Ke Au Okoa, Volume I, Number 40, 22 January 1866 — Page 4

Page PDF (1.26 MB)

KE AU OKOA.

HONOLULU, IANUARI 22, 1866.

 

HE MOOLELO

—NO—

PIKOIAKAALALA.

HELU 6.

Ia lakou i hiki ai ma ke kahawai o Kukuilamalamahee, ike iho la lakou i ka paapu o na kanaka malaila, na kane, na wahine, na keiki, e panapana iole ana. Hauoli loa iho la o Pikoiakaalala, i kona ike ana i kona wai auau he pana iole. Ia Pikoiakaalala i ike ai i ka hana a ua poe pana iole la, akaaka iho la ia i kona ike ana aku i na kane, na wahine a me na keiki, e mama like ana i ke kukui, a waiho mawaho o ka lua a me ka poopoo pohaku, a puha laau hoi, i mea e ai mai ai ka iole.

A ike iho la o Pikoiakaalala i ka lakou hana e laka mai ai ka iole, nana aku la keia i ka hoholo mai o ka iole e ai i ke kukui i mamama ia. Ia wa, lalau ae la kela mea keia mea i ka lakou mau pana, a nana aku la hoi keia i ke ano o ka lakou pana. O ka pana a kekahi poe he iwi moa, a o ka kekahi poe hoi, he Aweoweo, he pua maoli ka kekahi poe, he kipukaahele ka kekahi poe. I aku la o Pikoiakaalala, "O ka hana paani keia a ko makou kamalii mea lewalewa iluna ke alo.'' "Nawai hoi ka loaa a ke keiki iluna ke alo?" Wahi a Kaumoalii, kolaila kupa Alii. I hou aku o Pikoiakaalala, "He mea nui wale ia i kamalii o ko makou aina, oia ka'u e aloha ae la, oiai ua maa makou ia hana i ka wa kamalii."

A no keia mau olelo a Pikoiakaalala, ninau mai la o Kaumoalii, "O hea ko oukou aina?" ''O Kauai,'' wahi a Pikoiakaalala, ae, he aina iole ole o Kauai, aole e like me ko'u aina nei au e ike la. I aku hoi o Pikoiakalala, i ka olelo e pili ana i ka hoonaukiuki, "He aina iole ko'u, iluna no ke alo o kamalii e moe ai, a, ike ae no i ka holoholo o ka iole iluna o kaupaku o ka hale, i ka iole i ka lohelau. He mea mau ia i ko makou kamaalii, a hiki i ka wa e pana ai i ka iole e naholo ana iloko o ka hale, alaila, hana mua ae i ke mele o ka iole, a pau ke mele ana, alaila pana ae, i ku ka iole i kaupaku o ka hale, aohe e holo, o ke okipau iho la ia o ka iole i ke kau malie.''

[O ka Iole hoi a Pikoiakaalala i olelo ae la i ka moe malie ke ku i ka pua, oia ke kuaiole, he laau okoa ia mawaho iho o kaupaku. He mau olelo hoopapa wale no keia a Pikoiakaala i olelo ai ia lakou.]

Pane hou aku la Pikoiakaalala, ma ka olelo hoonaukiuki, penei : "E! ina maanei kamalii o Kauai, ina ua henehene ia oukou.'' A no keia olelo a Pikoiakaalala, uluaoa ae la na leo hakaka mai o a o.

KA HOOPAAPAA ANA O PIKOIAKAALALA ME KAUMOALII.

A inoino loa iho la ko Kaumoalii naau, no ka hoeha mau e na olelo hoehaeha a Pikoiakaalala i olelo aku ai. Nolaila, olelo aku la o Kaumoalii, "No Kauai au me ko'u makuakane, aohe nae au i ike i kolaila kamalii iluna ke alo e pana iole ana, e like me kau olelo." Olelo aku la hoi o Pikoiakaalala, "Ae, hiki ae oe i Kauai, ua pau ka iole i ka pana kolohe ia e ua kamalii la." Olelo hou aku no o Pikoiakaalala, "He aina iole keia, aka, aole nae keia o ka iole e pau ai ka lealea, a e kohu ai hoi ka paani ana, nana aku no, a, he iole nui, ua hele na niho a wili mawaho o ka nuku, a mumuku hoi ka huelo, ina e k-a mai na wawae, pii ka e'a o ka lepo iluna, oia ka iole e pau ai ka lealea."

Ma keia wahi, ke hoopili nei o Pikoiakaalala i kana kamailio no ka iole a lakou i ike mua ai iuka o Keahua, e like me ka kakou i kamailio ai mamua ae nei.

A no keia mau olelo a Pikoiakaalala, olelo aku o Kaumoalii, "E! kupanaha!! pau aku la ko'u mau kupuna i ka make, a, he make hoi koe ia'u, aole au i ike i ka iole i wili na niho mawaho o ka nuku, a moku ka huelo, a pii ka e'a o ka lepo i luna, a ina la he iole io e like me kau olelo, alaila, pakele oe, a ina aole he iole, pau oe i kalua ia i ka umu."

