Ke Au Okoa, Volume I, Number 47, 12 March 1866 — Page 4

KE AU OKOA.

HONOLULU, MARAKI 12, 1866.

 

HE KAAO

—NO—

KAHAOKAMOKU.

HELU 1.

E KAMAILIO ANA KAKOU, AOLE no nae e like ana, no ka mea, he mana okoa no kekahi, a pela no hoi ka'u, he mea mau no ia ma na Kaao a pau e waiho nei, aole i kuikahi ma ka pololei wale no.

O Kualii ke Alii o Kauai, a o Kahaokamoku kana aikane, ka mea hoi nona keia Kaao a kakou e olelo nei, he aikane oia mai kona wa pokeo mai a kanaka makua, a ma ia hope iho, make aku la na makua o Kualii, hooili ae la i ka noho alii a pau maluna o ka laua keiki, (oia hoi o Kuaalii,) a me keia waiwai nui i loaa ia ia, hookahi no mea nui i kona manao o kana aikane, oia ke poo maluna o na mea a pau, ka make, ke ola, ka huihui-haku a me na pala-pilau. I kekahi manawa ma ia hope mai, manao iho la ia e holo e huli i aina kaawale nona, ua pono ole hoi ia mea imua o Kualii, no kona hele ana, a haalele hoi i ka pili a laua, me kona olelo aku i ke aikane ana, penei: "Ka! heaha kau mea e hele ai, a e haalele mai ana ka oe ia'u, no ka mea, o oe hookahi wale no ka mea nui i ko'u manao e noho nei, kainoa a ike oe i ko'u hewa, alaila, kuleana pono ka hele?" E noho ia no la hoi paha i ka aua mai a Kualii ma, ina no la hoi paha aole e pio ka oe ahi, a no kona koi paakiki loa, ua ae aku no o Kualii, me ke kaumaha nae o kona manao, no ka mea, ua lilo o Kahaokamoku, he ipo aloha na Kualii.

Ia wa, hoomakaukau iho la o Kualii he kanaha waa, me na kanaka, a hoomakaukau ia ka ai, ka ia, a me na mea a pau e pono ai ka huakaihele a kana aikane. A makaukau na mea a pau, a ma ke kau, (oia paha ka pili o ke aumoe,) haalele lakou ia Kauai, a ma ka ehu o ke kakahiaka, i ka moana lakou o Kaieiewaho, a e kokoke ana e ike lea ia mai o Waianae, a ma ka ehu awakea, e kupono ana ka la i ka lolo, pilipili aina loa mai la lakou i ka ulu niu o Poka-i, aole nae lakou i pae ae malaila, ua holo loa mai no lakou. E waiho pahupu kakou no ko lakou wahi i pae ai, i ike ai kakou i ko lakou komo ana iloko o ka hale o ka pilikia.

NO HANAUMOE A ME MALIMALI.

He mau wahi akua keia, aia ko laua wahi e noho ai, ma ka Lae o Kaena, o ka laua hana, o ka nana i ka waa holo mai o Kauai, a ina laua e ake, alaila, hai aku i ka nui o na akua, a o laua no hoi na luna o kini o ke akua, ka pukui o ke akua, i ko laua ike ana i na waa i ka holo mai i ka moana holo kaapuni ae la o Hanaumoe ia Oahu nei a puni, e hai ai i ka nui o na akua o lakou, ninau mai la kekahi poe akua, "Nui nae paha ka ai?" "Ae, he ai ai, he ai kiola, a waiho no kekahi la aku." Olioli iho la ka nui o ke akua, no ka lohe ana aku i ka ia nei mau olelo, me ko lakou olelo mai, "Ola ka noho ana o keia la pololi." Maanei, e hui ka olelo ana no na malihini a me na wahi akua.

I na waa no a kaalo ana makai o Kou, (o Honolulu,) ka inoa i keia wa, ku ana ua mau wahi akua nei mauka, kahea ana, "E! aole pae ka waa o ke Alii iuka nei, he wahi ai no, he ia no, he kapa no, he hale no, he moena no, hooluolu a maha ka luhi o na maka, alaila holo." Olelo ae la o Kaneopa i ka poe hoe waa, "E kahea aku oukou, aole e pae na waa o ke alii iuka, he awa ino, mamuli nahaha." Ka na wahi akua mau olelo maalea, "Aoe e nahaha, i hakalia no i ka ihu o na waa la, a kau mai i ka maloo nei, na lakou no e holo a komo iloko o ka halau." Ua oiaio keia olelo a na wahi akua, a no keia olelo a ua mau wahi akua nei, pae mai la na waa, aole hookahi o lakou mea i lele i lalo, oia holo no o na waa a komo ana iloko o ka halau waiho waa; hele aku la ua mau wahi akua nei a kamailio pu, ninau mai la hoi ko Kauai poe, "Auhea ka hoi ka nui o kanaka o keia wahi?" Ka olelo maalea a na wahi akua, "Aia i ka hana a ke Alii o makou." Aia i hea ka hana?" wahi a na malihini, "Aia i Koolau kekahi poe, a aia ma Ewa aku nei kekahi poe." "A hea hoi mai?" wahi a na malihini, "A hea la?" wahi a ua mau wahi akua nei. "Heaha ko olua mea i hele ole ai i ka hana?" wahi a na malihini, "I hoonoho ia mai maua i kiai hale," wahi a ua mau wahi akua nei." Oiaio ka hoi!

