Ke Au Okoa, Volume I, Number 48, 19 March 1866 — HE KAAO NO KAHAOKAMOKU. [ARTICLE]

HE KAAO NO KAHAOKAMOKU.

f i s. i->< - jmhv& *0 KUALII HE ALII NCI «w«3w jpanawa ; a hoop^popono . lwke ibo la oi« o na aioa Oahu a pu--01, hod|Hilapula ihd fa oīa i na kanaka a nui, a ptA ia hope 4>ono ae |a na wahi a puni oka aioa ina kanaka. Ua ma Jtf Alii nana i hoohul.i ia Oanu a luo i aina kanaka, a ua oleloia hoj ne. j|^ja t a|ti(a „00 iba wa Lahiko, gela A lawe ae la o Sn«lii ia Kaneopa i Kuhina N«ijyu»a» a JiOQjK)iiopoao iho la leua i na niea a pau e. poiio. ai ka noho ana, e iike me ka rula a ß ma ia ; oiai J4«e ae la o, Kuaiii i kekahi wahine, o Waikulani kona inoa, a ooho iho U Uua iie kane a be waliine, a nia b|gs iHla f k§ ke.ki, ai ka puni ana o npakahiki, hanau mai la a jfWi| ia p\\ ahakE.kiiali keJu « ei a tna. Hfw|i m* «ui, ai ka umikunaamawalu o kj>na mau makahiki, make |ona.raakuHjianp, a o konp oak» he'.mau elelo kauoha no kanaia W* keiki, penei kana olelo kauoha, "K.e noho la oe i ko Aupuni, malama ia ke kanaka nui, ke kanaka iki, ke" ka- ; pa|sB .l<£, kak^oje, ka el ern?k^l e,^ ka iuahine, a peia aku, aole 'nae oe e waiwai ana i keia mau mea a'u e kauoha aku ja,kou ljtkgu |oi ia. Eia nae ka'u kaUotia pekole ia -oe, e ho-lo-oie ilako o' NaoaWalani." . ka'u o laila e hele ei ? 'Lwahii ke keiki, pane hou mai o Kuajji, " &§}s. 9? iJpJIO o Nuuinealae q }oaa mai ko aioa,' «laila pooo kou nouo aua. i ke pm a|M. .o keia .meu a Kualii, a ma ia la.oia, " a'hoihOi !a aku ia ī ka oj>u o ka houua, pela i olelo^ijifi poe kaulana

A pa iho lā-o Wahanui me kona luaui «saJtea.fjj£oa makuakaoe i hoonoho ai. A maanei la, eoa boa, aa ka maoaoo l(«kāhi p<M9, oa.Kauaapu*, a o kakekaU poe hoi, ao ka'.a boj. WrM B « no. f ~ww, i ekaka ka , M" 1 !»- E ( jgo \\V ' naū'ii a m« kona ohana, a e hol aoa no ko apii \ke l^ou «Wfc.lW»ki »H .kw«. -- - -

o fttfffc w 4itttt ) he £ihli aiii'a no, aia malaila r,e kioi o t*o6fcia, ka toiano o kē akua, ka lefct> o ke akua, ka pukui o ke akui». ka namu, ka newao, ka pili a!o. aa oi aku no kolaila mau ak»a nuaiua qko dahu, o Kahoopookane me KWahailo kana keiki, a o tamrno na 'Hi oni maluna o na akua a pau. Ua henaa toai e]fia keiki ba k6kabt'akus, , o KiloKi k» nOa, o Kaueapua ka muli, he m«a laua. ma ke kauoha a ko laoa makuakane.e i ana, e holo olua i Hawaii, • ritī'Alila, m& k ioaa kekahr Artii utfi 6laila iJTofaB f alailaka fioi ol« n(. iwi, | ma keia olelo tt ko Jat»a mskua, us māikai <a hi/a oei. r J " a | • Nol«lla, fma liH ?OkH iki ka!aV waa, a! J>|tM laoa ma kahi o k* Koa e .ku ana, hookahi | k» 6 ka' ftfika koi, pah'u ana ua i ii«K>. no ka W9». o Kilohi, ua nui oia, •"• nl»"hla, aole 1 pa.a kahī Ma)« i ka hope, o ak) l*u& nei i ka eulu a mo- ■' Pehea la 'aua«4iiki ail» "WaMi leaua i kai ? " Olelo iWli'lloi ke kaikaina, " Kainoa lioi o'oe o kana kai »o is.iJw, kilp)(flo.*L Oiēk) hou mai la *k® keikuaana, " Aoiā la auanei e, oka aaea 1« «>is ai o kaī." -- ise« ma«i olelo * koaa pokii. ua huhu Xm.hu a hoi !oi aku 1a ojb i kai. maaao , 0 bh*!,*ko mahope, a makau iho la i keii' 6 W nolaila, aole keia ī hoi st«rao %«w rk« waa a aka, noonoo iho la keia i mea e hiki ai uawaa nei i kahakk!,'d «HWIa keia iuulnua o ua ko&! *jtai/ alAe* W* la'kete f ke kupuoawaliiee - ; l feana ka po, ī nana la po, _ „ A Kahiki-ko, a Kahīki-moe, Mm an« W poi *«*, a paoa inai o ka leo o ka hpoulu, «« *», nja oiaīamala, !& UtfMa, • maka^a»), y \ * I laf«iau ea }īwa t kaula, \ hW+ii Yb#lo' \ kse o k« {'«Imiulu, āK&ep?*** : He >* «hHe, j JTgl#Pf 9 KapoigyPtia "w gulansw9c>. : u .»-t.»s«f /„V",r ! «