Olelo aku la o Pikoiakaalala, "Ae, ua pono oukou, e aho hoi e ho-a like na umu a kakou, hookahi wa e oki ai ka wahie, hookahi wa e k-a ai na umu, hookahi wa e ho-a ai na umu, i pana hoi au a i make ole ka iole e like me ka'u i olelo ai, kalua oukou ia'u i ka oukou umu, a i pana hoi au a i ku ka iole a'u i olelo aku nei ia oukou, alaila, na'u oukou e kalua i ka'u umu."

A no keia mau olelo a Pikoiakaalala, ua lilo ia i mea oluolu i ko Kaumoalii manao, me kona olelo pu mai hoi, "Ua hiki no ke uku ia ma ka waiwai, me ko makou kalua ole ia i ka umu." Olelo aku hoi o Pikoiakaalala ia lakou, "Aole pela e pono ai, no ka mea, ua hele wale mai au, aohe a'u waiwai, hookahi no a'u waiwi o ko'u mau iwi."

A o ka poe a pau mahope o Kaumoalii, koi ae la lakou, "Ae ia aku kana make, aole kakou e make ana, oia no ke make ia kakou, a ina i e-o kakou ia ia, alaila, hoike no kakou i na ikaika o kakou, ehia auanei wahi kauna kanaka mahope ona, e make ai kakou ia ia?"

Olelo aku la o Pikoiakaalala, "Aohe a'u olelo i koe, ua makaukau no ka pana ana, ina he olelo ka oukou i koe, a no la, e kamailio mai." Olelo mai la o Kaumoalii, "Aohe no he olelo i koe a makou, o oe wale no ka mea hana i koe."

KA PANA ANA O PIKOIAKAALALA I KA IOLE.

Unuhi ae la o Pikoiakaalala i ka pua ana mailoko ae o ka ohe, a kau pono aku la i ka maka o kana pua i kahi o ka iole ana i kuhikuhi ai ia lakou. A no ka loihi loa o kahi a Pikoiakaalala i kukikuhi ai i ka iole, akaaka iho la o Kaumoalii, ko Hamakua Iwa Alii, ma ka olelo aku i kona mau kanaka a pau loa, "E ho-a koke ka umu, aohe iole! he wahahee!! E make ana ia nei!!!"

No ka loihi loa o ka Pikoiakaalala wahi i kuhikuhi ai i ka iole, oia ko lakou mea i pioloke loa ai, a hauoli hoi no ka e—o ana o Pikoiakaalala a me kona make ia lakou. A no ia mea, kena ae la o Kaumoalii i na kanaka e hopu ia Pikoiakaalala, ua  no wahahee io maoli, wahi a ko lakou manao. A ike iho la o Pikoiakaalala, i ka mea hiki ole ia ia ke hooko i kana mea i manao ai, no ka mea, ua kauoha o Kaumoalii i na kanaka e hopu ia Pikoiakaalala a paa, a hopu ia iho la o Pikoiakaalala e like me ka ke Alii kauoha, a kaili ia ae la kana ohe pua, a ike iho la o Pikoiakaalala, ua kokoke ka make i kona iwi aoao.

Olelo ae la o Pikoiakaalala ia Kaumoalii, "E! e ke keiki Alii, aole e lealea ana ka aha kanaka, ke hoopai koke mai oe ia'u i ka make, aole keia he hana-io, he hana hookahakaha wale no keia, pela no ka hana mau a kamalii o ko'u aina, kainoa paha e ukali kakou ma ke ano lealea, eia ka! o ka hooiaio no keia o ka make."

I ka wa i kupono ai ka la, ua hookokoke ia mai na ouli o ka make i ona la, olelo aku la o Pikoiakaalala ia Kaumoalii, "E! ua ae aku au i kuu make ia oe, e ae mai nae oe ia'u e pana au i ua iole la, a i nele hoi ka iole a'u e olelo nei, alaila, e make au i pani no ko oukou makemake. E ae mai no hoi oe i eha kanaka e holo a hiki i kela ahua la, i kahi e wili ana ka e'a o ka lepo, alaila ku iho na kanaka, a, oia kuu wa e pana ai, a i hoi mai hoi ua poe kanaka la, aole iole, alaila, kalua oukou ia'u i ka umu, a ina hoi he iole, e ola hoi au, aole hoi au e kalua ia oukou i ka umu, o kuu ola wale no ka pono. Ina hoi he iole io, e ola au, alaila, aole oukou i e—o ia'u, ina hoi aole iole, ua makepono keia mau iwi."

A no keia mau olelo a Pikoiakaalala, ua ae koke aku o Kaumoalii, a hookuu ia ae la o Pikoiakaalala, a hoihoi ia mai la kana pu-a pua. Hoomanao koke iho la o Pikoiakaalala i ka make o kona mau hoa paio ia ia. Olelo mai la o Pikoiakaalala imua o Kaumoalii, "A, e ku auanei ka lealea e ke Alii, e ae mai oe i ka'u e olelo aku nei ia oe." "A e olelo mai no," wahi a Kaumoalii, malia he olelo maikai kau e pono ai kaua, a he olelo paha e make ai oe.

I aku la o Pikoiakaalala, "E! ua hala ka make no'u, aka hoi, e olelo aku au ia oe, a e like me ka'u i olelo aku nei ia oe, eia ka'u e olelo aku ai imua ou, o ka imu e a mai nei, o ko kakou umu no ia e kalua ai, ina he iole io e like me ka'u i olelo ai mamua, na'u oukou e kalua aku, a ina hoi aole iole, na oukou au e kalua."