E na hoa, ua makaukau lakou nei e iho i o Milu la, a hookau mai la ke ano o ke ahiahi, ia wa, paina iho la lakou a pau ka ai ana, a uhi mai la ka malu o ka poeleele, haule aku la no hoi moe, no ka luhi hoi paha kekahi i ke ala, oia no hoi ka mea i ala ole ai, a i ua mau wahi aku nei no paha ka ike i ka moe o na malihini iloko o ka hale. Kahea ana laua nei, "Moe e—a!" A lohe o Kaneopa no keia leo kahea, ala ae la ia noho iluna, kahea hou ana no ua mau wahi akua nei, o ka lua ia o ke kahea ana, a lohe hoi o Kaneopa, a hoola mai la oia. "Ao i moe, ke ala aku nei no, ka wahine papakahi, papalua, papakolu, papaha, papalima, papaono, papahiku, papawalu, papaiwa, papaumi, umi hoi na ke Alii o makou, na Kahaokamoku, keu wale aku hoi makou na kanaka."

A lohe ua mau wahi akua nei, a me ka nui o lakou, meha iho la, ia lakou no hoi paha ka

manao ua hiamoe, no ka loihi loa o ko lakou noho ana, paipai ae la ka nui o ke akua, e kahea ia au, ua moe, ka laua nei nana no ke kahea, a o ka Kaneopa hana no hoi o ka hoole aku, ao i moe, olelo aela ka nui o ke akua, "Kinoa ua hiamoe, o ke ao wale ae no koe." Kahea hou aku la no ua mau wahi akua nei, o ke kolu ia, ka Kaneopa hana no ka hoole mai, ao i moe, ke ala aku nei no. O ke kumu nui o ko Kaneopa olelo ana mai, no kona aloha i ke Alii a me na makaainana, no kona ike ana e pau ana lakou i ka amu ia, ua hoala aku oia i na mea a pau iloko o ka hale, aohe wahi mea e ala iki, nolaila, imi iho la ia i mea nona e pakele ai, pii ae la ia ma ka pou waena o ka hale, a puka loa ae la mawaho, malaila oia i pakele ai, hoomaka hou mai la ua mau wahi aku nei e kahea. A no ka pane leo ole mai oloko o ka hale, olelo ae la ua mau wahi akua nei i ka nui o lakou, ua moe. Ia wa no, komo ana kini o ke akua, a amu iho la i ka poe a pau e hiamoe ana, me ke aumeume, o ka'u keia, e i aku kau, pau ae la na mea a pau iloko o ka hale i ka amu ia, aole kekahi mea hookahi i koe, o Kaneopa wale no, ia wa, o—o—o ae la o Kaneopa me he moa la, a lohe lakou i keia leo, olelo ae la lakou me ka pihoihoi, kekahi i kekahi, "E! ua ao, ke akua o kahi loihi, hoi aku." Pela ka ia nei hana a maamaama loa, pau ae la kona makau i ka make.

I ka wa i hoike mai ai ka la i kona malamalama, hoomakaukau iho la o Kaneopa i kekahi waa nona e hoi ai i Kauai, panee aku la oia a lana i ke kai, a ee ae la oia a hoi aku la, a ma kona kaalo ana ae mawaho o ka Lae o Kaena, ike mai la ua mau wahi aku nei ia ia nei e holo ae ana mawaho, a kahea akua la ua mau wahi akua nei e pae iuka, me ka ninau aku, "Mahea hoi oe e Kaneopa i ka po nei?" He makawela ia kau hana, ua huhu loa o Kaneopa ia kaua la, a hoi loa aku la keia a pae ma Wailua, Kauai, e noho mai ana no o Kualii ma, a me na 'lii no a pau loa, no ko lakou ike ana mai ia Kaneopa, haohao iho la lakou, a ninau mai la, "Auhea ka hoi ke alii a me na kanaka?" Pane aku la o Kaneopa, "Ka! he kuhi mai anei ka oukou e he pono, ua pau ke Alii a me na kanaka i ka amu ia e ke akua Oahu, a owau wale mai la no koe." I ka lohe ana o Kualii i ka make o ke aikane, ua lilo ia he mea pono ole i kona manao, ua nui kona aloha i ke aikane, na keia mea i koi i kona lunamanao e holo mai i Oahu. Kuahaua aku la oia i na kanaka a pau o Wailua, e pii iuka i ke kalai kii o na kane, na wahine, na kamalii, na elemakule kino ikaika, a o ka poe nawaliwali no hoi, noho no lakou, a o ka poe hiki ke pii, pii aku la no lakou, a o ua Alii nei no hoi kekahi iloko o keia pii ana.

O ka na kane hana hoi o ke kalai i ke kii, a o ka na wahine a me na kamalii hana, o ka halihali i na laau kii makai o Wailua, ekolu paha pule o ka noho ana o na kanaka a me ke Alii mauka, a iloko hoi o ia noho ana a lakou mauka, ua nui na kii laau i kalai ia, hoi ae la na mea a pau ma kai e kahu umu ai, i loaa ke o e holo ai i Oahu, koe no ua Alii nei ma ka nahelehele me kona mau hoa, e kalai kii ana no. Kalai aku ana a ike i ka inoino haalele ae ana, kalai hou aku ana, oia kona mea i loihi ai na la ma ka nahelehele.

