Ke Au Okoa, Volume II, Number 4, 14 May 1866 — Palapala Hoike o ka Papa Ola, i ka Ahaolelo o ka Makahiki 1866. [ARTICLE]

Palapala Hoike o ka Papa Ola, i ka Ahaolelo o ka Makahiki 1866.

E na 'Lii a me lea Poeikohoia: - E like me ke Kanawaii hooholoiama ke Kau Ahaolelo i hala aenei, ikapaia "He Kanawai e Kaohi ai ka laha ana o ka Mai Lepera," ke hoike aku nei ka Papa Ola, penei: Mahope iho o ka hooholo ana o ia Kanāwai i olelo mua ia, ua hooakoakoa mai ka Papa e ke Kuhina Kalaiaina o ia wa, i mea e noonoo ai i na mea nui i waiho ia nakaPapa e hana. Mahope oke kuka pono ana, ua hooholoia, e kuai i kekahi a pana aina e waiho anā ma Palolo, Mokupuni o Oahu, i wahi e kukulu ai i Halemai, e like me na olelo o ka Pauku 4 o ia Kanawai. Aia nae ika lohe ana i keia hana 0 ka Papa, e ka aina makai o Palolo, e pili ana hoi ko" lakou mau aina 1 ka muliwai i kahemai, mai o Palolo mai, 0 ke kue iho la no ia o lakou, no ka mea, Iko lakou manao, e inoino ana kā wai, a he mea hoi ia e hoopilikia ai ke ola o kanaka. Ika manao oka Papa, he mau kumu kupono keia, nolaila, ua imi aku lakou i wahi e ae, e hiki ole i ka poe mea aina e waiho kokoke ana ke hoohalahala mai. Aole nae i loaa koke ka aina kupono, no ka mea,o ka wai maoli,oia ka mea e manao nui ia ana. Mahope o ka huli nui ana, ua loaa kekahi kahua ma Kalihi, e pili ana i ke kahawai, a uakukuluia malailanahale kupono e hoonohoiaai inamai Lepera he 60, a me na hale e ae, oiahoi ka hale kuke, na hale auau, a me ka hale oka luna. Ua akaka ka pono oia wahi no keia oihana, no ka mea, ua kaawale mai na hale e ae o kanaka, a ua kokoke no hoi 1 Honolulu; ua maikai mau ka makani, aole hoi he loihi ka hele ana'ku o na hoa oka Papa me kona mau Luna a me ke kauka no hoi, ka mea nana e malama i ke olaonamaL. Oiai ua hoonohonoho ka Papa i keia Hale no na mai Lepera, e nana ia lākou, a e hoao hoi e hoola ika poe akahi no a loaa 1 ua mai la, xta hoomaka nae ka Papa e kukulu i kekahi wahi noho no ka poe Leperā, ma ka aoao akau o ka mokupuni o Molokai. Oka Peresidena oka Papa e noho nei, elua ona hele ana malaūa, a ua kuai mai na kuleana aina a pau ma na awawa j o "Waikolu a me Wainiha, a ua hooliloia ia mau kuleana no ka Pāpa. 'No ke Aupuni ka hapa nui o ia aina,nahoolimalima mua ia nae e kekahi poe hui, a i keia wa ua hooliloia mai no ka Papa. Ua kupono loa kela aina no ka hana i manaoia. Ua hakalia ka pae ana Ini mai ke kai mai no ke kuanalu ; a aohe no he alanui e hiki aku ai ina apana e ae; elua no kahawai e kahe mau nei; ua akea na aina kalo; ua mau no ka makani kamaaina malaila; ua nui a ākea no hoi na wahi kupono no ka hanai holoholona; aua maikai ka lepo e hooulu ai i na mea kanu o kela ano keia ano. Ke waiho la keia mau aina ma kekahi lae, ua hoopuniiā e ke kai ma na aoao ekolu, ama ka aoao hema he mau pali kiekie, hookahi wale no ala e hiki ai ilalo o ua wahi nei, oia hoi ma kekahi pali he 1,800 kapuai ke kiekie.