A no keia olelo a Pikoiakaalala, ae mai la o Kaumoalii, i hou aku la o Pikoiakaalala, "E kuhikuhi mai oe i na kanaka eha ia'u," a no ia olelo, kuhikuhi aku la o Kaumoalii i na kanaka e holo ai ma kahi i kuhikuhi ia, i aku o Pikoiakaalala, eia ka pono, "I elua kanaka ma kou aoao, a i elua no hoi kanaka ma ko'u aoao, a o lakou ke holo a hiki ma kahi a'u i kuhikuhi aku nei."

A i ka lohe ana o Kaumoalii i keia mau olelo a Pikoiakaalala, ae koke mai la no o Kaumoalii. Hele aku la na kanaka a hiki ma kahi i kuhikuhi ia aku ai, aka, no ka lohi loa o ka Pikoiakaalala hoomakaukau ana no ka pana aku i ua iole la, nolaila, hooho ae la na kanaka a pau, "E! ke hoka wale nei no ua kanaka wahahee nei, e make ana oe i keia la, ua enaena ka umu no kou mau iwi." A i ko Pikoiakaalala lohe ana i keia leo kupinai o na kanaka, ukiuki loa iho la o Pikoiakaalala i keia mau olelo hoonaikola.

A no ka pana koke ole o Pikoiakaalala, a hoomaka iho la na kanaka e hopu hou ia ia, i aku la o Pikoiakaalala, "Aohe hoi e waiho akaka mai ka nele, he wahi aku hoi auanei koe o ka make, aole hoi oukou i ike i ka'u make, malia no oukou iho no keia umu e a mai nei, lawelawe ikaika e oukou ia'u mamua, ua makaukau au no ka pana aku i ka iole a'u e olelo nei ia oukou."

KA PANA ANA A PIKOIAKAALALA I KA IOLE.

Mamua ae o ko ia nei hoomakaukau ana e pana, hapai ae la keia i kana pule a pau loa, e like me kana mea i hana ai i na la o kona make ia Kakuhihewa, ma Ewa, penei:

"Aia la, aia la o Pikoiakaalala,

O Alala no ka makuakane,

O Ko'uko'u no ka makuahine,

O ke kaina au a Aala,

I hanau ia e Alala,

O ke keiki au a Ko'uko'u,

I hookauhua ia e Ko'uko'u,

O Kumaliali ka uka,

O Kapuna ke a i kai,

O ka puna loa i ka lua,

O ka pua i,

O kikoo o ka po,

O kikoo o ke ao,

E kikoo aku ana ia oe e Kauluku,

E ka nalu mae,

E ka ulu heihei,

I mana e ka iole,

Ina ka iole la,

I ke kumu o ka Aweoweo,

I ka lau o ka Aweoweo,

Iiwi, Iiwi ula i ka la,

Ula aku la i ka molina a Kane,

Huna iho la iole i ka nui,

Hoike ka iole i ka iki,

O ka iki la hoi o ke aha?

O ka iki la o ka umiumi,

O'u mau kaikuahine iole,

E ike ia'u ia Pikoiakaalala,

He kanaka i hanau pu ia,

A hamau! a hamau!!

A aia! a aia ka hoi ua iole,

A—ku! a a ku i ka iole!!

A—ku he iole,

A—ku i ka umiumi o ka iole,

A—ku a make ka iole,

A lele, a lele a ku i kuu pua,

A ku ia Puane, ku no a make,

A ke wi, a ke wi la ka niho o ka iole,

A—ku, ku aku la ke lapuu la."

I ka pau ana o keia mele a Pikoiakaalala ma ke ano pule, pana aku la ia i ka pua, a lele aku la ka pua a ku ma ka umiumi. I ka pua i lele aku ai, huli ae la o Pikoiakaalala a olelo aku la ia Kaumoalii, "Ua ku aku la kuu pua ma ka umiumi o ka iole."

Kahaha loa iho la o Kaumoalii i ka Pikoiakaalala olelo ana pela, i aku la ia, "Kupanaha kou ike i ke ku ana o kau pua ma ka umiumi o ka iole, ina e hoi mai na kanaka me ka iole, a ina aole i ku ma ka umimi, e make ana no oe, no ka mea, he mau hana hoopunipuni wale no keia au."

Olelo aku la o Pikoiakaalala ia Kaumoalii, "E kali oe a hiki mai na kanaka me ka iole, no ka mea, ua kokoke ka make ma kou aoao, aohe mea nana e kala i kou make a me ou mau kanaka, e pahele ai oukou i ka make." A hiki mai la na kanaka me ka iole, a ike iho la o Kaumoalii, ua ku io no ka iole ma ka umiumi, e like me ka Pikoiakaalala i olelo ai ia lakou mamua.