I ka wa i makaukau ai na mea a pau e pono ai ka huakaihele i Oahu, hoouna ia mai la kekahi elele e kii i ke Alii, hoi mai la no hoi ua Alii nei a hiki makai o Wailua. Hapai ia aku la na waa a lana iloko o ka muliwai, a hooili no hoi ka ukana, oia hoi ka ai, ka ia, na kii a me kekahi mau mea e ae e pono ai ka holo ana maluna o na waa, a hekau ia aku la na waa iloko o ka muliwai, e kali ana hoi o ka napoo aku o ka la, ia wa no, kena ae la ke Alii i kekahi mau kanaka lawelawe ana e pii i ka wai. Pii aku la laua nei a hiki ma ka punawai, ukuhi iho la a piha na huewai, a hana iho la i ka palapalai a paa, a hoomaka e auamo ae a hoi mai, ku ana na kii i hoolei ia ai e Kualii, a hooho ae la laua, "E! na kii a kakou i kiola ai la."

Ia manawa no, e hula mai ana ua mau kii kalai nei a Kualii i kiola ai, penei: "Kalai wale no o Kuali ia maua, kii pohopohe, nahaha, a ike i ka inoino o maua la, a haalele, a kiola ia maua la, ka hiki kai, kaka laau ka waiwai, holohu ka waiwai, pahee ka waiwai." I ka lohe ana o ua mau kanaka nei i ka hula a na kii, o ko laua wa no ia i holo ai, me ka haalele iho i na mamaka huewai a laua. i ko ke Ali ike ana mai i ko laua hoi wale ana aku aole na huewai, huhu loa iho la oia, me kona ninau mai, "Auhea ka hoi na huewai a olua i pii aku nei?" Olelo aku la hoi laua nei, "O ke aha mai ka kau, e he mea kupanaha hoi paha ka maua i ike aku." "Heaha ia mea kupanaha?" wahi a ke Alii, "Ia maua i pii aku nei a hiki i ka punawai, ukuhi iho la maua i na huewai a piha i ka wa, a hana iho la maua i ka huewai a paa i ka palapalai, a i ka hoomakaukau ana o maua e auamo ae a hoi mai ia wa no, kua ana na kii laau a kakou i kiola ai, a o ko maua makau no ia a haalele i na mamaka wai a maua, a ia maua nae hoi e holo ana, hula mai no ua mau kii nei mahope o maua, a no ka nui o ko maua makau, oia ko maua mea i hoi wale mai nei, no ia kumu hookahi wale no, aohe mea e ae."

Ninau mai la ka Alii, "Pehea ka hula ana a ua mau kii la?" Penei, wahi a na kanaka, "Kalai wale no o Kualii ia maua, kii pohepohe, nahaha, nahaha, a ike i ka inoino o maua la, a haalele, a kiola ia maua la, ka hiki kai, kaka laau ka waiwai, holohu ka waiwai, pahee ka waiwai, pela i hula mai nei ua mau wahi kii nei." Kena ae la ke Alii i kekahi poe e kii i ua mau kii nei e lawe mai, a o ua

mau kanaka nei kekahi i kii i na huewai a laua i haalele ai, a hiki mai la ua ua mau kii nei, a hooili ia ae la iluna o na waa. Moe iho la lakou a hiki i ke ohiohi ana mai o ka manu o ke ao, haalele lakou ia Kauai, holo mai la lakou a malamalama i ka moana, a i ka la e kokoke aui loa ae, pae mai la lakou ma kahi o ka poe mua i amu ia ai, a hoolauna mai la ua mau wahi akua nei ia lakou nei, me ko laua ike mai no ia Kaneopa, hele mai la laua a aloha mai la, a aloha aku la no hoi o Kaneopa, i ua mau wahi akua nei.

Ia wa, pau ae la na mea a pau iloko o ka hale, e eli ana i ka pou o loko o ua hale nei, i wahi no lakou e nalo ai, he kanaka no he pou, pela a pau na pou o loko o ua hale nei, a o Kualii a me Kaneopa, ma ka ipuka komo ko laua mau lua. A hoomaka mai la ke ano o ke ahiahi, ia wa lawe aku la lakou e kukulu pakahi i i na kii a pau iloko o ka hale a me waho, no ka mea, ua kukala mua aku o Kaneopa, e papa ana, aohe kanaka maalo, aohe akua hele, he hana ka ke Alii o makou, nolaila, ua lohe na wahi akua kiai, ua hele e hai i ka nui o na akua o lakou, elua kii i ka puka komo owaho loa, pela a hiki i ka puka o ka hale, aole hoi o loko, ua paa mua hoi ia, ua hoomoe ia kekahi.

A makaukau na mea a pau, olelo aku la o Kualii i na kanaka a pau ona, penei : "I noho auanei oukou a i kahea aku au ea, alaila, o ko oukou manawa no ia e ku mai ai me na ihoiho kukui." A holo like ae la ia manao ia lakou a pau, komo ae ana no hoi ia kanaka i kona lua, a pela aku ana no hoi ia kanaka, a pela lakou i hana ai a puni o loko o ka hale, o Kualii a me Kaneopa, mawaho iho laua o ka puka komo o ka hale, aia malaila ko laua mau lua, ia laua na kaula ume a paa ai ke pani o ka puka komo o ka hale.

