Ke Au Okoa, Volume II, Number 2, 30 April 1866 — HE KAAO NO KAHAOKAMOKU. [ARTICLE]

HE KAAO NO KAHAOKAMOKU.

HELU 4. NO KA HOI ANA O WAHANUI. Ia Wahanui e nanea ana i ka olu a me ka maha, o ua aina lai lua ole la a ke aloha i noho ai. "Halialia wale mai la no ke aloha o kahi hapauea luaui makuahine ona, me he mea la e i mai ana iaʻu e hoi." "Na ke aloha o ka makua i koi mai ia ia e wiki oe, ma ka pili o ke aumoe o kekahi la ae, akoakoa mai la kona mau hoa a me Kaneapua ke pailata." "I ka wa i hai mai ai ka la i kona kino laula, a hui aloha ae la lakou me ko ka aina poe." A pau ko lakou hui aloha ana, ae ae la na hoa a pau o ke alii maluna o na waa." Maanei e alu iki kakou i ka olelo ana no Wahanui a me kona mau hoahele, a halo ae kakou ia Waikulani kona makuahine, a me Kaneopa ke kuhina a kona makuakane i hoonoho iho ai i kuhina no ka aina. I ike ai kakou i ka poino i loohia mai maluna o laua. He oiaio, ia Wahanui i haalele iho ai ia Waikulani me Kaneopa me na makaainana, a hele oia ma kana huakai hele. Ua ala mai kekahi kanaka kioa i ka aina nei ia manawa, o Kapaemahu, he alii oia no Kauai, ua kaili ae oia ia Oahu ma ka ikaika o kona mau lima, ua pau aku ka nui o ka aina me na kanaka a pau. Koe wole no kahi a Waikulani ma e noho ana, me ko laua mau aialo ponoi, ua punee ia mai a haiki, o Kapaemahu, e noho alii ana ia ma Oahu ia mau la. O keia ka hooko ana o na olelo kauoha a Kualii i kana keiki mamua o kona haalele ana mai i keia noho ana. Aole no paha oe e ka mea heluhelu i poina i na olelo a Kualii i kona la i hoi ai e pani ma kahi hakahaka o ka opu o ka honua. E nana ma ka helu elua o keia moolelo, malaila e pau ai kou kanalua e ka mea heluhelu. Ia wa no i okalakala kunahihi ae ai ke keiki au kai oloko o Nuumealani. I ka lohe ana i na poino a pau o kona luaui. Ninau mai la o Kahoupookane i na kumu o kona hiki ana aku ilaila, hahai aku la keia ina mea a pau a kona makuakane i kauoha ai ia ia. Ninau hou mai la o Kahoupookane i kona alakai i hiki aku ai ilaila. O Kilohi, wahi a Wahanui, auhea kahi keiki, wahi a Kahoupookane, ei ae no, wahi a Wahanui, wahi hoi a Kahoupookane, o kou mea ia i hiki mai ai ia nei, a halawai iho nei kaua, ina aole ua wahi keiki la, ina ua make oe, a noho iho la no hoi ko kakou alii me ke alii ihu kaeaea o Nuumealani no kekahi manawa loihi. Maanei e aui ae kakou i hope, e ike ia Kilohi me na mea a pau e hana ia ana nona. NO KILOHI A ME KONA MAKE ANA. Ia lakou i pae mai ai ma ka ae one, ia wa no i hai ia aku ai na mea a pau e pili ana i ka laua huakai hele. A i ka lohe ana o ka nui o laua, i na mea a Kilohi i hana ai no kona pokii. Ua hoopuni koke ia lakou e ke ahi enaena o ka inaina no Kilohi. Aole lakou i haawi aku i ko lokou aloha nona, aole no he mea hookahi nana oia i koi mai e hoi i ka hale, ua kuewa wale iho ma na kapa kahakai me na pipa alanui me he malihini la, me ka ike ole i kona wahi e hele aku ai, aohe no he loaa moi o kahi mea ai, o ka hua limu kala a me na limu no a pau, oia iho la kahi mea nana i kamau iki aku i kona la luuloli. O keia iho la ka haawina i loaa ai Kilohi, e like me kana mau hana aloha ole, ua loaa ka uku pono no kana mau hana, ma keia wahi e na hoa, e haalele loa ka olelo ana ia Kilohi, a e makaikai ae kakou ia Kaneapua a me na makua o laua. Ia Kaneapua i hui aloha aku ai me na makua, ua loaa na pomaikai ia lakou, no ka hoi hou ana mai o ka hua o ko laua mau puhaka. Haawi ae la ka nui o na akua i kekahi ahaaina aloha, no ko lakou hauoli i ka lakou pulapula.