aole'o bauaiā«io ka holo, ao!e i hilii o Ki!ohr i kai, noho aku ana keia, aka, » konā ike an& ta»| i» ia «ei, olioli ioa iho la oia, bo ka Liki ana o ka waa i kai, me kona luhi ole. Iloko o kei» w» e bolo nei aa waa nei, i)a p«a loa na aoao, o ua waa nei P Tca oui o na akua, ua haawi pakahiia ia lakou na hana pa« e pono ai na hemahema a |»au p,k& wa», o ka kekahi poe ke kalai ana ia waho a me loko, oka paele ka o ka hamuhumu ' ka kekahi, o ka hoOhoii .ka fc€kahī, o M [k& lUkahl, oWa iako ka kekahi o ke kia W kekahi, o ka pea fca kekahi, o na hoe ka t kahi, oka a! īla kekahi, oka ka_kgkā"'i keia roau rafea 6 pa'u lha, <#ap»a iJoko o | !sa wa lookahl, hiki no i kai, uaahu n6*ka ai, lla'wa 1 pokole, uamakaukau na mea a pau ia *1a hookalhi no, a i hakalia wale no i oa mea nona ka ws»*. A liiki mai la c K'i'ohi, leomo ae Jb oia iloko o ka heiau, ma!aila kona kali ana i na mea a paū e pono ai kaha 6iharta kahuha, a lawe mai la oia, a o Kaneapua, aole ona makemake « hele nie kona kaikuaanß, A ma ka olelo a ko laua 'mau makna, ua ae aku no keia. īka Wi m»kft\ikau 'ai to In«a liolo, otelo~mai la 'lea n6l o na akua, MKe hele la oe me ko kaikain#, liaha ino oe, ma kau olelo'nialaifa mai oia, a nia kena olelo malHifa aku oe, pela olua o pono ai, e like ka nolio ana 'a hoi wale mai i ka ōina nei " O keia iho la ka olelo kauoha "ka nui o tfcßō, a maliope, e ike no kakou i ko &ilohi lokoino i kona kaikaina, n>a ka pili o te ao, i"tai īia ® ohifthi mai ana na iliaka o Unuīau, hanlele laua ia Nuumealani, ko taua one haTttiti. ffele fflai ta !auā īka moana, au mai o hook«hi no"hoaole!o o na ale e hski mianua ana i ka moana.

' "15lcolā āoaliutu nie elima po a ik» laua nei » Wawaii nui Akea, aole* nße iaun nWipae ma Hawaii, ua holo loa mai no lana, e loti *Bfc'i tfa āle 6 ka inoana, o¥ā hu* nā a fce ltaTl(a hoā hlelo, a hik| laua nei ma ■fcā La« » K&Māo, p'ae āku la laua n'ei'maTalta. Ma kela wahi e ike ai kakou ika loko- ' ilfe b !KtfilSll'khfia 'konā hoa inea » ka aa ana mai o ke anu oke kai, i ko laua pae "ah* ffia kā L&6 d ffa Laau, keha koke 'aliu !a o Kilohi .a Kaiieapua e pii i wai, ua ae aku 1 , ffanißßpu l a* mai!fturi o 'ka olele a"kona kaikaaana. I Māmuā ae n6e oka pnana ua papa aku o Kilohi ie ia, " I pii auanei oe a i hana mai Āa6ā Sf'at paW, e hoomanawanui 'O» a piha ko h"ue«Vai i ka wal,' alaifalioi rgai." ' Kopanaha no hoi keia kaikuaana, owai !a ka ' mea hiki ke hoomanawauui 5 ka wa e loaa ai ! s *ißiirtfō Ita ? Lālāii ae !a no hoi ko!na kaikaioa iga huewai a pīi aku īa, oi pii aku keia a kahi i loohia ai i na' pilikia i hai ttf ifiīftißfB, ualioomanawanui loa Veia i 4ta ptfiWā f 1ooh!ā mal maluna ona.