A ike iho la o Kaumoalii, ua kokoke mai ka make ia ia a me kona mau kanaka, olelo aku la ia, "E! ola au, nou o Hamakua a pau, a kanaka nui, a kanaka iki, a waa nui, a waa iki, puaa nui, a puaa iki, ilio nui, a ilio iki, kapa loa, a kapa poko, a e ola hoi makou a pau." Hoole aku la o Pikoiakaalala, me ka olelo aku, "Aole au e ae, no ka mea, ua hele mai au me ka waiwai ole, ina e loaa ole ka iole, aole oukou e ae mai ana e ola au ma ka waiwai, ina ua make kahiko au ia oukou, e aho no ko oukou make, i manalo keia umu e a mai nei."

A no keia olelo a Pikoiakaalala e pili ana i ka make no lakou, kena ae la o Kaumoalii i na kanaka, "E paa ia Pikoiakaalala, a e holo oia." A no keia olelo a Kaumoalii, ua hooko koke iho la na kanaka e like me ia. A ike iho la na kanaka e paa ana ia Pikoiakaalala, ua loihi loa kahi a Kaumoalii i holo ai a me kekahi poe kanaka e ae. Hoomaka iho la lakou e holo, olelo aku la o Pikoiakaalala i ka poe e holo ana, "Holo ka hoi oukou, aole i ahu ka ai o ka oukou umu i ho-a iho nei, aole no hoi e waiho ka holo a kalua ka umu, alaila holo."

KO PIKOIAKAALALA PANA I UA POE LA.

Unuhi ae la o Pikoiakaalala i ka pua-a paa ma kona lima, nana aku la keia i na kanaka e holo lalani ana mai mua a hope, pana aku la o Pikoiakaalala i kana pua, hookahi no pua, pau loa na kanaka i ka make, a make pu iho la me lakou o Kaumoalii, pela i pau ai i ka make kona mau hoa paio o ia mau la. Huli ae la keia a nana aku la i na kanaka nana ia i paa, e ku ana iluna o keia puu, pana aku la keia a pau lakou i ka make.

Ma keia wahi, e kamailio kakou no na hoahele o Pikoiakaalala mai Hilo mai, i ka wa e kamailio ia ana ka make no Pikoiakaalala, pili pu iho la lakou no ka makau o make io lakou i ko Hamakua poe, aka, ma ka wa maopopo, ua huli hou no lakou mahope o Pikoiakaalala, a hoopau ae la lakou i ko lakou manao pili pu no ka makau i ka make.

KO PIKOIAKAALALA HIKI ANA MA WAIPIO.

A hiki aku la o Pikoiakaalala a me kona mau hoahele ma Anuanukulua, he puu ia iuka o Keahakea, nana aku la ia i ka huli aui o ka aina, ma ka napoo ana a ka la. I aku la o Pikoiakaalala i kona mau hoa, "E nana oukou i kai, a ike oukou i kela puu e ku mai la, he puu kela na ka honu i hapai, aole nae i pau ka pii ana a ka honu, make e. O kahi e oioi la ma ka Hikina a ka la, o ke poo ia o ua honu la, o ka puu ana i ike aku ai, o Hokuula, i kai o Haukoi, aole nae lakou i hiki aku i Waipio.

A hiki aku la lakou nei i ka welau o ka pali o Kaluahine, ma ka aoao Hikina o Waipio, olelo aku la o Pikoiakaalala i kona mau hoahele, "E! e nana oukou ia Kaao, he Alii kiai Heiau kela, ua inu nae i ka awa a ona, i ka ona ana nae, ua hina a ku-ia ke poo i ka umeke poi, a hanini ka ai a paumaele ka lauoho o ke poo i ka poi. Ai iho la ka iole i ka ai a pau pu me ka lauoho o ke poo o ua Alii la, a ahuwale iho la ka puniu o ke poo o ua Alii la. Ke nana aku nei kakou, o na kanaka a pau e noho la a puni ua Alii la, e malama ana o hele hou mai auanei ka iole a nali hou i ke poo o ua Alii la, nolaila, ua hoohiki ua Alii la e pana ia oia e na kanaka, a ina e ike kekahi mea i ka iole, alaila, e pepehi aku a make, a oia kela a kakou e ike aku nei."

A pau keia mau olelo ana a Pikoiakaalala, pii aku lakou nei ma ka welau o ka pali a hiki iuka, mauka pono ae o Napoopoo, iho aku la lakou nei me Poolanike, e iho pono ana hoi ilalo o Napoopoo. A hiki aku la lakou ilalo, a noho iho la ma ka hale o Manuhi, o ka nalo ana paha ia o ka la i ka ili o ke kai, moe iho la lakou malaila no ia po hookahi. Haohao iho la o Manuhi no ko Pikoiakaalala hiki ana ma kona hale. I aku o Manuhi, "He wahi huakai hoi kau." Pane mai la o Pikoiakaalala, "He huakai makaikai wale aku no."

I ka pualena anao ke kakahiaka, ala ae la o Pikoiakaalala mai kona hiamoe ana, a huli aku la kona alo ma kela aoao, nana aku la i ka lele kolili mai o ka wai, a hu ae la kona aloha i kona aina ia Kauai. Me he haka ulili la ka wai o Namalokama, i ka paiia'e e ka makani, i ka inu aku i ka wailele o na pali, ma ke kuau o ka hoea auna ka puu i ke kena, wahi ana.

