Ke Au Okoa, Volume II, Number 16, 6 August 1866 — O J. Koii, kau i Kapua. [ARTICLE]

O J. Koii, kau i Kapua.

Kaulanaula Waimakaakamanu, Honolulu, Iulai 9, 1866. E Ke Au Okoa E;- Aloha oe: KA MOOKUAUHAU O PAPAIKANIAU. 10. Owai keia kuauhau lapuwale, he hehena, he pupule ulaia paha, ua ike akea oukou i ka makahiki i hala ae nei, ma ke Kuokoa, Buke IV., Helu 39. Ua maopopo ka mookuauhau o Nanaulu. Aia malaila na keiki a Mauweke. O Mauweke noho ia Naiolaukea, o Maulieleali ka mua, o Keaunuiamaweke, o Kalehenuiamaweke, o Kaehunuiamaweke, o Kanoeaulani. No ka Ewa keia mookuauhau, o ka papa ia a me ka honua. Mai Halawa a Honouliuli, o Keau keia nana i wawahi ke kaiwaenahonua o Ewa, a lilo i Awalau o Puuloa, no ka pilikia o na makua a me na hoahanau ona. Pela oia i wawahi ai, a ke waiho nei ka moolelo; aole paha oukou e ike ana, ke hoolaha ole ia ka Moolelo Hawaii. 11. Ma ka mookuauhau o Nanaulu, he kanaha mookuauhau e pili ai o Papaikaniau me Kanealai, a he kanaha mookuauhau e kaawale ai laua. Ma keia mau keiki a Maweke me Naiolaukea, aole e pau i na mookuauhau he eono kanaha. Mai Oahu a pili i Kauai, a pili ma o Kaie la, a ma o Kaweloaikanaka la. Pela ka pili ana i Maui, i Hawaii, aole no paha e loaa ia J. Koii, ka mea, he apo lau, a he apo wale. 12. O Keaunuiamaweke, noho ia Wehelani, hanau o Laakona ka mua, o Nuakea he wahine, o Nuakea keia i noho ai ia Keoloewa ke keiki a Kamaumau, ka Moi o Molokai, ka mea nona ka puukaua o Haupu, he alihikaua o Kapeekauila, ma o Nuakea me Keoloewanuiakamau. Maanei e loaa o Kanealai a me Papaikaniau, me Uluehu, a puka ia Kekuanaoa. Mahope e ikemaka no oukou, ke olelo kaena nei o J. Koii apo wale, no Hanalaanui, ae, ke ae nei au i ka hana welau, a apo wale, a haalele i ke kumu o ka mookuauhau o Punaimua, he koki o Hanalaanui, aia i ka welau, i ka mookuauhau o Haloa. 13. O Laakona keia, nona ka Ewauli, noho ia Kahoanookalani, o Kukapunuiahoano ka mua, o Wailuanuiahoano, o Kaionuiahoano o Kamaahoano. O Kamaahoano keia a Koii i hoopau ai i kona akamai kuauhau, me ka olelo iho, oia o Papaikaniau, mahea iho la o Kanealai? Ma ka lalau, ma apo wale. Aia wale no ka hoi oe la e liki mai nei i ko akamai i ke kuauhau, kau i Kapua, ka auwaa panana, ku i kahakai ka mea haku ole, hooku ke kii i Kahua. 14. O ka mookuauhau o Kamahoano i noho aku ia Leleaola, hanau o Kanalukapu, ma ka J. Koii, ua nui ka poe i kiola ia. O Kauaikapapahonua, o Kahaikuamoowalu. I. O Kahaikuamoowalu. 11. O Kanawahine, o Kaneakauhiakalohelani, a pela aku ka hauleula ana o ka poe nona ka moolelo. Hoole iho la me ka hana ole a pololei, me ke ao ole i ke kuauhau a ailolo. O ka ike poomuku, oia ka mea e kaena ai, auhea iho la o Kanealai? Kupanaha ka haule i kulakula i ka alaala palu. 15. Ina no paha e kuauhau o J. Koii, a hiki i ke kanaha mookuauhau, e like me keia ka lalau, aole no e loaa, no ka ike ole. He makehewa ia'u ke hai aku, o kona lalau keia e hai ae, i ike oukou. I hiki ia oukou ke olelo kaena ae i ke akea, he oleloa o J. Koii a me kana kumu kuauhau o A. Unauna, kona makuakane. Nolaila, ke olelo nei au ia oukou ma ke akea; ua haule hilahila o J. Koii, ana i hoopapau mai nei me ka haanou, he pua au

