hoi ha a olelo aku i ke Alii, apopo au hele aku.'' Hooko iho la na elemakule i ka Pikoiakaalala i olelo aku ai ia laua. A hiki aku la ua mau elemakule nei ma ko ke Alii hale, ohaoha mai la ke Alii, me ka manao o Pikoiakaalala kekahi, ninau mai la ke Alii, "Auhea ka hoi ua keiki la?'' Olelo aku la na elemakule, "I olelo mai nei ua keiki la, apopo ia hele mai.'' A no keia olelo a na elemakule, he mea oluolu no ia i ko ke Alii manao ana.

KO PIKOIAKAALALA HIKI ANA MA KAHI O KE ALII.

A hiki aku la o Pikoiakaalala ma ko ke Alii wahi, ma ka la ana i olelo aku ai i na elemamakule. Ia ia i hiki aku ai, ua akoakoa nui mai na kanaka no ka makemake ia Pikoiakaalala, no ka mea, ua kui aku kona kaulana i ke akamai i ka pana iole, pana manu, a pela aku a hiki i ka pepeiao o ke Alii, mamuli o ka olelo a na kanaka hoe waa i holo pu mai ai me Pikoiakaalala mai Oahu aku nei.

A o na kanaka hoe waa, hooia aku la lakou imua o ke Alii, me ka olelo aku, ''Oia nei no ua keiki akamai nei i ka pana iole, a makou i holo mai ai.'' A no keia olelo a ke Alii i lohe ai, ninau aku la o Keawenuiaumi, "He oiaio anei e make ana kuu mau enemi ia oe?'' Ae aku la o Pikoiakaalala, "Ae.''

Wehewehe aku la ke Alii i ka moolelo no kana mau hana a me ka olelo a ua mau manu la, penei : "Ki-ki-ko-ele, a koele, ki-ki-ko, kiko, ki-ki-pu-ha, a puha, a puha ko waa e Keawenuiaumi.'' A o ka puha iho la no ia o kuu waa mai mua a hope.

A pau keia mau olelo a ke Alii, ninau aku la o Pikoiakaalala, "E hia wa e kau ai ua mau manu la?'' Hai aku la ke Alii, ekolu, i ke kiekie iki ana ae o ka la, a i ke awakea, a i ka aui loa ana ae o ka la. I aku la o Pikoiakaalala, "E kau ana ua mau manu la i ke awakea, aole nae e kokoke ia kakou nei he ike poliuliu ia aku nae. A ina e ike pono ia ae ko laua kau ana, elua no pua o ka make no ia.'' A no keia mau olelo a Pikoiakaalala, olioli loa iho la ke Alii, a kauoha aku la ia i kona mau Ilamuku, e hoakoa mai i na kanaka ma kahi hookahi. He manawa pokole, ua akoakoa mai na kanaka a me na 'lii, no ka lohe ana i ko ke Alii manao.

KA KEAWENUIAUMI OLELO IMUA O NA KANAKA.

"E na kanaka i akoakoa mai, ua hauoli au i ka hai aku imua o oukou, no na mea nana e pana i na manu a make, e lilo ka'u kaikamahine i wahine nana, a e noho Alii hoi ia maluna o ko'u Aupuni, a owao a me na kanaka a pau, malalo aku ona, he mea ole ka'u kaikamahine a me ko'u Aupuni, ke lilo i ka mea nana e pana a make ku mau enemi."

I ka pau ana o keia mau olelo a ke Alii, olelo aku la ia ia Pikoiakaalala, ''Ina e pana oe i keia mau manu a i make, alaila, lilo kuu kaikamahine i wahine nau, a, e Alii hoi oe maluna o ko'u Aupuni, a, owau a me na kanaka o'u malalo aku ia o kou malu."

KE KAU ANA O NA MANU.

Kau iho la ua mau manu la i ke awakea, e like me ka Pikoiakaalala olelo imua o ke Alii, aole nae i ike na kanaka a pau a me ke Alii, i ke kau mai o na manu, no ka mea, aole pela ke ano mau o ua mau manu la mamua, a he mea haohao loa ia i ko na kanaka manao. A kuhikuhi pololei ae la o Pikoiakaalala i na kanaka a pau a me ke Alii, i ua mau manu la, a ike poliuliu ae la lakou i ua mau manu la, e like no me ka olelo a Pikoiakaalala.