I ka hoea ana mai o kukuna wela o ka la, e kiei hoaiki mai ana ma na lihilihi kuemakapali Hikina o Waipio, a o ka wa ia o ko Pikoiakaalala paina ana me kona mau hoa. A pau ka paina ana, hele aku la ia a hiki i kai o ka nuku wai, pii ae la ia a ma Koloakiu.

I ko Pikoiakaalala hiki ilaila, olelo iho la ia, "E! nani hoi ka hinuhinu o ia pahu niu iluna o ka heiau, pa iho la ka la iluna pono o ua pahu la, aole o kanamai o ua mea o ka hinuhinu, i ke kupenu mau ia paha i ka hili o ke kukui, hele wale kela a palile."

A lohe o Neneue, ke kaikuahine o Kaao, i keia mau olelo a Pikoiakaalala, i aku la ia, "E henehene ana paha oe i ka lauoho ole o ke poo o ke Alii kiai heiau?"

Olelo aku la o Pikoiakaalala, "Aole keia he olelo henehene, e olelo ae ana no au i ko'u ike ma ko'u aina ia Kauai, pela mau iho la no ke ano o na heiau kapu a na Alii nui, he hana mau ia i na mea e mama ana a pau, i hinuhinu ai ka pahu kapu iloko o ka heiau, pela ko'u ikemaka ma Kauai."

He oiaio no ka olelo a Neneue i olelo mai ai, ua ike no o Pikoiakaalala he ohule io no a pela no kana mea i olelo ai i kona mau hoahele, ia lakou i hiki mua mai ai i ka pali o Kaluahine. A ma keia kamailio ana a Pikoiakaalala, ua ku io no i ka hoohenehene, e like me ka ike a Neneue.

Kena ae la o Neneue i kekahi o kona mau kanaka, e hele a hai aku ia Kaao, "He kanaka malihini, a i amuamu mai nei ia oe i ka ohule, a i ka lae ulaula." A i ka lohe ana o Kaao i keia mau olelo mai ka waha mai o ka ahaiolelo, walania iho la kona naau. A kena ae la ke Alii malama heiau ia Kukunaka, e kii aku a lawe mai i ua kanaka malihini la imua o'u.

Eia ka olelo no Kukunaka, o kekahi keia o kona mau kanaka ikaika, i ka wa e noho ana keia kanaka ilalo, a ina oia e hoomaka e ku iluna, ua naka e olalo kahi a kona mau wawae e ku ana, a ina paa ka alualu o ke kanaka i kona mau lima, aole e hemo iki ana, he oki me ka pahoa ka mea e hemo ai, pela ka mea i oleloia nona.

Kii aku la o Kukunaka ia Pikoiakaalala, e like me ke kauoha a kona haku ia ia. A hiki aku la ia ma ko Pikoiakaalala wahi e noho ana, Lalau aku la o Kukunaka ia Pikoiakaalala a paa ma ka lima hookahi, a lawe aku la imua o kona haku, e like me kana olelo.

KO PIKOIAKAALALA HIKI ANA MA KO KAAO WAHI.

A hiki aku la o Pikoiakaalala ma ko Kaao alo, ninau mai la ke Alii me ka olelo huhu, o oe no anei ka mea nana i kuamuamu mai nei ia'u i ka ohule?

Olelo aku la o Pikoiakaalala, aohe a'u olelo kuamuamu, he olelo mahalo ka'u i ka hinuhinu o ka pahu iloko o ka heiau, aha? i ko maa wale ana i ka malama heiau, wahi a ke Alii, ae aku la o Pikoiakaalala me ka hoakaka pono aku i ka no oia mea.

I aku la o Pikoiakaalala, me ka olelo maalea, ua maa au i ka malama heiau, i ko'u wa uuku, ai iho la au i ka ia ula iloko o ka heiau, hoopaa ia iho la au a pau na la kapu haawi mai la na'u e malama na heiau.

O ka inoa o keia mea ia oukou, he heiau, o ka inoa hoi o keia mea i ko makou aina o Kauai, he Ninipohaku, he Papapohaku, he Ohipaepae, he Unalau, he Hakaaiakekua, a o ka'u olelo wale iho la no ia i kamailio ai.

Ninau ae la ke Alii ia Neneue, pela io no anei ka ia nei i olelo aku nei i kai? Hoole aku la o Neneue, "Aole pela, he kuamuamu maoli no ka ia nei olelo. A no keia mau olelo a Neneue, ua uhi paapu ia ko ke Alii naau e ka ukiuki. I mai la ke alii ia Pikoiakaalala, aohe au olelo i koe nou e haawi ana au ia oe ma ka lima o ko'u mau Ilamuku.

A lohe maopopo iho la o Pikoiakaalala i kona pilikia, no ka mea, ua hoopau ke Alii i kana olelo nona, nolaila, o ka waha mana ae la no ia o ko ke Alii. Olelo aku la o Pikoiakaalala, e ke Alii, he wahi olelo uuku ka'u i koe a pane aku, aohe au olelo i koe ua waiho aku au ia oe ma ka lima o ko'u mau Ilamuku.