No ka hiki oJe ia ia nei ke hoomanawanui, itio ta keia i tn huewai, a'holo aku la keia s m> kahi tnaiT«o loa aku, kahi lioi ana © ike poliulin m»i ai i na hueirai, malaiU keia ii ft "fidoiaū6ha aba, a'pau hoo< m«b« ann maloila, hoi mai la oia a ma kahi o oa hnewai ewaityi apa, hopu iho 1» oia, me ka «WM« e pii A h>ki i Jka punawai, aka, ua hoopahao'hao ia oj,a » ka ; «np ua piha oa i)4ievai, manaoiho la keia be wai .no Ipt hoi ks mealpiha ai, ~ HopM ih». l% t kei* aau&ma «« 1«, • huli hoi mai ia, ia ia nei e boi m»i *««»-$ o »ku oo hoi ia i k« kaea o ia nei, e holo ana o .Kilphi ms ka waa o iaua. Noho iho la uwe, a pau ka uw« *<\a, vvd lofc fife& U keia * kahi i kau ai k& waa o iaua, ooho iho la kei&, iai&u afcu.]a keia i k« hu« o ka limukala, a $i ibo i», o k& ia nei haaa mau o ka awe, a uo koaa ike ana, be ka .uwe h(>pkahi &iul haaa «MkU » manawa, o ka au i ke kowali a ku i*e ahua, hoi mai ia kili, a pau ia, kalai aku Ja k©*a i k« pohaku. E pa hoa, la, ua pau ko kakou oleio &u» no ua ioaa iho la no hoi ia i ka p* ,olom<b * « kakou no Kiiohi a me .© kspa mea i kau nui ai. M» keit«£a, o ka, la maiiai, hiki aku ia ia mawaho pono ae o Waikiki, malaiia oia i pae ai, ua hoi ip*i/>Wttiiaovi ,tR« malaii» iioko 9,i» maoawa, ,i ko ia nei mak&ukau aoa «ku e pae, %i* hoi, ua piha mai o uka i na kaoe, M waiioe, na kamalii, a i ko ia aei p»© aua aku, hookani pihe ae la ua kam&aiaa, aoke j kumu o ko lakou haoa ana pela, ao ko i»kou | ipahalo i ka uiaik&i o a« mea & pavi o ka wa.a o » am, he waaula, he kaula uia, he kia uia, he pe& u|a, « o na.mea a pau, he ula wale mo, oU ke kumu o ko iakou hauoli ana. Ka keia leo i la*e aku ,a oa, pepeiao o Wahaoui, oinau ae 1« oia i kona mau aialopoaoi, 1« hoi keia pīfce p. uw« mai »«i / " " He mau waa," wihi a na kanaka, " Nohea mai ? " wahi a Wahanui, " Nohea uiai la, kole I maopopo kona wahi i h«fc> mai nei ? " A kii ia aku la o Kilohi, 1 koua hiki aua uiai imua o ke Aiii, moau »k.u Ja ke Aiii, " Mai hea mai kou vm t " " M»,i Nuumealani mai," Wahi a ka B«a a<S«a ka waa, ninau 1»ou eku | la ke A.Ju, ".Ē ho!g ana i heā koo waa i " j " l ka imi Uaku," w«lh m ka malililni uoaa ka < w*«. Ote!e hw. fe» Ah'i, " Itoī i ka ba- ! Itu. 8 ewai ka haka ? " " Wahanui," .. | ka malihiai nmia k* Waa" ta ws 00, ke,ca | *e U ke AUiimau ei puupuu, e iawe i min < wMa ai c« k* (nalihini. f A pao ae t« k* fs ae! palna doa, liaaie sc | ta no hoi B|a kelamiiīiē āna,, i bwhu pooo «Ku ls ke Alii i ua kuuiu uui o \ I kwm hele %o» msl, h*S «ku 1« hoi k*ia e !ise 1 iu« na mea I olelo teaa k >e «ei, Olelo aku' 'o WahsDui no na olelo fesueba a lona roi-j knafcitne mamua »e c> ko»a make iDs, a ®e ,