Olelo aku la o Pikoiakaalala i ke Alii, penei : "E like no anei me keia ka lele ana mai o ua mau manu la, i kou wa e kalai ana i ka waa?'' Hoole mai la ke Aili, aole pela, akahi wale no au a ike.

Manao iho la o Pikoiakaalala e pana i ua

mau manu la, iloko o ka wa a lakou e ike po liuliu aku ana, aka, manao iho la ia o ku ole aku auanei ua mau manu la, a lilo ia i mea henehene ia mai nona, nolaila, hapai ae la ia i ke mele a na manu, i lohe ai ua mau manu la, a hookokoke iho, penei :

"Kuu manu,

Kuu mau manu noho uka,

Noho kai,

Noho i ka hale lau i,

A he Iiwi,

Iiwi kau i ka lo,

E kau ka hoku,

E kau auanei maua,

I ka Apapani,

A he Alala leo kipalale,

A he Oo kikiko."

A lohe ua mau manu nei i keia, a hookoke iho la laua, pela ka mea i oleloia, a ike maopopo ae la na kanaka a pau i ka hookokoke ana iho o ua mau manu la, i ae la kekahi poe, "Kupanaha, na keia keiki no ka paha ia mau manu, ke lohe la i kona leo?"

KA PANA ANA A PIKOIAKAALALA.

Mamua ae o ko Pikoiakaalala hoomaka ana e pana, olelo aku la ia, "E hoopiha i elua mau poi i ka wai', a hana iho la na kanaka e like me kana kauoha. Lawe ia mai la ua mau poi wai nei, a hoopiha ia i ka wa, a waiho malalo pono o kahi a na manu e kau ana. Nana iho la o Pikoiakaalala a ike iho la ia, ua noho pono ke aka o na manu iloko o na poi wai i hoopiha ia ai, alaila, unuhi ae la ia elua pua, a kau pono aku iloko o na poi wai.

A ike maopopo iho la o Pikoiakaalala, ua kupono ka maka o na pua i ke aka o na manu iloko o ke poi wai, alaila, hoala ae ia i ka maka o na pua ana, a pana aku la, a ku ua mau manu la a make iho la. A ike ae la ke Alii a me na kanaka, ua make ua mau nei, olioli loa iho la o Keawenuiaumi, no ka make ana o kona mau enemi.

A haule iho la ua mau manu la ilalo, olelo aku la o Pikoiakaalala i ke Alii, "E olelo aku oe i na kanaka, ho-a i elua imu, a e hoolei aku i na manu iloko o ka imu, pela no e hana ai a lilo na manu i lehu." A hana iho la na kanaka e like me ka Pikoiakaalala olelo ana i ke Alii.

KO KEAWEAUMI HAAWI ANA I AHAAINA OLIOLI.

A ike iho la ke Alii, ua hookoia kana makemake, no ka make ana o kona mau enemi. Hana iho la ia i wahi ahaaina olioli; no ka la e hoohui ia ai o kana keikamahine me Pikoiakaalala. Hana iho la ke Alii i na mea ai e pono ai kana ahaaina, a hoopili paa iho la ia i kana kaikamahine hanau hope me Pikoiakaalala, a hoike aku la ke Alii imua o na kanaka, i ka ili ana aku o ke Aupuni maluna o Pikoiakaalala.

Manao iho la o Pikoiakaalala iloko ona, he wahine okoa aku kana, a i ka la a ke Alii i hapai ae ai i ua ahaaina la, a lawe ia mai la imua o ke anaina kanaka ka wahine i hoopalau ia nana. A ike iho la ia o ke kaikamahine no ona i hoopili ai na laau moo, a puiki ai na laau ihu, e like me ka'u i olelo mua ae nei maluna.