I ka pau ana ae o ka lakou hoomakaukau ana, e ano mai ana ka pouli maluna o ka honua, a e haawi mai ana hoi i ka hiamoe maluna o na mea a pau, ia wa no, lohe aku la lakou i ka leo o ke akua i ke kahea ana mai, me ka ninau mai, "Moe e—a?" Hoole aku la no hoi o Kaneopa, "Ao i moe, ke ala aku nei no." O ke kumu o ka hoole ana aku o Kaneopa, no kona makemake e hooluhi aku i na akua, a liuliu iki, kahea hou mai la no na akua, e like me kela mau olelo maluna ae, a o ka Kaneopa hana mau no hoi, o ka hoole aku. A i kona ike ana ua aumoe loa, hoopau ae la ia i kona walaau ana, a hoomaka hou mai la ua mau wahi akua nei e kahea hou mai, e like no me ka laua hana mau, a no ka pane leo ole aku o loko o ka hale, manao iho la ua mau wahi akua nei, ua pau i ka hiamoe, hele mai la laou me ka manao e komo mai, a e amu i na mea a pau iloko o ka hale.

Aka nae, ia lakou i hele mai ai, ua hoolele koke ia ko lakou hauli, no ka ike ana aku i na kii e ku ana i ka puka komo o ka pa, manao iho la lakou, aole no ka paha i hiamoe, a hoopau koke ae lakou i ka hamumu ana, a noho iho la a loihi loa, e like no hoi paha me ka liuliu ia lakou. Olelo ae la kekahi mau akua, "E! ua moe paha?" Hele aku la no hoi ua mau wahi akua nei e nana, i ka ike ana aku no e ku mai ana no ua mau kii nei, emi malie mai la laua i hope, a hiki ma kahi o ke kini o ke akua e haiamu ana, a olelo aku la laua, "Ao i moe, aia no na kiai ke noho mai la no ma ka puka." Noho iho la no lakou a liuliu, hele aku la no ua mau wahi akua nei, a ike aku la no i ke ku mai o na kii, hoi hou mai la no i kahi e noho ana o ka nui o ke kini o ke akua, a hoole aku la no, aole i moe, a no keia olelo a ua mau wahi akua nei, a uluhua loa iho la ka pukui o ke akua.

Olelo ae la kekahi poe akua i kekahi poe akua, "Ka! e hele no kakou e amu, a o ke ao wale aku no koe." Olelo mai hoi kekahi poe akua, "Pehea la auanei e pono ai, no ka mea, ke ala mai la no hoi ka poe kiai." "E hoao paha kakou." Hele aku la lakou a kokoke, kahea aku la kekahi akua o lakou i ua mau kii nei, penei: "Ua moe olua e—a!" A no ko laua ekemu ole mai, manao iho la ka nui o ke akua, ua hiamoe io no, hele aku la kekahi poe akua a hoonioni i ua mau kii nei, a no ka onioni ole ae, manao iho la lakou ua hiamoe io no, kahea aku la lakou i ke kini o ke akua, "Auhea oukou e—a, e haele ae kakou e amu i na kanaka a pau iloko o ka hale, ua pau i ka moe?" Ia manawa no, o ka lulumi mai la no ia o kini akua, o ka pukui akua, me ka manao e loaa mua na kii kiai o waho, ua hoohoka ia lakou, no ka mea, ua lilo e no i na wahi akua mua, o na wahi kii e ae ma kahi e, lilo ae la no hoi ia ia lakou nei, a komo loa aku la ka nui o ke akua iloko o ka hale, he uhuhu wale no ka ua poe aua nei, "Uhuhu, oolea hoi kanaka o Kauai! Uhuhu, paakiki hoi kanaka o Kauai!!" Pela iho la ka olelo ana a ka nui o ke akua, i ke ike ana o Kualii a me Kaneopa, ua pau loa na akua iloko o ka hale, manao iho la laua e pani i ka puka, aka, lohe aku la no laua i ka hamumu leo mai mawaho, a manao iho la laua, aole no i pau loa i ke komo iloko, kakali no laua e ake ana no a pau loa, aole no he wahi mea a pilipili hale mai o ua mau wahi akua nei, holo loa aku la laua a mawaho mai o ka pa, ku iho laua malaila. O keia mau wahi akua, o hanaumoe a me Malimali, ko laua mea no i hookokoke ole mai ai, no ka ike no, e pau ana lakou i ka make, ina laua e komo iloko, a no ko laua ike ana mai no kekahi ia Kaneopa a me Kualii, e noho aku ana no, nolaila, ua hookaawale e no keia mau wahi akua.

No ka loihi loa o ke kali ana o Kaneopa ma laua o Kualii, hooholo iho laua i ka manao e pani i ka puka, ia wa no, huki mai la laua i na kaula, a paa ae la ka puka e komo aku ai, a hooho ae laua me ka leo nui, e kahea ana i

ka poe o loko, "E na kanaka o Kauai e! iluna na kukui!!" Ia wa koke no i ku mai ai kela mea keia mea o lakou, me na ihoiho kukui i hoomakaukau mua iloko o na hokeo kahi i aa ai, i ka ike ana o na akua i keia mea, ua puiwa koke lakou me ka pihoihoi nui, a e ake ana hoi e hemo mawaho, aohe nae he wahi mea e hemo aku, ua paa loa mai owaho ia Kuali ma laua o Kaneopa, holo mai la kekahi poe kanaka e kuni i na akua me ke kukui, a o kekahi poe kanaka, e hili aku i ke akua, a o kekahi poe hoi, e oki aku me na koi i ke akua, a pau loa iho la na akua i ka make, aole kekahi akua i pakele aku, koe nae na wahi akua i komo ole iloko o ka hale.