I ke knai ana i na kuleana ma •oa waM la, ua hoolilo aku ka Papa ia- Mr. E. W. Meyer i lona no ia hana, a ke mahalo aku nei lakou ia ia no kona hooikaika e hooko ina hana i hoomanao ia. Ua nkaia no kekahi o ia mau aina me ke dala maoli, (a na hoikeia no ia man dala ma ka papa helu i hookni ia ma keia palapala hoike,) a o kekahi man aina na knai hiapo ia no kekahi mau aina o ke Ānpnni. Uoko o keia mau la iho nei, na knaiia a hooliloia mai no ka Papa, kekahi 'aina nni i kapaia o Makanalna, hoi 'kekahi ona aina o I L. Haalelea i make aku nei, ua pili loa na aina neī i ka aina ihooliloiano na mai Lepera. Ai ke knai anamai oja man aina, nalilo no ke Anpnni ka hapa nni o na aina ma kela lae, a na kaawale loa ka poe kanaka he kakaikahi e noho la ma ke awa o Kalanpapa mai kahi e noho la na Lepera, nolaila, aole he kumu e lanna aku ai me lakon, a e hikinoke hoahewa i ka poe e hoolauna ana pela. j'TTa loaa ka lunananaehooko i na hana imanaoia e hooluolu kino aikanoho ana o kefa poe i minaminaia; aiano ia ma ka aiha kahi i; noho ai, a īna ona la e hoomaopopo ai ka Papa .no ka noho ana o na Lel»era.. • Ma ke kanoha a ke Kuhina Waiwai, ua hoike mai na Luna Helu, o kela me keia apana, mai Hawaii ai Niihau, kanui o na . kan&ka i inianaoia' ua loaaia lakou ka mai no iia: . Hawaii..,;;,;;................. 75 MauLMolokai a me Lanai.......... 112 Qahit.r.u , 80 Eauai ame Wiihau. 1:.. 1 .7 " ••'•'' ■ ; m uahoo- : . 'Halemai ma Kalihi, nolaila,

ua hoomakaia e ka Papa ka oibana nui, oia hoi, oka wae ana ame ka hoihoi ana aku ilaila i kela a me keia kanaka i olelo ia he mai Lepera kona.

X7a kauoha inua ia na Lepera e noho ana ma ka Mokup-uni o Oahu, e ukali ma ka Halemai. Mamua, ua manaoia e kue nui aua na kanaka i kahooko io ana o keia Kanawai, aole loa no nae i kue ia mai pela, me he mea la, ua makemake ka poe i kapaia he Lepera e noho malalo o ua kanawai nei. Ua oi aku ka nui o ka poe mai i hele mai mamua ae o ka poe i kauohaia, a mamua no hoi o ka papa helu a na Luna Helu o na Apana i hoike. mai ai. E ikeia no ka nui o lakou ma ka Mokupuni o Oahu, ka poe no hoi i hiki akui ka Halemai Lepera, a i nanaia e ke Kauka, ma keia mau olelo i kopeia noloko ae o kana olelo hoike imua o ka Papa, ma ka la 2 o Maraki, 1866, a penei no ia: " Mai ka hoomaka ia ana o ka Halemai iloko o ka malama o Novemaba i hala iho nei, ua hiki mai a ua nana ia e a'u 165 ka-: naka; he £B<vh>kou i hookuu ia, no, ka mea, he mai okoa, aolē he Lēperia, a 104 ua hookoe ia ē lapaau. : Iloko o keia 104 ua hoihoi ia'ku he 47 ma Molokai e like me kau kauoha; he 28,. he_ mau mai kakani o.ka ili, i like ka nanaina me ka Lepera, aole nae he Lepera maoli, nolaila, e like me kau kauoha ua hoopaaia lakou ma ka Halemai a ua lapaau ia, a ane paha e olā loa, a hoouna ia'ku i ko lakou mau Avahi . ponoi, me ka laau pu kekahi. He 26 e noho nei a e lapaau ianei ma ka Halemai, oia hoi ke koena no ka Mokupuni o Oaliumai." 