A noho pono iho la o Pikoiakaalala me kana wahine, e like me na olelo a Keawenuiaumi, a noho iho la laua he kane a he wahine, ma ka noho Aupuni.

NO KA HAALELE ANA IA HILO.

Haalele iho la o Pikoiakaalala ia Hilo, hele aku la ia ma ke ano makaikai ma kauwahi e aku o ka aina o Hawaii, me kona manao oia a me kana Aliiwahine ke hele, aka, lohe iho la o Keawenuiaumi i ko laua hele, nolaila, hoomakaukau e iho la ia i na kanaka e hele pu ai me Pikoiakaalala a me ia pu kekahi, ma ke ano kanaka no Pikoiakaalala, a e hoohiwahiwa aku hoi i ko Pikoiakaalala hele ana, e like me na Alii nui.

A no ka manao ana o Keawehuiaumi pela, nolaila, ua kue ia i ko Pikoiakaalala manao, no ka mea, aole ia i manao e hele ma ke ano hoohiwahiwa. A no keia mea, olelo aku la o Pikoiakaalala, "E ke Alii maikai e, e aho paha e haalele oe ia manao ou, no ka mea, aole i ulu mai ka manao iloko o'u e hoomakaukau i na kanaka he nui ma keia hele makaikai ana a'u."

Olelo aku la o Keawenuiaumi, "Aole au e haalele i ko'u manao ana pela, no ka mea, ua hoohiki iho no wau, o ka mea nana e pana i kuu mau enemi a make, o kuu kaikamahine kana wahine, a e noho Alii ia maluna o ke Aupuni, a owau aku malalo ona a me na kanaka a pau. Nolaila, e hooko ana no au e like me ka'u i olelo ai imua ou a me na kanaka a pau mai o a o o ke Aupuni, no ka mea, aohe kanaka e ae nana i hooko i ka mea a ko'u naau i lia mau ai, a nolaila, a no la, e hooko ana au i na mea a pau a'u i olelo ai."

A no keia olelo, ua hiki ole ia Pikoiakaalala ke ekemu aku, no ka mea, ua ike oia i ka oiaio o ka olelo a Keawenuiaumi. Ma keia hele makaikai ana a Pikoiakaalala, a hiki ma Puna, ua hele pu no o Keawenuiaumi a me na kanaka ewalu kanaha.

Ua olelo ia hoi o na Puhi-kai o Puna, he wahi wale no ia i pana ia e Pikoiakaalala ma ia hele ana. A hiki aku la lakou ma Puna, hookahi hana a Keawenuiaumi a me na kanaka, o ka inu awa. A no ko ke Alii ike ma kana hana i maa o ka inu awa, nolaila, hoolako mua iho la oia i na kanaka paahana e pono ai ia hana.

Ua oleloia he kanaha kanaka, he kanaha huewai, aia maloko o ia mau huewai he kanaha, eha huewai kapu, no ke Alii wale no, oia na huewai pueo, he huewai nuku nui.

(Aole i pau.)

 

KA MOOLELO

—NO—

IO SEPA WILAMATA.

[He Keiki Kohana no ke alo alii o Ladana.]

Helu 2.

Pela no ke ao ana o keia kanaka i kana keiki, a hiki wale i na la a ka make i kaili aku ai ia ia mai keia honua aku. No ko Kauka Nelesona manao paha, e ola ana no oia, ma ia mai ana ona, nolaila, aole oia i hana i palapala hooilina no kana keiki bapatema. A pela oia i hoonele iho ai i kana keiki hookama, e noho iho i ke ao nei, mahope ona me ke komo ole iloko o kona waiwai. Oiai, aole i hookama ia kona ola, (ko Iosepa Wilamata) na ka mea make imua o na Lunakanawai Kiekie o ka aina, e like me ke kanawai o Beretania.

O keia ka hope o ke Iosepa Wilamata kuleana, maloko ae o ka waiwai o kona makuakane bapatema, a e ike ana kakou i kona hope, ma ka pau ana o ka makahiki kanikau, mahope iho o ka make ana o kona makuakane, oiai laua e noho pu ana ma ka hale, me kona makuahine bapatema.