A i ka owehewehe ana mai o ke alaula o ka wanaao, a i ka wa hoi a na kukuna o ka la i hoomalamalama mai ai maluna o ka honua, ia wa hooluolu iho la kela mea keia mea o lakou, no ka luhi o na maka i ke ala ana i ka po, a i ke kupono ana o ka la i ka lolo, ia wa no, ala mai la ka hiamoe ana o na mea a pau, a hoolale ae la ke Alii i na kanaka, e ho-a i ke ahi a nui, a o na kino make hoi o ka poe akua, kiola ia aku la iloko o ke ahi, a ai ia mai la na kino make o na akua e ke ahi a lilo i lehu. Ma kekahi Helu o keia Pepa, e ike ai kakou i ka noho ana o Kualii ma ma Oahu nei, no ka mea, ua pau hoi ke kini o ke akua i ka make, o ka wa launa mai paha ia o ke akua me kanaka.

(Aole i pau.)

 

Na mea hou o ka ua a ma-o ae.

E KE AU OKOA E; Aloha oe:

Ua poloai ia mai la au e na kiheewai o na ao o ka waiopua makani e hakukoi ana i ka lewa, e hai aku i na mea hou o na kuaua eloelo o ka hooilo i lokuloku iho nei i ka honua, a ua ike ia aku ka nani o ka lakou mau ukana i waiho iho nei maluna o na mauna, a me na kualono, a me na awaawa uliuli, a me na kahawai, me na kaiaulu pali, a me na wahi palahalaha o ka aina nei. A he mea no hoi ia a na puuwai o kakaou e pana akahele ai me ka olioli; i ka haiamu ana iho a na kulu wai koikoi o Kulanihakoi, a mohala mai la na pua, a uliuli maikai ka aina panoa. Aia iloko o keia mau la iho nei, i ka wa a na ao panopano e hookokohi iho ana me na apu wai a kanaulu, a e uhi paapu ana ka ohu i na kuahiwi, a e kupuni mai ana ka ua noe i ka aina, oiai, e pa mai ana ka makani kona, e hele uluulu mai ana, me ka hoolelele ana mai hoi i na kuluwailiilii, a hui ae la kalo i ka nawao. A ike ole ia aku na kukuna mua o ka la, i ka lawe kowelo ae la hoi a Makalii a kuu malie aku i kahi e hehi iho ai i ka lai kapu o Lehua aohe wahi mea a ike ia aku, a me he mea la, ua uhi mai na eheu o ke ahiahi maluna o ka honua holookoa mai o a o, a he o mamalu wale no ka ike iho, pela i paa ai i na la ekolu, a i ka ha o ka la, ua mahi-a ae la ka makolukolu o ka ua, a e hoi aku ana na ao a noho i ke kai. Aia wehe ana ae a ka ohu, a me ka noe, a mao ae la ka ua, a hooneenee ia aku la na ao poluluhi, a ahu wale iho la na kualono, a kalae maikai na kuahiwi, a me na olapalapa, a me na puu a me na kahawai, a me na awaawa. Ilaila au i ike aku ai i ka nani o ke kuahiwi haaheo o Haleakala e ku kilakila nei i Maui o Kama ke kuahiwi uliuli no hoi a na ao e kaapuni ai, e paio ana kanaulu me ke kiu, eia nae ua hooaiai ia mai kona mau kualono e  ka hau a he kapa keokeo ia nona i kupuni iho nei iloko o keia mau la; e uhi paa iho ana i na ohelo ai a ka manu oia kuahiwi anuanu. A huli ae la au ma ke komohana o kahi kuahiwi e ake ana e hoowalea i ko'u kii onohi i ka nana ana aku i na kii anoninoni o na puu, a me na kuahiwi uliuli o na Waieha nei. ua puni au i na mea hooluolu maka, ua pa mai la ka makani Kilioopu e lawe mai ana, ina ea aala o kanahele i pakiki ia iho e ka ua a pulupe ka lihilihi o ka awapuhi, a ike aku la au i na wailele e hoaiai mai ana ina pali e iho makawalu ana maluna o na kahawai a me na manowai, a me na awaawa uliuli, a he mea nani ia i ka nana aku. Ilaila au i hapai ae ai i keia wahi mele penei:

"Hoai-ai ka wai o Hiilawe iluna,

Ua hele wale a hoohuelo i na pali."

Aui ae la au a nana aku ina awaawa uliuli kahi hoi a na manu e paani ana iluna o na kumulaau e lehelehei ana ma o a maanei, ua puia ke kahawai e ke onaona o na liko pua lehua i ka wa a na iiwi makapolena o ka uka i lu hoolehelei iho ai ina koena wai lehua ua huli au a hoonaue aku me ko'u wahi lio hulu pala ma ke komohana hema mai na Waieha aku, e haliu aku ana ke alo ina pali o Aalaloloa, me kuu manao e hiki mua i ka lai o Lele mamua iho o ka newa ana aku a ka la i ka ili o ke kai, eia nae, ua apa iho la ka holo ana a kuu wahi lio ia maua a pupu ka holo ana, ilaila au i hoomanao ae ai i keia wahi mele e pili ana i kuu wahi lio penei:

"Kohu le kahi lio hulu pala,

Kaanaanau mai e ka holo,

O ua lio kue holo ole,

Pau ole ka loa o nei kula."