0 na mai Lepera a pau i ike ia ma ka Mokupuni o Oahu, ua nanaia a ua lapaau ia, aka, ua manao ia he mau mea ua pee, a ua hunaia e na makamaka. Ke huli nui ia nei lakou. He 69 mai Lepera no Maui mai, a ua manaoia ua pau mai na Lepera o ka aoao Komohana; o ka aoao Hikina koe, ake lawe ia mai nei lakou. Aia a pau o Maui, alaila e hapai i ko Hawaii, a ke lana nei ka manao o ka Papa e pau pono ana keia hanā-iloko o namalama eha a elima paha e hiki mai ana. Ka huina nui o na kanaka i nana ia e ke Kanka ma Kalihi a hiki wale i keia manawa he 234 ; he 79 o lakou i hookuu ia no ka Lepera ole; he 57 i hoouna ia'ku e noho ma Molokai; o kekahi mau mea j ua akaka ko lakou mai ano e, aole he Lep'era; a o ke koena i koe aia no lakou ma ka Halemai o Kalihikahi e nohi nei, e lapaau ia'i. Mamnli o ka noonoo pono ana o ka Papa, ua kuai mai lakou hemauhipi, hipa, kao, a mea e ae, no ka poe e noho la ma Molokai, i mea e lilo ole ai ke dala ma keia hopeaku. Ke hoike ialeu nei me ka olioli, he oiaio no, ua hoopomaikai nui ia keia poe ma ko lakou hoihoi ana'e na ke Aupuni -e malama. Ua maikai ko lakou ola, a ua oluolu ka noho ana; no ka mea, mamua ua hoonohoia lakou ma na hale liilii, ua nana ole ia, a ua hilahila hoi ke hele iwaho. I keia manawa nae, ua hele i ke akea ma ke kulanakauhale. Ua hai ia mai makou o ka poe i hele aku nei e noho ma Molokai, ua maikai ko lakou mau manao, a o ka poe •kino ikaika, ke kukulu nei he mau hale noho, a ua hoomaka hoi ka mahiai.me ka manao e noho paa malaila, ke olelonei no lakou,ua hoihoi a maikai ko lakou manao e noho malaila, a pela io no ma ka nana aku. Ua ae ia e hele a noho pu kekahi poe makua me na keiki, a o na wahine a kane paha me kona kokoolua. Ua kauohaia o Kauka Hilebarani, oia hoi ke Komisina a ka Moi ma Kina, e hele akuaenanaponoia na Halemai Lepera ma na aina a pau ana e hele ai, a e hoike mai imua o keia Papa, no ke ano o ka hana ana a me ka lapaau ana ia mai ma kela mau aina. Ua hookaawaleia $1,000 e uku aku ai i na lilo o ke Kauka. Uahoike mai kela ma kā palapala, kana mau mea i ike ai, aole nae he ano e, ua like me ka kakou e ike nei no keia mai, no ka mea, ma ia mau aina, aole no i nana ia a malama ia paha na mai Lepera. : Ua makemake ka.Papa e kuai a e hoolimalima paha i.kekahi moku elawe aku ai i na nae i loaa. A mahope, ua hoolimalima ia ka moku kialua " Warwiek," no na dala he 250, no 'ka mahina hookahi; aka, no ka lohi o ka holo aku holo mai malalo o ka hoolimalima, nolaila ua kuai maoli ia a lilo mai kela moku no ka Papa; $800 kekumukuai, a ke lananei ka manao e holo 'pono ana ka hana makeiahopeakn. O kela aina i kuai ia ma Palolo, no ka Papā no ia, aka, e hoolilo ia ana no kekahi oihana e ae e ke Aupuni. Aole no i akaka a hiki wale i keia wa> no ke ano o keia mai, ina he mai lele paha, a ina aole. Eia na olelo a ke Kauka e pili ana i keia : " Aole no i maopopo lea ia'u no ka hiki a hiki ole paha elioola loa i na mai Lepe-. ra, no ka mea, ua hoihoi ia'ku lakou mā Molpkai e kaawale āi mai ka lehulehu ae, aka, e pono no ke waiho mai kekahi o lnkou maKalihi, e hoomaopopoia keiamea. Āole no hol i akakāleā' ke,ano o kamai, . ina he māi iele paha, aole paha. Iwaepa o ka poe i leomo mai ma ka Halemaio Kalihi, ekolu wale no o lakou i ae maoli