I hui pu ia me ko kakou kama alii, a mare ae la ko kakou alii i kekahi iwa kau lehu i olelo nui ia ae nei ma ka helu akolu o ko kakou kaao. A o Kaneapua no hoi lilo ae la no hoi ia ia kekahi kaikamahine, pela i paa ai ka olioli. A hoomau ia aku la iloko o na malama eono keia olioli ana, a kokoke mai la ka manawa o ko kakou alii e hoi i kona one hanau. Ia wa i haiia aku ai ka hoi o ke alii o Hawaii nei imua o Kahoupookane. A hoomakaukau oia ina mea ai e lawa ai no ka hoi ana mai o ko kakou alii, a lawa ae la na mea a pau e pono ai ka hoi ana mai. I ka ekolu o ko Wahanui ma mau pule o ka hoi ana mai mai kana huakai hele. Hoala ae la oia i kekahi aumaka kaumaha, (oia hoi ka hoomakaukau ana ina hoa kupono e hele ai e kaua, me Kapaemahu ma.) I ka pau ana o kana hoolakolako ana, alakai aku la ia i kona poe kaua, e ku—e ia Kapaemahu a me kona mau aialo. E noho ana o Kapaemahu ma ke kula o Kaiwiula ia mau la, ilaila kahi i ku ai o kona halealii. Ia Wahanui ma i hiki ai malaila, ua pai a po aku lakou, aole i ike o Kapaemahu ia wa, aia he poino e hiki mai ana maluna ona, e makaukau mua ai la hoi ia, aole paha ia i ike ia Hawaii imi loa. Ma ka lua o ka la hoouka kaua, ua makaukau na aoao a i elua. Kaua iho la na aoao elua me ka ikaika i loaa ia lakou, e ke keiki Kaneapua, ko Wahanui pukaua, aole i na ke au o kana ihe i ka lau kanaka. Na keia uluaoa, i loaa i kekahi aoao; oia ka mea nana i hoohoka aku i ka aoao nona ka inoa kipi. A loaa iho la ia ia ka mea malalo

o ka hila o ke kamaa, ua ike no paha oe e ka mea e heluhelu ana ia mea. Oia iho la ka haawina i loaa ia Kapaemahu ma, a luku aku la o Wahanui i kona poe enemi a pau, o ua o Kapaemahu, holo aku la oia, pela oia i pakele ai.