Wahi a ka poo haku mele, a wikiwiki aku la au a hiki i ka hulina e ike aku ai ia Olowalu, a nana aku la au i ke kuahiwi lai o Lihau kela puu kaulana e ku ana maluna o Olowalu i kahiko mau ia e na kumu lehua, me he koa la me kona kahiko nani e kiai ana i ka maluhia o na manu leo lea oia kula lehua, manao iho la au aia o Hiku ma ia kualono me na pua lehua ina lima, a no kuu manao ana ua lawa ka ike ana iho i na pauku piha-a a me na iliili kaa, a me na kumulaau i lawe ia mai e ka wai a ahu mokaki iho i ka ae kai o Olowalu nei, nolaila, keku kahi iho la au i

ka holo o kuu wahi lio i ke one o Mopua, me ka awala ana iho i na ai a Wahie, me ole ka loa oia kapa kahakai, a no ke kokoke ana o'u e halawai aku me ka malu o ka ulu o Lele ae pakuku ae ko lakou mau lau, nolaila, huli ae la au mauka e nana pono ana i ka uka anoano o Lahainaluna, aia hoi, ku ana ke kuahiwi lai o ka manao, oia o Maunahoomaha i ka wao i uhi ia kona piko e na ohu e hoolulu mau ana i na pua rose aala anuanu, i hoopule mau ia e na kilihuna o ka ua paupili, i haiamu ia e na pupukanioe, i uhi ia e na lau laau.

Oiai au e naue iho ana ma na pipa alanui o Lahaina, oiai no hoi e kokolo mai ana ke ano ahiahi, no ka mea, ua kalawa ae la ka la ma kekahi aoao o ka honua, a huli e mai o kakou aku, eia nae, ua puka ae la ka mahina piha, a kuu pau iho la i kona malamalama me ka mea ole nana i keakea, ilaila au i ike aku ai, ua halana ia na alanui o Lahaina e ka wai kahe, a ua komo ka wai iloko o kekahi mau hale, a ua owawa hohonu kau wahi a aneane pilikia kau wahi o ka hale kuai pake i Kapahumanamana, ua kokoke e hiolo mai, a o ka ae kai makai aku o na halepakaukau, ua lae pahu loa aku iwaho, me he aina hou la, a ua nui no na wahi i poino o na huina alanui o ke kulanakauhale o Lahaina nei, o ka hane keia a na kuaua eloelo o ka hooilo o ka hapuku mai i na kumu laau, ina pohaku, ina lipalawai, ina pauku piha-a, a ku ae i kapakahakai. Me ka mahalo i ka Lunahooponopono, a me na keiki aulii kolomanu nana e hoolele poahi mai i na hua pai ma ka lima akau o ke aloha.  JOHN KAUALOKULOKU.

Kuahiwilua, Feb. 27, 1866.

 

Hookumakaia.

E KE AU OKOA E:—Aloha oe:

Aia ma ka pane poo o keia kukulu manao ana. Hookumakaia e ka makuahunowai, ina nae he mea pono ia i ka Lunahooponopono o ke AU OKOA, ka hookipa maikai ana aku i keia wahi kulu hau anu o Kaala, ma kahi kaawale o kou kino holookoa, i ike mai ai na mea a pau loa, mai Hawaii o Keawe, a Kauai o Mano, no ka hana hookumakaia a ka'u wahi hunona, oia hoi o Kanakaokai, aia i ko'u wa e hoomakaukau ai e paina i ko'u aina kakahiaka, alaila, lawe mai la ua o Kanakaokai i ka'u wahi ia i pulehu ia a papaa loa, eia nae, aole he ia maoli, eia nae ua wahi ia nae a paa, a i kuu wehe ana ike iho la au he wahi iwi, he poo, a he iwi waena. Eia nae ua hele a papaa loa, a hiki ole ia'u ke ai, a olelo mai la ua hunona nei au, eia mai hoi ko ia, eia mai hoi ka ia, a no koi ala koi ikaika loa mai hoi, lalau aku la no hoi au, a i kuu paa ana i ua wahi iwi nei, o ka haule iho la no ia he poo wale no aohe io, a nolaila, nalu iho la au iloko iho no o'u, me kuu olelo iho, aole hoi i noho kue aku mamua e akaka ai la hoi ka hookumakaia ana a kuu hunona ia'u.

A no ka nui o ko'u manao kaumaha no ka hana pono ole a ka'u hunona ia'u, nolaila, ke kauleo mua aku nei au imua o oukou e ka poe mea hunona, mai hoohalike oukou me ka'u hunona me Kanakaokai, ka haawi mai i ka iwi i ia, aole i ka io, o ke ola anei ia a ka hunona liilii o ka haawi mai i ka iwi i ka makuahunowai. Aole pela ka makuahunowai, ka haawi ana aku i kana kaikamahine i wahine nana. Ka mea a ko'u a-i i lei ai mai kona wa uuku mai a hiki wale i kona wa i nui ai, a na ua o Kanakaokai e haukawewe mai eia ka hoi he hana kue mai ka ka hunona ia'u, a no keia mau kumu e kau ae la maluna, nolaila, ke kahea leo nui aku nei au imua o oukou a pau, mai hoohalike mai oukou me ka'u hunona, ka hana mai, me he ino la ka'u i haawi aku ai imua ona.