KA NOHO PU ANA O IOSEPA WILAMATA, ME KONA MAKUAHINE KOLEA, MAHOPE O KA MAKE ANA O KAUKA NELASONA.

Ua hala ae ka makahiki okoa, mohope iho o ka make ana o Kauka Nelasona, ala mai la na manao lokoino iloko o ka naau o ka wahine kane make, (a ua Nelasona la) a hoao mai la oia ia Iasepa Wilamata, no kona manao e malama ia ia, a e noho pu hoi me ua makuahine kolea nei ona, no ka manawa loihi, a i ole no kekahi mau makahiki paha. I kekahi la maikai, o na malama o ke Kau, oia ka wa o na la ohi palaoa o ko Enelani poe mahiai, a oia no hoi ka wa a na poe hanai hipa e ako ai i ka hulu hipa no ko lakou mau haku, a he mau la lealea loa no hoi ia no ke kulanakauhale alii o Ladana, a me na kulanakauhale nui e ae o ka mokuaina o Enelani, ma na kua, a me na Koolau oia aina anuanu.

Mahope iho o ka pau ana o ka aina kakahiaka, (o kekahi la) ku ae la o Iosepa Wilamata, a hele aku la iloko o kekahi kihapai pua maloko o ka pa hale o kona mau makua kolea e hana'i, e like me kona ano mau. Aole i upuupu iho kona noho ana malaila, e hana'i pa ana kahea, a ua makuahine kolea nei ona. "E hoi mai oe,'' wahi a ka makuahine kolea. "He mau olelo ka'u ia oe, mamua o kou manao ana aku e hele i ka hana, o ka hana ia, ke maopopo nae ia'u ka pono o ko kaua noho pu ana, ma keia hope aku."

I ko Iosepa Wilamata lohe ana, i na olelo nukunuku, a kona makuahine;. nalu wale iho la no ia iloko ona, me ka ninau ana. "Heaha la ka'u hewa nui i hana'i i ke alo o kuu makuahine?" Ma o ka Lani la; he oiaio, aole au i hana hewa iki i kuu makuahine! Malia nae paha; ua hana au i kekahi mea ma kuu manao, aka, ua pono ole paha ia i ka manao o kuu mama. Ina pela, e noi koke aku no au i kuu mama, e kala mai ia'u, ina paha ua hoeha ia kekahi hapa tausani o kona manao, e ka'u hana pono ole.

"E mama!—Lokomaikai e;"—wahi a Iosepa Wilamata, "Eia no kau keiki hoolohe, e olelo mai ia'u, a e hoolohe no au ina paha he hiki ia'u ke hana. A i ole hoi pela ina hoi ua hana hewa au, e kala mai i pono ai."

Alaila, pane mai la kona makuahine kolea, me ka olelo kalaea; penei:—"Ua noonoo iho au, no ka makahiki loihi i hala, mai ka make ana o kuu kane, a hiki i keia la, no ka pono o kou noho ana me au no kekahi manawa hou aku. A ua hooholo iho au i ko'u manao, e pono oe e huli i wahi nou e noho ai mai keia la aku. A i ole, e kii ae i kau mau mea a pau ma ka hale nei, a e hookaawale aku, no ka mea, ua hala aku la no ka mea nana oe i makemake o kuu kane. A o na tausani dala ana i waiho iho ai no'u aole ia e pono no kaua, aka, no'u no ia, a me ko'u ohana, i malamaia'i ko'u ola o na la luahine. Aole no hoi au i hilinai i ko'u pomaikai ma ou la, ke hiki i ka wa e loaa ai kau. No ka mea, aole oe he keiki na ko'u ohana, aole hoi no ka ohana o ka hale o ka'u kane, aka, he wahi keiki kohana wale iho no oe, i loaa i kuu kane malalo o ke alapii o keia hale nana e malama nei ia oe. Nolaila, e ku oe, a e hele i keia la, o hoohilahila aku anei au ia oe, a oi loa'ku ke ino oia mea, mamua ae o ka'u mea e olelo nei ia oe."

KIPAKUIA O IOSEPA WILAMATA, E KONA MAKUAHINE KOLEA!