A lohe maopopo iho la o Pikoiakaalala i kona pilikia, no ka mea, ua hoopau ke Alii i kana olelo nona, nolaila, o ka waha mana ae la no ia o ko ke Alii. Olelo aku la o Pikoiakaalala, e ke Alii, he wahi olelo uuku ka'u i koe e pane aku, aohe au olelo i koe ua waiho aku au ia oe ma ka lima o ko'u mau Ilamuku.

Aole hoi i hoopuka mai ke Alii i ka olelo no ko ia nei make, he olelo nae ka ke Alii i kona Ilamuku, "e lawe ia ia nei a waiho ma ke kihi komohana o ka heiau." Manao maopopo iho la keia o ke kokoke ana mai ia o ka make ma kona aoao.

A no ka ke Alii ae ole ana mai i kana mau olelo maikai, nolaila, ulu ae la ka manao ino iloko o Pikoiakaalala a hoomoali aku la ma na kapuai o ka huhu.

Hoomaopopo iho la nae o Pikoiakaalala he mea makau na Kaao ka iole, no ka ai ia ana o kona lauoho me ka poi i hanini pu ai i kona wa i loohia'i i ka ona o ka awa, i na la mamua iho o ko Pikoiakaalala hiki ana ma Waipio.

A no ia mea hoi, hapai ae la o Pikoiakaalala he wahi mele kahea iole, i mea hoi e hoholo mai ai ka iole a lehulehu wale, oli ia i makau ua Alii la i lilo ia i mea huikau no na kanaka ma ke a ana i ka iole, a loaa ko ia nei kumu e holo ai, a pakele i kela make pela wahi ana.

Kena ae la ke Alii i kona Ilamuku, e lawe ia Pikoiakaalala ma kekahi aoao o ka heiau, pane koke ae la keia i ua wahi mele nei.

"Aia la, aia la o Kapuaiiole,

Ke kupua iole o keia pali,

O Muliwai ka pali,

O Nene ka lapa loa,

Kulia ia kikoo o ka po,

Hoola ia mai o kikoo o ke ao,

E ala lulu kaikai,

E ala e ka nui o ka iole,

E ala e ka iki o ka iole,

E ala e Luahineiole,

E ala e Wahineiole,

E o'u mau kaikuahine iole,

E ala, owau nei o Pikoiakaalala,

O ke kama au a Alala,

I hanau ia e Alala,

E lele e ka iole mai ka uka a ke kai,

E lele, lele no a paani,

Lele no ai i ka maia o ka heiau."

I ka pau ana o keia mau mele a Pikoiakaalala, ua kokoke loa ia e komo iloko o ka heiau, hooho ae la na kanaka me ka leo nui, "E! nakeke hoi ka pali! he iole paha?"

Ma ia manawa koke no, i ka wa aole i komo o Pikoiakaalala iloko o ka heiau, ua piha e o luna o ka heiau i ka iole, no keia mea, ua hiki ole i ke Alii kiai heiau a me kona mau kanaka a pau ma kahi hookahi, ke hoomanawanui i ka makau, auhee aku la na kanaka, a pau aku la lakou i ka holo.

KO KAAO MAKAU LOA ANA I KA IOLE.

A ike iho la o Kaao, ua hiki ole ia ia a me kona mau kanaka kiai ke keakea aku i ka iole, no ka lehulehu launa ole mai.

No ka mea, o ka Kaao mea minamina loa kona poo, wahi ana, he koena ia na ka iole i nali, aka, aole paha i ohule loa, aka nae hoi, ua nalinali ia paha a ano kapakahi. I keia wa, ina kakou e ike ua ano manumanu ka akoia ana o ka lauoho o kekahi, alaila, eia ka olelo ana, "Na ka iole hea i nalinali kou poo?"

I ka huikau ana o na kanaka, o ko Pikoiakaalala hele aku la no ia a kau iluna o na waa, a holo pu aku la me kona mau hoahele a pae ma Neue, i Kohala, a hele aku la keia mauka me kekahi mau hoahele ona, a o kekahi poe hoi ma na waa. A pae mua aku la na waa ma Mahukona, mamua o ko Pikoiakaalala ma hiki ana aku ia wahi.

He olelo okoa maanei, ua olelo ia o ka heiau a kakou i kamailio iho nei. Ua olelo ia, ua hiki ae o Kuahailo malaila, mahope iho o ko Pikoiakaalala haalele ana ia wahi.

(Aole i pau.)

 

No na Kaao Hawaii a me na Kaao Haole.

E KA LUNA HOOPONOPONO;—Aloha oe:

Ua noonoo iho au iloko o'u, a he mea maopopo paha ia'u ke hoike aku ia oe i keia mea, oia hoi na Kaao o Hawaii nei, a me na Moolelo kahiko o keia aina a kakou a ka poe hou i ike ole ai. Aka, o ka poe kahiko, o lakou paha kai ike ia mea, malia hoi ke ola nei no kekahi poe kahiko i hanau ia i ka M. H. 1700, a pela aku. He nui na Kaao a me na Moolelo o Hawaii nei i hoopoina ia.

Oiai hoi, he mea waiwai nui ka Moolelo me na Kaao, a i manao nui ia hoi e kekahi poe heluhelu nupepa, oia hoi ke ake nui o keia Lahui, o na mea hoolealea i ka naau o ka poe heluhelu. Aole nae o na Kaao Hawaii wale no, aka, o na Kaao haole no kekahi, a o na mea hou ano nui o Hawaii nei a me ko na aina e kekahi.