na Kanealai, malalo ka makahelei ka pili ana ana ia Kaneala. 16. He lili paha ia Kamaipuupaa, i ka poe o Kanealai, i ka poe moopuna a Peleuli, ia Kuhia ma, a me kekahi poe e ola mai nei. I hea la o A. Unauna, i ka manawa e ola ana o Kalanikuahulu, na moopuna a Kanealai, ke kanaka i lewa ka lani a me ka honua. 17. I hea la keia akamai nui o A. Unauna, i ka wa ola ana o Kamehameha I. Ua hii ae o Kamehameha I., ma ka umauma ia Kapapauaiokalani, o Kekuikelehonua, ke kaikamahine a laua o Manono, na moopuna a Kanealai. I hea kahi i huna ai o A. Unauna, i kahi piopio keiki ana ia J. Koii, alaila huai ae nei i ke akamai. Auhea oe e ke keiki a ke kauwa maka wela, ke waiho nei iloko o ke keiki a Kapakanakaolani, ka pii iluna ma ka aoao kiekie a me ka aoao haahaa. O Auwahikika, o ke one paa o Auwahikika, o ke kaha o Hawaii, ua pili i na'lii, a uapili i na makaainaoa a me ka aoao akua a pau. Aka, ua aoia mai e huna ia mea. Ua ao mai ko'u mau kupuna o Kaakaukahemalani me Leihulunuiakamau, o Keakahiwaokalani, o Kukalanihooneenuu. Ua hala nae lakou i ka wa i hiki ole mai keia wa maikai a me keia au hou, oia ka malamalama oi aku i ka ike o ka wa kahiko. 18. Ua ao mai no nae lakou mai lele mua, a o ka lele mua ka make. Mai hoopuka i ka ole, olelo pili ole, e nana mua i ka leleaoa, he ulia ka make. NA KUPUNA O KEKUANAOA. 19. He mea akaaka na'u na olelo a J. Koii no Kekuanaoa, ma o Hanalaanui la, o Kekuanaoa ibo no ia la, mahea Ia o Kanealai ? Ma ka niho. Ma ka kakou ike aku, me he mea la, ua pau kana wahi ike kuauhau. Auhea oukou e o'u poe makamaka a pau, he welelau i koki loa ka J. Koii, a ke hapai nei i ka lewelewa. O ka mookuauhau o Punaimua me ka mookuauhau o Nanaulu, oia ka papa a me ka honua o Kekuanaoa, he welau o Hanalaanui. O ka mookuauhau o Punaimua a hiki ia Laamaikahiki, o Koolaupoko ka honua, malaila i hanau ai na pukolu a Laamaikahiki, o Laamaiulialoa, o Ahukialaa, o Kukonaalaa, he mau mookuauhau okoa keia e pili ana ia Oahu a me Kauai. Ina, owau ka oukou kumu, aole e pau i ke kanaha, e hoomanamana a loaa no o Kekuanaoa a me Kanealai. E piha no ka buke okoa no Kekuanaoa. No ka noho ana o Laamaikahiki ia Halaula, he wahine no Kohala, alaila, komo iloko o ke kuamoo o Nanaulu. Loaa ia Laakapu, akomo i ka noho Moi o Hawaii, puka ia Kauholanuimahu. Loaa mai na'lii.o Hawaii, a o Kekuanaoa no kekahi. 20. Maanei kakou e hoomaopopo ai i ka makaukau o ka huhewa o J. Koii. O Nuakea ke kaikuahine o Laakona, no ka Ewauli a me ka Ewakea. Noho ia Keoloewanuiakamau, Molokai, hanau o Kapauonuakea, kai noho ia Lanileo, o Kamauliwahine, kai noho ia Laniaiku, o Kaaeikapuahakealani, o Kukapuahakeaalani, o Huaalani. Ua lohe paha oukou, ua hele auwana mai o Kanipahu me ka ike ole ia o kona ano, a ua moe i ka wahine makaainana ma ka aina o Naiwa, mauka o Kalae, Molokai, ua noho i ka hale makuahonowai, ua loaa ke keiki oia ke kupuna o kekahi poe alii oia aina. 21. Aka, ma ke kauohama Paao, ke kahuna ; ua nele o Hawaii i ke alii ele. Ua kuhikuhi ia mai ke alii aia i Molokai, ka Moi e hooalii ia Hawaii. Nolaila, ua kii ia ka waa huli alii, a loaa i Kalae, ma Molokai. Aka, ua hilahila i ka hale makuahonowai, aole uku, nolaila, ua kuhikuhi ia ke alii i na pali hulaana, oia o Kalapanakuioiomoa. Ma keia mau mookuauhau o Kaneikapuahakea, me Kolohaialani. E loaa no o Kanelai a me Kuimeheua, a me Uluehu. No ka ike ia ana o Kanipahu he alii, ua noho ia Hualani, ka wahine alii o ka ohana Moi o Molokai. 