Na ka ikaika o keia mau olelo, a ka makuahine kolea i hoolilo iho i ka manaolana, o Iosepa Wilamata i mea kaumaha; a lilo aela ka malamalama o ka noho oluolu ana i ka hale, i mea pouli, a hakukoi iho la ka manao no kahi e hele aku ai. Pela i hookoia'i, ka olelo a kekahi hakumele o ka wa o Kamehameha I, e olelo ana:—

"Owau ka ke aloha, i luaiele,

Ua kuewa i ke ala, me ka waimaka;

Aohe hoi he wa, a ua uku i ka hale,

Loaa e hoi ko'u hewa ia oe!"

Nana aela o Iosepa Wilamata, me na maka piha i ka waimaka; i na paia o ka hale nana ia i hanai lokomaikai i na la o kona omo waiu ana, a i kona wahi rumi hoi, kahi ana i kiola iho ai i ka loa o kona wahi kino pakoili, iloko o ka hiolani a ka hiamoe maikai, a i ke kihapai hoi, kahi ana e hana ai, a e holoholo ai i  na kakahiaka maikai; o ka malama pua o Mei.

He mea—e, ke kaumaha, a me ka mokumokuahua, o ka manawa o ke keiki makua ole i kona lohe pono ana mai no kona kipakuia. A o ke aha koe a Iosepa e hana ai? O ka hele no hoi paha;—Aloha wale!—Ina waimaka o ke keiki makua ole e hiolo pakakahi ana iluna o kona mau papalina, nana aku la oia i kona makuahine kolea, a i aku la oia penei:—

"E kuu makuahine! o na la loihi i hala!! aole anei ou aloha ia'u, i ka mea au i luhi ai i ka hanai ana, me kau kane i make? Aole anei hoi oe e hoomanao iho, ha aie nui ko'u ia oe, ma kou malama maikai ana ia'u? A ina eo hoi au, aole nau, aole anei hoi oe e aloha iho ia'u, ma ko kaua noho kokoolua ana, a o ko kakou kolu hoi o ka hale, ua haalele mai ia kaua? Heaha anei hoi kau e makau ai ia'u, ma kau dala, a ma kou waiwai? Owai aku anei hoi ia mea au e manao ai? Kai no hoi owau no, o kau keiki. Heaha auanei ka'u hana e hoopilikia aku ai ia oe, ke manao ae o kekahi o kou ohana, ka hooilina o kou mau waiwai? Aole paha a'u hana malaila! A ! ina no hoi au, aole na ka ohana o ka hale o kau kane, heaha anei kou mea e kipaku ino ai ia'u, oiai, aole iloko o ko'u noonoo ana, ka manao e alunu i kekahi waiwai ou, me kou makemake ole e hooili ia'u. Aole hoi oe e aloha iho ia'u ma kou hanai ana, a me kou malama ana ia'u i ka wa pokeo wale? Aole anei hoi, owau ka olua nui o na la i hala ae, oiai, owau ke keiki o kou mau la oo, a me kou koolua hoi i haalele mai ia kaua?—Heaha aku anei hoi koe, a uku aku au i kou luhi! O ke kipaku e no hoi nei ou ia'u e kuewa hele i ke alanui me ka waimaka helelei!!

KE NOI ANA O IOSEPA WILAMATA I KONA MAKUAHINE KOLEA, E AHONUI IA IA.

"E kuu makuahine ahonui! e lokomaikai mai ia'u!! aia he wa no na mea a pau i hanania, malalo iho o ka lani, oia hoi iluna o keia honua a kaua e noho nei, e uku ana ke keiki i kona mea nana ia i lokomaikai i na la o kona ola ana iloko o keia ao, e like me ka olelo a ka poe kahiko;—"Ua lokomaikai oe i ka mea nele, a na kela no e uku mai ia oe!" O keaha anei hoi ka'u e hana aku ai ia oe, no ka maikai au i malama ai ia'u, i na la o ko'u ola omilumilu ana? Kai no hoi! o oe ho ka'u nui, ke hiki aku i ka wa a ka pono, e ili iho ai iluna o kau keiki!