Eia hou keia, heaha la ko'u hewa nui imua o ka'u hunona, ke i aku nei au imua o oukou a pau loa, aole makou i hoopalai maka, aole hoi i noho kue mamua e hiki ai la hoi ke hana ia mai keia mau mea ino imua o'u. Eia hoi keia leo hea aku imua o oukou e na keiki, mai hoohalike oukou me ka'u keiki ke kokua pu mai hoi ma keia ino hookahi. Oia hoi keia, o kona ke-na ke-na ana mai hoi. Eia kau i-a he iwi, lalau ia aku hoi ko ia, o ka'u kaikamahine ponoi no keia e olelo nei pela ia'u, aole pela ka,u hanai ana ia ia, aole o ka iwi ka'u i hanai ia ia i kona wa uuku. O ka i-a no ka'u i hanai aku ia ia, nolaila, ke puka mai nei na leo awahia a kuu keiki ia'u, nolaila, ke kauleo mua aku nei au imua o oukou e na keiki, mai hoohalike oukou me keia keiki, ke kokua mamuli o keia hana ino, nolaila, ia oe e ka Lunahooponopono ke aloha, a me na keiki hoolele puuwai o na kaikuahine opiopio, o ka hale pai, e ahonui aku hoi oe i ka mea a kahi hapauea makuakane o kakou.  P. W. K. HAUKOLEKOLE.

Kalawahine, Honolulu.

 

HALE KUAI HOU!

—MA—

WAILUKU, MAUI!

O KA MEA NONA KA INOA I KAKAU IA malalo nei, ua wehe ae nei oia i Hale Kuai Hou, kokoke ma ka Uwapo o Wailuku, e pili kokoke ana ma ka Hale Kuai o AKANA LIILII. Oia ka Hale Kuai Hae Ulaula, hui pu me ka Uliuli. Ma keia Hale Kuai

NA ANO LOLE A PAU!

NA PUAHAU O MAREKA!

NA KALAKOA ANO NU HOU!

NA KALEKO ANO NU HOU!

A ME NA LOLE O KELA ANO, KEIA ANO.

NA LOLE KANE ANO NU HOU LOA!

A ma keia Hale Kuai e loaa mau ai na mea ano hou loa mai Kaleponi mai. E loaa no ia oukou me ke kumukuai oluolu loa, me ke kuka pu ana me a'u.

Owau no AKINA, (PAKE.)

Ona o ka Hale Kuai Hou.

Wailuku, 20 Feb., 1866.  45-3m

 

NA LUNA O KEIA PEPA.

EIA IHO NA INOA O KA POE MA KELA wahi keia wahi i hookohuia i poe Puna o KE AU OKOA. Me lakou nei e hooponopono ai na makamaka lawe nupepa no ka uku o ka pepa, a me ko na Olelo Hoolaha.

HAWAII— J. H. Coney, Hilo.

D. H. Hitchcock, Hilo.

L. Kaina, Puna.

W. T. Martin, Kau.

C. N. Spencer, "

J. G. Hoapili, Kona Hema.

P. Cummings, "

J. Z. Waiau, Kona Akau.

J. H. Kamalo, "

G. K. Lindsay, Kohala.

J. Naiapaakai, "

S. P. Koko, Hamakua.

MAUI—A. M. Kahalewai, Lahaina.

P. H. Treadway, "

W. Ap Jones, "

E Saffrey, Honuaula.

C. K. Kakani, Kaupo.

John Rae, Hana.

W. P. Kahale, Wailuku.

W. G. Needham, Makawao.

T. W. Everett, "

MOLOKAI—M r. Meyers, E. H. Rogers.

OAHU— J. P. E. Kahaleaahu, Ewa & Waianae.

J. M. Kalanipoo, Waialua & Koolauloa.

J. W. Kea, Koolaupoko.

KAUAI— T. H. Marshall, Lihue.

S. Kamahalo, "

J. S. Low, Hanalei.

H. J. Wana, "

G. W. Lilikalani, Koloa.

J. Kauai, Waimea.

 

OLELO HOOLAHA.

E IKE AUANEI NA KANAKA A PAU, MA KA

APANA O EWA A ME WAIANAE,

ua loaa mai ia'u ka MANA KUAI AWA, aia ko'u Hale Kuai Awa ma

HALAULANI, WAIPIO, APANA O EWA.

Nolaila, ke kahea aku nei au i ka poe a pau loa e makemake ana e kuai i ka Awa, e hele mai ma kahi i hoike ia maluna, ka poe a ke Kanawai i ae ai, a no'u wale no ka Palapala Kuai Awa i ae ia ma ia mau Apana. A nolaila, e wiki mai oukou.

NAPAHUEKOLU.

Halaulani, Waipio, Ewa, O., Dec. 30, 1855,  39-3m*

 

KALAKO HOU!

KALAKO HOU!

KALAKO HOU!

MAKALENA HOU!

MAKALENA HOU!!

MAKALENA HOU!!!

NO KE KUMUKUAI MAKEPONO LOA!

Na wa e kuai ai, mai ke kakahiaka Poakahi, a hiki i ke ahiahi Poalima.

Ma ke kihi o ke Alanui Nuuanu a me ke Alanui Marine; mamua aku o ka Hotele Royala.

(38-3m)   ISAAC REINHART.