kana maīiao nui e ttie 5a ko)i n| lH»«ptsi'wet i kwi' J1«1 e alte Bflāj6 hei ia ka houpo o o keia na mea ftjjy Aln .i hoopuka ai imua o K|J ohne mai J aj 9 Ki!«bir *' Ub ike ia, e imi oe S is ufff, i asAj lau, i puaa !aur"f fa&B""kea, ina e makauVjM kfek mhii fnfeafi pau J ;afāl!ft,'TioTd.fifcfit££ffej oe i kahi a koū mapad_i kau nu» al. w y 1 No keia mau olelo a Kilohi, ra^ ? la lej Alii, " Heaha k ia mau mea im'ua o'u, no kj|] mea, ua'nwaleihohoila noho ana ? M īa wl, j hoomakaukau ae 1a ke AHi i na mea k pau e pono aikana llß*krtfi , ikli $fei hōlo ai, 'k Irfe«ai)ltau 4fe r»V*tlfW bwi pku, r fcklMkd ta SalfiĪ6hi; a 'Wliia'' fcrfVW«*©sk V# WS- ae 1a o!af man hanakfc'lthffcifo'V!i3lo ai, i ka pau ae? ae o karfā ■ ! W>BlakoJako ana, hai aku Ta m ke AHi i kona mahaukau, a lfta Mfcahi Ta i T?a wa t5 kawetotf ana mai 6 ke 3tauTā ia'C&fcu, a nku k na"waa i ka moani." Ma keia wahi, ekamailioliouan4kakoulio' Kaneapua, a hik'n ka wa i make hi o a me ka hoi okoa ena mai o ke Aliī & na ntou kanaka. la lakou nei e holo a!tr. ike mai 1a o Kaneapo* ia lakou nei, a [icot»' keke mal !a oiii m« kahi a lakou e hol6 aKp ana, i ike pono loa mai na waa, a i ka "Hk ana mai o rtn waa ma ko ia nei wahi e aua, a ninau aku la keia, " He waa keia'i; holo ana i hea ? " Pane mai Ta keka&l iuna o nā waa, " He waa no ke AIH o e holo ana e hehihehi i ka houpo o Kaoe.*' " Ao!e la hoi owau kehahi e holo pi> me*l>u--I*dnfe ae !k i r na J»oe h<fe wii*, " E hohle loi aleu odkoti, aole oia i a*& tffo. ** A hoole tku la no boi na Icah4ka ō iunaiTn4 wa», ! «fel«s e'a'e Insi. -j Nt»k«p mea, na ike aku h no o o kona pokli Wo ia, a o ka no>nohualiotf wale i ke kini o Kolokini, i ka wawalo alte kai i kā halahala—e, holo loa no lakou, aole i ptlk% nhii liiaahe! o ba L'ae o'"ka Laau, % E lca tnafc4s-ikd !a no ia, o ka ke keiki liana r.i>"6ē #atfei*, a oia WekaM, o ka na kanaka hana no lea hoole aleu, o ka make iho !a no ia o'iii HW* 8 , na i liuīiu aku ka holo ana, mbk6 heu no, a hoolana hou no & lana, hoto no, aole n'(Ti mamao ako, roake no, hoolana no a lana,l a + e ae"ka hana, poh6f6lho la na waa. ,r ~ - No-ka ma-āmi'ua o ko lakou make i ka la 1i 'tifelta poino pu o na ofā liekalii, ' nolta m£a,' ua hele mai a ku hAlkl, ōīelo ae la o WahahuWna aku ' i ke keHe!, *Itii aku la lakou. I ko Ifaneapua ikfe <nVtnāi, e hoi hope akū ana na wāa, ! manab iho la keia e kil' aku ana ia ia aei', 'a hoomakauknu ae la oia i k'ana mau ukijI ns, oia lioi kela kowali ana i milo ai a ' pohaku ana i kalai ai, i olelo mua ia ae nēi! | A hiki mai 1a na waa ma kah! a La*iiet i f ana, la kahe'a mal la,*lakou iaia n'ēi'e a'e I aku, a kau aku !a keia me na wahi ukana ! ana, olelo mai Ia ka poe fiona ka waaa, ,<¥ MaNnoa ae," " Aole «u e pono