PIHA LOA KA MAKUAHINE KOLEA I KA HUHU, NO NA OLELO A IOSEPA WILAMATA!

E ka mea heluhelu, ke aloha la paha oe ia Iosepa Wilamata! Ae;—He oiaio, aole paha he naau lokoino nona! No ka mea, o ka hale, ua malihini ia ia i keia wa, a ua paliku mai la ka leo o kona makuahine hoomeamea, aole wahi pono nona ma ka hale o kona hanai ia ana! Aloha ino, ke keiki oili wale!! Pela i ko ai ka olelo a ko kakou poe hakumele, i olelo iho ai penei:

"Aloha wale ka pali o Koloa,

Ke ala huli i Waihamau la e—

Aloha ka hoahanau i ka hoi nele,

I ke kaha loa la, me ka waimaka."

"Aohe a'u olelo i koe—E ku oe, a e hele aku."—Wahi a ka makuahine kolea. "No ka mea, ua lohe aku la no oe i ko'u manao. O keia wale no, ka wa pono nou; mai manao oe e hoomanawanui hou aku ana au nou, no ka mea, aole i maopopo ia'u e pono ana au ma ou la, oiai, aole oe mailoko ae o ko'u opu. A! oia la i lohe oe!!"

KA OLELO A IOSEPA WILAMATA NONA IHO!

"Ihea 'ku anei hoi au e hele ai?" Wahi a Iosepa Wilamata. "Aole paha i maopopo ia'u ka pono, o ka hele ana aku, a noho mahope o hai, oiai, aole i maopopo ia poe ko'u ano. Aole no hoi e ahonui iho ka opu alii no'u, a loaa hoi ia'u kekahi hana e hiki ai ia'u ke malama no'u iho, alaila hoi oe, ku-hele-loa mai ia'u."

"A ina hoi, aole pela, alaila, e oluolu hoi oe ma ke kokua lokomaikai ana mai ia'u, i mau wahi haneri dala i mea hoopukapuka aku, ma kahi a'u e hele aku ai a noho. A o ka puka hoi oia mau dala, o ko'u pomaikai ia, a pela hoi e pale ia ai ka pololi mai o'u aku. A o kou kumupaa hoi, oia ka'u e hoihoi mai, me kekahi hapa o ka puka."

KA KA MAKUAHINE KOLEA OLELO.

"Aole o'u makemake e lohe hou ia oe, i kekahi olelo; no ka mea, ua lohe aku la no oe i ka'u, a o ka mea wale no i koe, o kou hele aku, a pela wale no e pono ai kaua. A ina hoi, aole oe e lawe ana i ka'u mau olelo, alaila, e hana au, e like me ka mea hiki ia'u ke hana; i hookoia'i ko'u makemake, ma kou kaawale ana mai o'u aku."

KO KA MAKUAHINE KOLEA, HOOLAHA ANA MA KA NUPEPA AHIAHI O LADANA, NO IOSEPA WILAMATA!

Ma keia wahi kakou e nana'i, i ka hope o ke kama makua ole; oia hoi ke keiki (kohana) o ke kakahiaka. Ua hala ae la ka aina awakea i keia wa, o ka makuahine, a me ke keiki o ko kakou moolelo, ke kipaku aku nei, a ke noi mai la—Aohe mea uwao no laua! Ua kupilikii ka makuahine, no ka hoololohe o ke keiki, a o ke keiki hoi, ua maka-ua oia, no kona wahi ole e noho ai ma ka hale o kona maluhia. O ka makuahine kolea, ke nukunuku la oia, aohe wahi huaolelo hoomaha no kana lei o na makahiki i hala, a o ke keiki hoi, kke lipo-a 'la oia e na kulu waimaka o ke kuewa aku. No ka mea, i keia wa la, ke nui la ka waha a kahi makuahine i ke kahea i kekahi o kona mau kauwa o kona hale, e hele aku i ona 'la, i hookoia'i kona makemake. Pilikia paha auanei ua wahi kanaka uuku nei o ka hau kakahiaka, i lawea mai e ka moani ala o ka uka!  Aole i pau.