Ke ake nui nei ka lehulehu, e ike hou i ka Moolelo o Kenete, a ke moni wale nei no makou i ka ono, e ake no ka manao e ike hou ia Kenete, ka mea i hoopomaikai ia e ka lani, ka mea hoi nana i alo na po pouliuli o ka ululaau o Alanadela.

No ka mea, ma na aina naauao, he mea kuai nuiia ka Moolelo a me na Kaao, a ma Hawaii nei, he mea uuku loa i hokai wale ia. Nolaila, ke olelo nei au, ina o na olelo e wale no ko kekahi nupepa, a aole nae he mau Kaao a mau Moolelo paha, i mea e hoolealea ai i ka poe heluhelu. Ke manao nei au, aole e lawe nui ia ana ia nupepa, a hiki wale i kona uuku loa ana iho.

S. W. B. KAULAINAMOKU.

Haliimaile, Honolulu, Ian. 17, 1866.

 

Pu-a ka uwahi o Kalua.

Ka uwea telegarapa o ko Hawaii nei Pae aina, e holo hikiwawe ana ma na wahi a pau o keia mau ailana mai Hawaii a Niihau. Ma ka po o ka wanaao o ka la 30 o Dekemaba, ike ia aku la ka wena a me ka malamalama o ke ahi (pele) maluna o ke kuahiwi o Maunaloa, a ma ka aoao hema iho, o ka piko o ke kuahiwi, aole nae i ike ponoia'ku ke kino o ke ahi, aka, o ka malamalama wale no kai ikea aku e makou.

Ia manawa, hoomanao ae la au i kona a ana i ka M. H. 1859 i hala, a me kona iho haaheo ana mai ka piko o Maunaloa mai, a eku ana ka ihu i ka loko i-a o Kiholo, me he auwai la ke aweawe oia iho ana ae me kona nani lua ole, a me kona hanohano nui a weliweli no hoi ke nana aku. Aka, i keia manawa, ke noho mai la oia ma kahi i olelo ia maluna, me he ihoiho kukui la i kau ia mawaena o na mauna, a me he alihikaua la e hoomakaukau ana no ke kaua, a pela no ia e noho mai la a hiki i keia wa.

Aole i maopopo loa kona wahi e iho ai i keia manawa, e naue ana paha ma Kona; e naue ana paha ma Kau, a i ole ia, ma Puna paha, aia i kahi a ka laau e hina ai; aka hoi, i hoomanao ae no i kahi hakina ana i koe, o ia iho la no hoi. He mau ia wahi manao kanaenae la o na hoa o Ke Au Okoa, a hoomahuahua aku i kahi wai, me ke aloha no i ka Lunahooponopono, a me na keiki hoonoho kepau.  S. H. M. KAUAAPUUPUU.

Waimea, Hawaii, Ian. 3, 1866.

 

NA LUNA O KEIA PEPA.

EIA IHO NA INOA O KA POE MA KELA wahi keia wahi i hookohuia i poe Puna o KE AU OKOA. Me lakou nei e hooponopono ai na makamaka lawe nupepa no ka uku o ka pepa, a me ko na Olelo Hoolaha.

HAWAII— J. H. Coney, Hilo.

D. H. Hitchcock, Hilo.

L. Kaina, Puna.

W. T. Martin, Kau.

C. N. Spencer, "

J. G. Hoapili, Kona Hema.

P. Cummings, "

J. Z. Waiau, Kona Akau.

J. H. Kamalo, "

G. K. Lindsay, Kohala.

J. Naiapaakai, "

S. P. Koko, Hamakua.

MAUI—A. M. Kahalewai, Lahaina.

P. H. Treadway, "

W. Ap Jones, "

E Saffrey, Honuaula.

C. K. Kakani, Kaupo.

John Rae, Hana.

W. P. Kahale, Wailuku.

W. G. Needham, Makawao.

T. W. Everett, "

MOLOKAI—M r. Meyers, E. H. Rogers.

OAHU— J. P. E. Kahaleaahu, Ewa & Waianae.

J. M. Kalanipoo, Waialua & Koolauloa.

J. W. Kea, Koolaupoko.

KAUAI— T. H. Marshall, Lihue.

S. Kamahalo, "

J. S. Low, Hanalei.

H. J. Wana, "

G. W. Lilikalani, Koloa.

J. Kauai, Waimea.

 

E NANA MAI! E NANA MAI!

HE LAAU LAPAAU MAKEPONO LOA

NA OHE HAHANO NU HOU LOA!

KE HOOLAHAIA'KU NEI I NA KANAKA a pau, ua loaa mai ia

KAUKA HOFFMANN,

a ke kuai ia nei ma kona Hale Kauka, mauka iho o ka Hale Mahoe, na Laau Lapaau Maikai loa, a me na Hahano Mikioi ano hou loa, ka Paakai hoonaha, ka Aila Puupuu, a me na laau maikai no o na ano a pau. E kuai ia no ma ke kumukuai makepono loa. E hele oukou a pau, e ikemaka.

Eia hoi maanei na omo waiu ano hou, no na keiki liili, o ke ano hou loa mai nei keia.