mai, ua loaa no iloko o ka ohana ka mai Lepera. Ake manao nei- no au, aole keia he mai lele, ke ole. e noho pili loa kekahi me ke kanaka mai Lepera."

Iloko o keia maiu makahiki elua, aohe mai ahulau ma keia Aupuni. Ua hoikeia mai no kekahi mau mea i manao wale ia he mai puupuu liilii ko lakōu, aka, ika nana pono ana aole oia.

Ua malamaia ka oihana o lima, a ua kohoia ma kelawahi keia wahi kapoe kupono e hapai ia hana. Ua kakaikahi paha ka poe i o ole ia ma kamokupuni o Oahu, no ka mea, ua hooko pono ia kela hana e Mr. Doiron, (Apale,) ka luna o lima noia mokupuni.

Ua hoolilo ialeu na laau lapaau ma k:la wahi keia wahi kahi. i nonoi ia mai, ma ka lima hoi o ka poe i ae e haawi wale aku i na mai ilihune,.a ua.manaoia, ua pakele ke ola a ua hooluolu ia ka noho ana o kekahi poe ma ia hana ana.' Ma -na palapala hoike a ke Kauka e malama nei ka waihona laau lapaau o Ho-, nolulu, kahi e lapaau ia'i ka poe i olelo ia ma ke kanawiai, " E "hooeini ait2a ino," a pela aku, ua hoomaopopo ia no ua emi mai kanui ona wahine i hele mai iloko o na makahiki elua i' hala ae nei, mai ka wa i hooholoia 'a i hookoia ai hoi ke kanawai no ka palapala ae holo. Ua emi no hoi na kaikamahine e hele mai ana ma Honolulu e hookamakama ai. 0 kekahi poe wahine o ia ano, ua lapaauia lakou ma ka, hale paahao, ua pono no nae e hana i halemai okoa no ia poe. 0 ke kukulū ana i Hale Malama Pupule, oia kekāhi haiia i pili i ka oihana oke ola oka lehulehu. Ma ke kanawai, ua haawiia na ke Kuhina Kalaiaina e hooponopono ia mea. aka, ma muli o kona noo. noo ana iho, ua kuka oia me na hoa o ka Papa, a ke hoike aku nei lakou me ka hoihoi o ka naau, ua loaa he wahi aina akea, a kupono, no hoi, ma kahi kaawale e kukulu ai i keia hale, ake kukuluia nei no. Ua lana ka manao aohe e liuliu a paa ka hale a e hoonoho ia'ku malailakapoepupule. I keia wa ua malama ia lakou ma ka Halewai a me ka Halepaahao, he mau wahi kupono ole hoi e malama maikai ia'i ka poe i loaa i ka mai menemene o ka pupule, he inea no hoi ia e oi aku ai ka pupule ana. Ke lana nei ka manao .o ka Papa, e wae mai ana ka Ahaolele i puu dalano ka Hale Malama Pupule, me ka manao manawalea Karistiano.

E OLA KAI MOI KE AKUA. No ka Papa, | F. W. HUTCHISOH", ! Peresidena o Tca Papa Ola. Na Lilo o kx Papa Ola. iloko o na Ma£abqgc EICA I PA? AI iIAEAKI 31, 1866. E hoemi ai i ka laha aōa o ka mai Lepera, penei: Aina ma Paloio- $1,002 50 XonalilooDr. HilebaranL.. 1,000 00 Aina raa Moloiai.; 3,471 75 " Kalilii, Oahu 665 00 Xa hale, pa, a pela'ka, Kalihi 3,702 03 Xa kahiko halemaKalihi... 764 50 Kela a mekeia lilo no kaHalemai uia Kalihi,oia hoi no ' ka nku oke Kanka,kaLnna,nalaaa,kapoepaahana ' a pela'ko, mai ka la 12 o 3Sov. 1865, a hikii Maraki, •31,1866..:. 982 75 Na lilo no ka mea ai a me ka lolemaKalihi 1,039 15 Na lilo no ka mea ai, lole, laao, mea paahana mahiai, waa, npena, kaa, bipi, a peli'ka, no ka poee noho ana maMolokaL 1,80143 Hooliloia no na holoholona, e waiho aka nia Molokai— bipi, hipa, kao, a pela'ku.. 450 00 Uka oka Luna ma Molokai, . 4mahina........ 133 37 No ka hoolimalima ana ika , • moka\Varwick 1,000 00 $16,012 48 Kkla Lilo keia Lilo o ka Papa. Uku no na Luna, ka pale ana aka i ka mai pnopuu liilii, a me na mai e ae, a no kela liloieia lilo 1,357 34 Waihona laau lapaau ma Hawaii, me.ka uku o na lana. 1,372 00 Waihona laau lapaaumaMaui . .. ame Molokai, me ka uku 'o ' naluna 785' 50 Waihona laau lapaau no ,Oar ; . hu, a meka ukuo naluna 2,500 00 Waihonalaaulaj«aunoKiMi- • ' ' ' . ai,a niekauku,onalaDa.. . 69,0,37 i . Kaolimaana, mekalilo no ~ J 'ka 50'" ' No na Aha K0r0ner0...... 5L50 — 57,231 21 Koena dala aole i hooliloia.. " • 6,756 31 ' $30,000,00 Ka poe aole ma ko lakou wahi kupono. Ke.kanaka hiamoe, me ka puka ihu nono iloko oka halepule. He kahuna anaana ake nui ina pu.awa oka mai. He keiUi holo wale i ka wa kula. JC7=» Halawai akn la kekahi wabi' kanakn me kekahi, i kekahi kakahiaka la pule e lawaia ona, rea kapa o kekahi muiiwai, a i aku la ia, " Un hana hewa .oe, no koa lawaia ana ma ka la Sabati." A i niai la no hoi kekahi "Aole paha wau i ku loai ka hewa, no ka men, aohe wahi ia i ai iki mni nei i ka'u makau a aui wale ka la." •. Hai mai la kekahi kumukula i. kekahi wabi moolelo penei: ,E ao ana aa ma kekahi wahi hale kula kuaaina. I ke kakahiaka mua o ko'u hoomaka ana e ao, nana ae la au n puni ka rumi kula, ike aku la au i kekahi noho ekolu wale no wawae, a ninau aku la au i kekahi wahi kaikamahine; "O ka: noho auanei keia o ka mea hupo, loaa, ole,o 'ka hnawina e noho ai ?" ' I mni la kahi kaiknmahihe, " Pela io paha, ho kn m«a, he ik'e mau auanei au i-'ka noho o ke kumukula maluna ulaila."