 

NA LUNA O KEIA PEPA.

EIA IHO NA INOA O KA POE MA KELA wahi keia wahi i hookohuia i poe Puna o KE AU OKOA. Me lakou nei e hooponopono ai na makamaka lawe nupepa no ka uku o ka pepa, a me ko na Olelo Hoolaha.

HAWAII— J. H. Coney, Hilo.

D. H. Hitchcock, Hilo.

L. Kaina, Puna.

W. T. Martin, Kau.

C. N. Spencer, "

J. G. Hoapili, Kona Hema.

P. Cummings, "

J. Z. Waiau, Kona Akau.

J. H. Kamalo, "

G. K. Lindsay, Kohala.

J. Naiapaakai, "

S. P. Koko, Hamakua.

MAUI—A. M. Kahalewai, Lahaina.

P. H. Treadway, "

W. Ap Jones, "

E Saffrey, Honuaula.

C. K. Kakani, Kaupo.

John Rae, Hana.

W. P. Kahale, Wailuku.

W. G. Needham, Makawao.

T. W. Everett, "

MOLOKAI—M r. Meyers, E. H. Rogers.

OAHU— J. P. E. Kahaleaahu, Ewa & Waianae.

J. M. Kalanipoo, Waialua & Koolauloa.

J. W. Kea, Koolaupoko.

KAUAI— T. H. Marshall, Lihue.

S. Kamahalo, "

J. S. Low, Hanalei.

H. J. Wana, "

G. W. Lilikalani, Koloa.

J. Kauai, Waimea.

 

E NANA MAI! E NANA MAI!

HE LAAU LAPAAU MAKEPONO LOA

NA OHE HAHANO NU HOU LOA!

KE HOOLAHAIA'KU NEI I NA KANAKA a pau, ua loaa mai ia

KAUKA HOFFMANN,

a ke kuai ia nei ma kona Hale Kauka, mauka iho o ka Hale Mahoe, na Laau Lapaau Maikai loa, a me na Hahano Mikioi ano hou loa, ka Paakai hoonaha, ka Aila Puupuu, a me na laau maikai no o na ano a pau. E kuai ia no ma ke kumukuai makepono loa. E hele oukou a pau, e ikemaka.

Eia hoi maanei na omo waiu ano hou, no na keiki liili, o ke ano hou loa mai nei keia.

Honolulu, Oct. 21, 1865.  27-3m*

 

KALAKO HOU!

KALAKO HOU!

KALAKO HOU!

MAKALENA HOU!

MAKALENA HOU!!

MAKALENA HOU!!!

NO KE KUMUKUAI MAKEPONO LOA!

Na wa e kuai ai, mai ke kakahiaka Poakahi, a hiki i ke ahiahi Poalima.

Ma ke kihi o ke Alanui Nuuanu a me ke Alanui Marine; mamua aku o ka Hotele Royala.

(38-3m)   ISAAC REINHART.

 

HALE KUAI HOU!

ME NA LOLE HOU!

UA WEHE AE NEI KA MEA NONA KA INOA malalo nei, he Hoa Kuai Oluolu no oukou i na kunewa hope ae nei, e like me ka

Oluolu a'u i Hookipa ai ia Oukou,

ma ka Hale Kuai o Painapa; pela no ka'u e hana aku ai ia oukou. Aia ko'u Hale Kuai ma ke Alanui Papu, e kokoke ana i ke kihi o ke Alanui Kalepa a me ke Alanui Papu. Ua lako wau i na

Lole Maikai,

Na Kamaa Wahine,

Na Kamaa Kamalii,

A ME

na LOLE o kela ano keia ano, no ke kumukuai

Makepono Loa!

(38-3m)  C. F. PFLUGER.

 

HALE KUAI HOU!

ME NA LOLE HOU!