Pela oia i pakele ai i keia poino, ke holo la hoi e holo ai ua koa, a hoi hou ae la ka aina elike me ka noho ana mamua. Ua makau ia o Wahanui, aohe enemi nana e aa aku, no ka ikaika pono ole o kona alihikaua, oia hoi, ke keiki Kaneapua. A o Kapaemahu aole no ia i lanakila loa, ma ka helu elima o keia kaao kakou e ike ai i ka pio ana o ka oe ahi. Ia Kapaemahu i holo pio aku ai mai ke kahua kaua aku, a loaa iho la ia ia kekahi waa malaila, a ia ia i hoi ai i Kauai, lohe ae la oia i kekahi kanaka ikaika, o Kukamahunuiakea. Ua mare ae i ke kaikamahine a kona kaikuaana a Kauhiahiwa, manao iho la ia e ko ana kona makemake, no ka mea, he hunona o Kukamahunuiakea na laua. No keia koko iloko ona, hele aku la o Kapaemahu imua o kona kaikuaana, hahai aku la oia i na mea a pau ana i manaolana ai. A me kona holo ana mai mai kona mau enemi mai, a no kuu lohe ana ae nei, he kanaka ikaika ka hunona a kaua, nolaila, manao ino la au e ko ana kuu makemake, ina nae ia he mea pono ia oe e kuu haku. Ae; ua pono ia mea imua o Kauhiahiwa kona hanau mua. Ua kaulana loa o Kukamahunuiakea he kanaka ikaika no Kauai a puni. A pela no hoi ke keiki Kaneapua, ua kukui aku no hoi ka lono no kona ikaika. Aka, owai ia auanei ka hoike maikai no ko laua mau ikaika, i mea e ike ia ai na keikikane o laua, a no la e pono ia oe e ka mea e heluhelu ana ke koho i kau moho e makemake ai, o ke keiki o Kauai paha, o ke keiki o Nuumealani paha. Ke waiho aku nei no makou nau no e kaupaona nou iho, i akaaka ai ka mea maka oi o laua. E kamailio iki kakou no na mea kaua a ke keiki o Kauai, he newa, he hohoa, aohe e na ka inaina o keia newa i ka ewalu kaau kanaka, pela i kana mau mea kaua a pau, o ka wahine ai honua o Halemaumau ke hoa e like ai. A ma ka lohe ana o ke keiki o Kauai i ka ikaika o Kaneapua, ua hooulu ia kona manao e ke kuhihewa, me ka ike ole ona i ka Kaneapua mau mea e hana aku ai nona, me ke kau nui o kona manao e hele e halawai me ke keiki o Nuumealani, aka, ua kaohi iki mai ke au o kana newa. me he mea la e i mai ana, alia oe e pulale aku. Ma ia hope mai, hoala ae la o Wahanui i kona manao e kii i kona enemi, ia Kapaemahu. Ia wa no oia i.hai ae ai i kona manao ia Kaneapua kona alihikaua, ua hooko ia mai no ia e Kaneapua. Ma ka makaukau ana o ka laua huakai hele, manao iho la hoi o Wahanui e ohi i mau kanaka me ona mau waa kekahi, e like me ka rula mau. Ua pono ole ia mea ia Kaneapua. A kanalua iho la o Wahanui no keia olelo a kona pukaua. Olelo aku la ia, ka ! ka ino i pono ka hele ana i ke kaua, i ka hele a kanaka nui a kanaka iki, waa nui waa iki, pela e pono ai. Hoole aku la kona alihikaua i ka manao o kona haku, no ka mea, ua ike no o Kaneapua i kana mea e hana aku ai. Ika la i hai mai ai i kona malamalama, haalele laua i ka uluniu o Helumoa, e pua ana i ke kai i Mamala, ma ka liu la, pae laua ma Kauai, hookipaia ae la laua ma kekahi hale kamaaina, malaila laua i hookuu ai i ko laua luhi o ka au ana aku i na ale kawahawaha o Kaieiewaho. Aole nae i ike mai kekahi mea hookahi o Kauai, o ka hueu keia o Nuumealani. I ka hoi ana mai o ka la i kona wahi mau, ia wa, ala mai la na mea a pau mai kona hiamoe ana mai, launa nui mai la na kanaka Kauai me laua nei, ia wa no laua i lohe pono ai i ke oolea o ua keiki la o Kauai. Me ko lakou olelo mai aohe mea nana e a-a aku e hakaka pu me ia, o kona mau koa kiai, he poe oolea wale no, aohe no he kanaka hiki ke hele aku ilaila, he kapu loa no. O Kaainukunukukalo wale no, ka mea hiki ke hele aku ilaila. Lohe iho la laua nei i kona moolelo mai ka mua a ka hope. Kakali aku la laua nei o ka napoo aku o ka la, i ka hoi ana o ka la e auau i ke kiowai o Kinikeoki, hai ae la ka kakou koa i kana mau olelo a pau i kona haku. A i ka pau ana o kana olelo kauoha, hele aku la o Kaneapua ma kana huakai hele, ka mea e imi ana i ka maluhia o kona haku, i kona hiki ana ma ka ipuka o ka pa owaho loa, halawai mai la me ia nei na kiai oia ipuka, me ko laua ninau mai, owai keia, o Kaainukunukukalo, wahi a Ka-

neapua. "Pe ihea la e Kaainukunukukalo, i ka wa maamaama la pii mai, noho auanei a poeleele hoopilikia ia ae e ka hunona a Kauhiahiwa, e Kukamahunuiakea, mamamake kakou. A hala hope ia mau kiai ia ia nei, halawai hou mai la no me ia nei na kiai i ka pahu kapu, o ka lakou hookahi no me na mea mua, a hala hope no ia mau kiai, halawai hou mai la no me ia nei, na kiai i ka puka komo o ka hale o ke alii. Na ia mau kiai i ike mai ia ia nei, aole ia o Kaainukunukukalo, no ko laua lohe ana i ka leo, i ko laua halalo pono loa ana mai, aole io no o ka mea i maa i ko lakou mau maka. Ia wa laua i kue mai ai ia ia nei, e like me ka mana i haawi ia ia laua. Aka, ua hoohoka ia laua, ia wa no i hai ae ai na mamala ino a ka wai, pilipu ka hanu o Waipio i ka makani, ua puni au i ka ia ia laka he mano, he pomaikai ke ola na ke Akua. A lilo iho la laua i puu opala no ka palaho, ha ia hauwalaau i kokolo aku a na pepei-