malaila," wahl a l, l£arie*pua, Mahea la oe ? " " aku | a-u,'" WaM a It«beapua ( ko ia la haule iho la oo ia nia kahi e k-a ai ka Jj.u, a elelo hpu aa la o Kaneapua, ''.Aole au maaaeu ao ka mea, he waHi kanaka uuku, o ko'n uj}ku | auanei hoi, o ka uhi mai a ka ale, o k« lia ae ae hoi. Hiake e «u o kakou." " A la oe ? " wnlhi a ka poe nona na waa, " Mahope aku aii," wahi a l&ane&pu», Jjaule aku la leeia ma kahi o ka hookele, komokeia oialoko 0 ka niomoii » ka «ma o ka waa, he hiolani ka ta aei hana, he uoho &ela hoi ka iakop la, he huki kaula no mua. No ku moana yale no ka oielo i koe, oi ho--10 aku lakou nei a nui na. la i hnk, pau $e i« ka ai, a uiha iho la o Wahanui, a oinau aku la oia ia Kilohi, " E Kiiohi— ! kau hana bo4 paha o ka ike i ka make a me ke ola w ". |a *» no, hoaai a<< la o £iiohi i k$ oia o Kukapunoho, aia iloko ol.iila ka,nia]ia*. me ke ola, ia hoani apa ae no, noho aua ka mano ai kanaka a Hina, a hapai ae la oia he wahi mele, : " E Wahanui—e, t lEt/ fioi piiha kaua, " Mamamake hoi l ie* mano ai kaoaka a Hina.° I k« pau ana o ka Kilohi mele ana, ia manawa op hoi o Kaneipua i hapai ae ai i kana wahi mel'», a penei uo ia : . " Aole na Ih o ka tnauo ai kan&ka & Hia«g O mu!i n« hi o ka aina., ike mai la ia kaua 1a hoaiai, • He kaoaka p«ha ko u(ta. I ka tobe ana o plohi j keia, pane mai la, «sh<* kaiakfti«ea,»e ka aaau i piha 1 ka huhg, " Ka ! inahea nei kou ike ana « ,»*yiatki k«i.ki. knMioaowau o kaua aa enaliua, o kan« ? " " Naaa ia aku paha." wahf a &aneapua. Aole i emo, walawaluau a.na k» le'o o ka £tapyu, o ka muu&wa p&Ua ja e kauuuka ka Hapuu t)ie,n# jū. a pan ak» n»heiehei«, me he kanaka la, uioau aua, " he waa ? " " No W ahanui." " 0 W«banui a «*'<u k paās M»a.c kt»a iai. auk» o Ka.asapua, ka u»e» juaua e heie keia kai, a ike « Kaneapua be ola, aiaila holo, e ike o Kane^,s Ih>u smh ke« u> Hapuu aei, " A» 1« boi e pae iuka o«m, he «i uo, he la no. haie no, he kfcpa ,āt» 4 t u « mes no a pau/' Oieio ae k e Ka«e*pua i ka iuea « uehu £iL ibo ona. e oleio ak«t oukuu, " A«e p«e aku fca w« e ke Aiu luka, he ole, i»e hapuu k« ai, ai nuke,. «ui&. kaiai a peu. keiua i ka luiu. ek^iu. ks!ua at tnoa. h.uaj ajwu a, I moa, ola ua kelfl 4 % i ooa ele, oiake aa keiki.*' ?

( Olelo aku la no hoi na kanaka o luna oka J e like me ka i& nM\T»te!<Tae af,' a i Jta lohe ana mai o ka hapuu i keia idbu ©lek>. o kona hila>ila -; loaJho no, (££.tlftL]£%.slj#> ma na huahiwi e noho ai, Pela i olelo ia ma leeia moolelo, aofa 'wa ftola uota s 5 ai o ua aiau n6i,"ttlo Hod aft" ialakou uei i |ta nioa-na, hao mal ke kg oi j holo aku lakou nei, a, uiha hou ke Alii, a ! toBhao' Be ta oia e ninau aku ia Kilohi, no ka pono a pooo ole paha, ke hoomUU lakou T tta holo wi« intf3S. f (JkU i ■