UA WEHE AE NEI KA MEA NONA KA INOA malalo nei, he Hoa Kuai Oluolu no oukou i na kunewa hope ae nei, e like me ka

Oluolu a'u i Hookipa ai ia Oukou,

ma ka Hale Kuai o Painapa; pela no ka'u e hana aku ai ia oukou. Aia ko'u Hale Kuai ma ke Alanui Papu, e kokoke ana i ke kihi o ke Alanui Kalepa a me ke Alanui Papu. Ua lako wau i na

Lole Maikai,

Na Kamaa Wahine,

Na Kamaa Kamalii,

A ME

na LOLE o kela ano keia ano, no ke kumukuai

Makepono Loa!

(38-3m)  C. F. PFLUGER.

 

J. D. HALAI.

MEA KAKAU PALAPALA!

—NO—

NA ANO HANA A PAU LOA!

UA HIKI I KA MEA NONA KA INOA MA luna ae, ke hana i ko oukou mau palapala ma ka olelo Beritania a me ka olelo Hawaii, oia hoi na

Palapala Hooilina,

Palapala Kuai,

Palapala Moraki,

Palapala Hoolimalima,

Palapala Hoolilo Hope,

Palapala Hoopaa,

a me na palapala no na ano a pau. Aia kona Keena Oihana ma ka Hale Hookolokolo ma Honolulu, Oahu, ma ke Keena mua, mauka iho o ka puka komo, e loaa no ia, mai ka hora eiwa o ke kakahiaka, a hiki i ka hora eha o ke ahiahi.

Honolulu, Iulai 15, 1865.  25-3m

 

J. L. Nailiili, & A. W. B. Nahakualii,

LOIO.

E IKE AUANEI NA MEA A PAU, O NA mea nona na inoa maluna, he mau Loio laua, a ua makaukau laua e kokua i ka poe i hoopiiia, a me ka poe hoopii no kela hewa keia hewa o lakou. A he hiki loa no hoi i ua mau Loio nei ke hana i na palapala hoopii o kela ano keia ano, a me na palapala kuai, palapala hoolimalima, palapala hoopaa, na olelo aelike a pau o kela ano keia ano, a me na palapala hoohui a pau, a me kela ano keia ano e ae o na palapala oihana, a me na palapala kupono a pau i ke Kanawai. E kakauia no me ka maikai loa na palapala. E loaa no maua, a o kekahi paha o maua ia oukou, ma HALEOLA, i Honolulu, Oahu, a i ole ia, ma Keei paha, i Kona Hema, Hawaii. E ninau no ia laua no ka uku.

Honolulu, Oahu, Apr. 24, 1865.  25-3m

 

OLELO HOOLAHA.

A KA

LUNA AUHAU!

O KA

APANA O HONOLULU, KONA, OAHU

E WEHE IA ANA KE KEENA NO KA OHI ana i na auhau, no ka Apana i olelo ia ae la maluna, i kela Poakolu, keia Poakolu, a me kela Poaono, keia Poaono, mai keia la aku, ma ke Keena o ka Luna Hana Alanui, ma "AIENUI," Alanui Marine, e hele la i Ulakoheo.

N. B.—E hamama mau no ka puka i kela la keia la, a hiki i ka la 6 o Ianuari e hiki mai ana.

G. H. LUCE,

Luna Auhau o ka Apana o Kona.

Honolulu, Dec. 22, 1865.  30-3m

 

RAIKI! RAIKI!

E OUKOU A PAU, KA POE KANU RAIKI ma ka Mokupuni o Oahu, a me na Mokupuni e ae kekahi, owau, ka mea nona ka inoa malalo iho, e uku no au i ke kumukuai kiekie, no ka Raiki i pau ole ka ili, ke lawe ia mai ma ka Wili Raiki ma Punaluu, Oahu, a i ole ia, ma ko'u keena ma Honolulu.

H. W. SEVERANCE,

A gena o ka Huina Raiki o Punaluu.

Honolulu, Okatoba 7, 1865.  38-tf

 

HALE PAI KII.

AIA KO'U HALE PAI MA KA HALE E PILI ana me ka Hale Leta maluna o ke Keena Pai o ka "NUPEPA KUOKOA." Ua emi loa na kii. He mama wale no ka uku no ke pai ana i na kii.

33- tf  H. L. CHASE (Keiki)