ao o Kukamahunuiakea, me he mea e i mai ana e, e ala ae oe e moe loa nei. Eia hoi au mawaho nei, ka mea a kaua i olelo liilii ai, a hiki anei au moe ? Ia wa no i hai ai na keikikane o laua, me he mau bipi kane hihiu la, aohe oi aohe oi, aka, i ka ike ana o ke keiki Kaneapua. E lanakila ana paha kona hoa paio, hooikaika nui loa iho la oia, i ka umi o na hauna laau a laua, loaa iho la ma ka aoao o ke keiki o Kauai i ka maka o ka pololu o ke keiki o Nuumealani. A haalele mai la oia i ka malamalama o ka la, komo aku la o Kaneapua iloko o na kaena o kona hale, ua ala ae ka wahine a ua keiki Kauai nei ia manawa, ua lohe i na mea e e halululu ana owaho, manao iho la oia e hele e ike maka. Aole nae ia i hele aku ia wa, ua komo mai o Kaneapua iloko o ka hale ia wa, na ia mea i hoopau ae i ka manao kanalua o ua kaikamahine nei, manao iho la oia, o kana kauwa kane no la hoi keia e ku aku nei imua o kona alo. Ninau mai la oia no na mea a pau e hana ia ana iloko o kona wa e hiamoe ana, oia ke kumu o kona hikilele ana mai ka hiamoe ana, aole nae o Kaneapua i ekemu aku, ua hamau oia i kona leo ! hoi aku la o Kaneapua a moe iho la ma ka aoao o ua kaikamahine nei, a ike ua wai pahe nei moe pu iho la laua, ia wa no i hoolaie ae ai ke keiki Kaneapua i na ai o Hinakahua. he mea hiki ole ia'u ke hai aku ina akana i loaa ia laua, ua ike no oe e ka mea heluhelu. " I ka hoi ana mai o ke alaula o ka malamalama o kekahi la e aku, aia hoi, ua kahaha ia ua wai pahe ala, no ka ike ana iho, aole ia o kana Alii kane, wikiwiki akula oia e hemo iwaho, aka, ua papalua mai kona hookahaha ana! no ka ike ana aku i ke kino he ano o kana Alii Kane e waiho mai ana. Hoouna ae la ia i kekahi walaau nui e kaukau ana, e uwa ana o Lahela no kana mau keiki. Aole loa e na kona kumakena ana, ala mai la hoi o Kaneapua mai kona hiamoe mai, hele aku la oia e hooko i na enemi a pau o kona haku; a pau ae la o Kapaemahu ma i ka make, aole kekahi poe oia kulana i koe, o ka mea wale no a Kaneapua i kaukaulele ai, hoi aku la oia ma kahi o Wahanui e noho ana, e kali mai ana no oia o ka hoi mai o Kaneapua, i ike ai oia ua pono a pono ole paha na mea a kona alihikaua i hana ai. I kona lohe ana ina mea a pau a kana koa i hana ai, hoouna ae la ia i kona olioli e hai i na makaainana o Kauai a pau. I ko lakou lohe ana aku ua pau i ka make ko lakou mau alii, wikiwiki mai la lakou e hele ma kahi o na mea nona na inoa maluna ae. I ka akoakoa ana mai o kela mea keia mea imua o laua, lawe ae la laua i ko hooponopono ana o ka aina, e like me na la ia Kualii kona makuakane, a kau iho la laua i ke kanawai, a penei ke kanawai: "E na kanaka ! e hoolohe mai, eia ke kanawai, o ka mea aihue, e koli ola ia oia, pepehi kanaka, e make ia i pani no kana mea i hana ai, o ka pakaha, e kau ia oia i ka heiau. O keia iho la na kanawai, ia manawa, ae mai la na makaainana mai o a o. A noho iho la laua e ai e uhauha ana ma Kauai ia mau la. Maanei e kiei iki ae kakou i na kumu lehua a laua i lawe mai ai, he oiaio, malia paha ua ehaeha loa ko laua la puuwai, na ia mea i hopu i ko laua la manao e lalau i kekahi mea e aku, i loaa ai ka hoa honehone o ka po, oiai, ua nui na la i hala ia Wahanui ma. Owai no la hoi ka mea hiki ke hoomanawanui, oiai ka manao e loku ana i ka puuwai a lawe ia ae la i hoa kaunu, na kekahi waa i holo aku mai Oahu nei aku, i hai aku ia Wahanui ma, o na Ewa a olua, ua lilo i ka wai, hele ino iho la laua me kekahi mau huaolelo i puka aku mai ko laua waha, e i ana, hika palale oluai ki, a haalele laua ia Kauai ia wa koke no, ma ka pili o ke aumoe, pae ae la laua ma ko laua wahi moe, aole io no ua mau Ewa nei, kakali iho la laua a hoi mai la ka laua la huakai lawaia, a hoi ae la no hoi e like me ka pili o na la mamua. Ma keia wahi la pau kahi i loaa iaʻu, a ina no hoi he wahi mea aku no hoi koe, ia oukou ae hoi ia, papapau loa kakou he a-a ko ka hale, aloha oukou a pau loa; ke hoi nei ko Ke-e keiki, ke lawe nei ka pea heke o Maleka i koʻu hoa la lilo, ina keiki alo ehuehu o KE AU OKOA koʻu aloha hope loa. B. H. K. K. Kekawelekaimana.