Honolulu, Oct. 21, 1865.  27-3m*

 

KALAKO HOU!

KALAKO HOU!

KALAKO HOU!

MAKALENA HOU!

MAKALENA HOU!!

MAKALENA HOU!!!

NO KE KUMUKUAI MAKEPONO LOA!

Na wa e kuai ai, mai ke kakahiaka Poakahi, a hiki i ke ahiahi Poalima.

Ma ke kihi o ke Alanui Nuuanu a me ke Alanui Marine; mamua aku o ka Hotele Royala.

(38-3m)   ISAAC REINHART.

 

HALE KUAI HOU!

ME NA LOLE HOU!

UA WEHE AE NEI KA MEA NONA KA INOA malalo nei, he Hoa Kuai Oluolu no oukou i na kunewa hope ae nei, e like me ka

Oluolu a'u i Hookipa ai ia Oukou,

ma ka Hale Kuai o Painapa; pela no ka'u e hana aku ai ia oukou. Aia ko'u Hale Kuai ma ke Alanui Papu, e kokoke ana i ke kihi o ke Alanui Kalepa a me ke Alanui Papu. Ua lako wau i na

Lole Maikai,

Na Kamaa Wahine,

Na Kamaa Kamalii,

A ME

na LOLE o kela ano keia ano, no ke kumukuai

Makepono Loa!

(38-3m)  C. F. PFLUGER.

 

OLELO HOOLAHA.

A KA

LUNA AUHAU!

O KA

APANA O HONOLULU, KONA, OAHU

E WEHE IA ANA KE KEENA NO KA OHI ana i na auhau, no ka Apana i olelo ia ae la maluna, i kela Poakolu, keia Poakolu, a me kela Poaono, keia Poaono, mai keia la aku, ma ke Keena o ka Luna Hana Alanui, ma "AIENUI," Alanui Marine, e hele la i Ulakoheo.

N. B.—E hamama mau no ka puka i kela la keia la, a hiki i ka la 6 o Ianuari e hiki mai ana.

G. H. LUCE,

Luna Auhau o ka Apana o Kona.

Honolulu, Dec. 22, 1865.  30-3m

 

RAIKI! RAIKI!

E OUKOU A PAU, KA POE KANU RAIKI ma ka Mokupuni o Oahu, a me na Mokupuni e ae kekahi, owau, ka mea nona ka inoa malalo iho, e uku no au i ke kumukuai kiekie, no ka Raiki i pau ole ka ili, ke lawe ia mai ma ka Wili Raiki ma Punaluu, Oahu, a i ole ia, ma ko'u keena ma Honolulu.

H. W. SEVERANCE,

A gena o ka Huina Raiki o Punaluu.

Honolulu, Okatoba 7, 1865.  38-tf

 

OLELO HOOLAHA.

—A—

KA PAPA OLA!

MA KEIA, KE HAI AKU NEI I KELA MEA keia mea, e hoomaemae lakou i ke alanui, ma ke alo iho o ko lakou mau pa hale; a e halihali i na opala a waiho ma na wahi i hookaokoa ia e ka Papa Ola.

JNO. H. BROWN.

Luna o ka Papa Ola.

Honolulu, Dek. 16, 1865.  35-3m

 

OLELO HOOLAHA.

E IKE NA MEA A PAU MA KEIA OLELO Hoolaha, ua kapu ka ANAE, he I-A Hoomalu, aole e lawaia, aole hoi e hoolimalima ia e kekahi mea me ko'u ae ole, ma kuu kai hoolimalima, mai ka Lae o Kaheeka, a hiki i Koolina, ma Waimanalo, iloko o ke Ahupuaa ma Honouliuli, a i Puuloa, ma Ewa, Oahu.

Eia hoi kekahi: I mea e malu ai na PUA I-A a pau, a e nui ae ai hoi ka Anae ma ko'u kai hoolimalima i oleloia maluna, nolaila, ua kapu loa ka lawaia ana o na kanaka a pau ma ia wahi, mai ka Lae o Kaheeka, a hiki i Koolina, ma Waimanalo.

Eia hoi kekahi, ua kapu i na kanaka a pau ka hele ana, a me na waa e holo ana a kokoke, a kau ae paha na waa ma ko'u mau loko papohaku, oia o Pamuku, a me Okiokiolepe, a me Kapakule, e kokoke ana i ko'u mau hale noho mua ma Keahi, no ka mea, aole i malu pono iki na i-a iloko o ua mau wahi la.

Nolaila, mai ka la aku o ka hoopuka ia ana o keia Olelo Hoolaha, e hookoia ai ke kapu o na mea i oleloia maluna, a o ka mea a mau mea i kue i keia Olelo Hoolaha, e hoopii no au e like me ke kanawai.

ISAAC MONTGOMERY, (AIKAKE.)

Puuloa, Ewa, Oahu, Dec. 12, 1865.  38-1m*

 

HALE PAI KII.

AIA KO'U HALE PAI MA KA HALE E PILI ana me ka Hale Leta maluna o ke Keena Pai o ka "NUPEPA KUOKOA." Ua emi loa na kii. He mama wale no ka uku no ke pai ana i na kii.

33- tf  H. L. CHASE (Keiki)