 

RAIKI! RAIKI!

E OUKOU A PAU, KA POE KANU RAIKI ma ka Mokupuni o Oahu, a me na Mokupuni e ae kekahi, owau, ka mea nona ka inoa malalo iho, e uku no au i ke kumukuai kiekie, no ka Raiki i pau ole ka ili, ke lawe ia mai ma ka Wili Raiki ma Punaluu, Oahu, a i ole ia, ma ko'u keena ma Honolulu.

H. W. SEVERANCE,

A gena o ka Huina Raiki o Punaluu.

Honolulu, Okatoba 7, 1865.  38-tf

 

OLELO HOOLAHA.

—A—

KA PAPA OLA!

MA KEIA, KE HAI AKU NEI I KELA MEA keia mea, e hoomaemae lakou i ke alanui, ma ke alo iho o ko lakou mau pa hale; a e halihali i na opala a waiho ma na wahi i hookaokoa ia e ka Papa Ola.

JNO. H. BROWN.

Luna o ka Papa Ola.

Honolulu, Dek. 16, 1865.  35-3m

 

OLELO HOOLAHA.

UA HALAWAI KA AHAHUI O HAMAKUA, Hawaii, i ka la 18 o Dek., 1865, ma Eleio, e imi i ka mea e pono ai ka hana ana i ke Awa o Honomalino, e like me ke kauoha ana a ke Kuhina Kalaiaina, "E hana na kanaka o Hamakua nei i ke Awa o Honomalino" Nolaila, ua halawai keia Aha mamua aku nei, kohoia o D. W. Kaila, i Puuku, o N. Keau, i Lunahoomalu, o P. Kaaekuahiwi, i Kakauolelo.

HOOHOLOIA; E haawi mai ke Kuhina Kalaiaina, Eha Haneri Dala, (400.00,) e kokua na kanaka o Hamakua, Eha Haneri Dala, (400.00.) Ua haawi mai ke Kuhina Kalaiaina, Hookahi Haneri Dala, (100.00,) i keia wa, a e haawi ana na kanaka Hookahi Haneri Dala, (100.00.)

Eia na inoa o na Luna ohi dala, Kamakahiki, no Waimanu a me Kahulaana, D. W. Kaila, no Waipio a me Manaaiole, N. Keikenui, no Eleio a me Kapulena, P. Kaaekuahiwi, no Kawela, S. Hao, no Paauhau, E. Nainoa, no Maunahoano, N. Kaai, no Kaala.

E halawai keia mau luna ma Eleio, i ka la 29 o Dekemaba nei, i maopopo ka nui o na dala i loaa mai. A ma ka malama o Ianuarii hoomaka ka hana hou ana i ke awa.  P. KAAEKUAHIWI.

37-     Kakauolelo.

 

OLELO HOOLAHA.

E IKE AUANEI NA KANAKA A PAU, KE nana mai ma keia Palapala, ke papa aku nei au i na holoholona a pau, mai hookuu wale ma kuu Aina Kula,

KAHAUIKI,

KAPALAMA,

KALAEPOHAKU,

a me PUUNUI.

Ina e komo hewa na holoholona ma keia mau Aina i hai ia ae la maluna, e uku mai ka mea nona ka holoholona $1.00 no ke poo hookahi, a ina uku ole mai, e hali ia no i ka Pa Aupuni, e like me ke kanawai. Eia ka inoa o ka Luna a'u e hookohu aku nei, N. HAONAONE, nana no e hooponopono maluna o kuu mau Aina a pau i hai ia ae nei maluna, ia ia ka mana kupono e hana ai, ka poe makemake e holimalima i na holoholona a me na mea e ae maloko o ka aina, e hele no e kamailio pu me ka Luna.

44-3 t  H. A. WIDEMANN.

 

OLELO HOOLAHA!

UA MAKEMAKE KA MEA NONA KA INOA malalo nei, e kuai i

100 Paona Wi OO!

I ihi ia ka alualu.  F. HORNE,

Mea Hana Mea Ono.

Polelewa, Alanui Moi, Feb. 23, 1866.  45-tf

 

AINA KUAI!

AIA MA WAIKELE, OAHU NEI, HE MAU Eka Aina maikai, he KANAONO, he aina kupono i ka mahi Ko, Raiki, a kalo paha. O ka poe e makemake ana e kuai i ua aina la, e ninau ia

WM. PAHUKULA, (STEVENS.)

Feb. 22, 1866.  46-1m

 

OLELO HOOLAHA.

NO KA MEA, UA NOIIA MAI KA MEA Hanohano G. M. Robertson, k ekahi o na Lunakanawai o ka Aha Kiekie, e Koa, luna hooponopono no ka waiwai o Kauhao (k,) no Waikiki, Oahu, i make aku nei, e ae ka Aha ia ia e kuai aku i ka waiwai paa o ua Kauhao nei: Nolaila, ke hoolaha aku nei keia palapala i na kanaka a pau, ke kuleana iloko o keia waiwai, ua koho ia ka la 14 o Maraki, 1866, ma ka hora 10 o kakahiaka, oia ka manawa e hoolohe ai i ua noi nei, me na mea a pau e kue ana, ma ka Hale Hookolokolo ma Honolulu nei.

WM. HUMPHREYS,

Hope Kakauolelo o ka Aha Kiekie.

Honolulu, 28 Feb. 1865.  46-2t