22. Ina oukou e nana i na wahi poomuku kuauhau a'u i hoopuka iho nei ma ke Kuokoa, e loaa no ia oukou. O Kanipahu kai noho ia Hualani, hanau o Kanaloa ka mua, o Kumuokalani, o Laaikiahualani, a o Kalahumoku. Loaa no o Kanealai ma keia mau mookuauhau. Aole no paha o J. Koii i ao a pau. Ma kahi i lalau ai o J. Koii, malaila au e hoomoakaka ae ia oukou. [ O Kuaiwa kai noho ia Kamanawaakalamea, hanau o Ehu, noho ia Kapohauola, o Ehunuikaimalino, noho ia Keana, o Paula, noho ia Ahuli, o Panaikaiaiki, noho ia Palena, o Ahulinuikaapeape ka mua, o Koiniho, pio laua, hanau o Kailiokiha.] Mahope o keia, aole o'u hoohalahala, aka, ina pela kana ao ana me A. Unauna, ke olelo nei ao imua o ke akea, i ka hawawa a me ka lalau maoli. Ua oiaio ka'u e olelo nei mai ka mua a ka howo, o ko maua hoopuka kuauhau ana, he opo wale o J. Koii me A. Unauna, i ke kuauhau, ua kikoi wale me ka haalele. 23. O ka holo ana o Akahiilikapu, ke kaikamahine a Umialiloa, me Mokuahualeiakea, a hiki i Kauai, komo iloko o Kahakumakaliua, ke keiki a Kalanikukuma me Kapoleiakauila, na'lii kapu moe o Kauai, i hanau i Holoholoku, hanau o Koihalauwailaua o Keliiohiohi. Lona mai ke aweawe kapu o Keakamahana, oia hoi ke puka nei o Nanaulu me Punaimua, nolaila, be Manokalanipo, he Kuilhewa ia Kekuanaoa. Eia ka mea hoohalahala, ma kau mau olelo, me he mea la, he mau olelo ino kekahi au ia lakou ; nau no ka piikoi i mau hoiko lakou nou, o oe ka lalau me ka hookano, a he puni ke kikoi, ho hoike o Kekuanaoa, o Kanaina, o Kanoa, o Kapoli. Aia mahea ke

kanaka i like pu me J. Koii, ka hookano a me ka hookiekie? I Wailuku kela e kuhi lani mai ai i na wahi kahu ona. Ua hele aku no hoi kekahi e ninau i na hoike ana i kuhikuhi mai nei, he homa nae kai loaa mai. 24. Ke ololo nei o J. Koii, no Inaina, no ka makuahine o Kekuanaoa, ke olelo aku nei au, he Alii no o Inaina no Oahu, no ka mookuauhau o Nanaula me Punaimua. He Molokai, he Maui, he Hawaii, puka ia Inainainanui me ka Kahooaha, no Hanalaanui me Hanalaaiki. Ua ike no au mai ka mua a ka hope, mai luna a lalo. Eia ka hewa o ko lalau ae, ma na mea liilii, pakela oe ke komo kaua iloko o na mea hohonu o ka mookuauhau. NO KANAINA. 25. Ua nui kau mau pane hemahema, ina ua hawawa oe, e pono e hooki, ina e loea ka mookuauhau o Kuma, o Lohe, o Kahakuohua, he kupono o Kanealai. O Kaluaaha ka aina i hanau ai keia mau alii, he welau o Hawaii ame Maui, ame Oahu, no Loe. Aka hoi, no kou ike-ole, ua lilo ia i kumu hoopaapaa uko ole nau. Ina e kuauhau mai o J. Koii, ma na aoao a eha o Palila, i na aoao o Ikiiki, i na aoao o Piiaoao, i na aoao o Liloailimoohulani, i na aoao o Liloaakaai, i na aoao o Keliiokaloa, pehea ? Ke hoole ike ole nei oe, aole e pau i ke kanaha ka mookuaahau e pili ana ia Kanaiaa- He lau o Hanalaaiki, o ka mookuauhau o Nanaulu, o Punaimua. No Hanalaanui me Hanalaaiki, ua komo i Kauai, i Oahu, i Molokai, i Maui, ua pili ia Kanealai. Ina ua ike ole oe a me kau kumu kuauhau, hele mai na'u e ao aku, i ole oe e hu i ka lalau, i ole e piikoi, he kaikuahine Kahiwahiwa me Kapueohoanoano. O puiwa ko maka, a loaa ka mea e aloalo ai, i ka lele mua, a hele paha i kauhale. UA HEWA ANEI O A. UNAUNA. 26. Pela o J. Koii i pane mai nei i ke akea, ke olelo ae nei au i ke akea, ua hewa o A. Unauna, ua pili kona hewa i kona mau iwi, ina o kela au kahiko, no keaha ? O ka menemene i ka leo o haule wale, he leo ia iloko o ka haiki o Kakae he leo pahe peepoli iloko o Maheha, ma ia leo, i lilo mua ai ke kaikaina ma ka noho Moi, mamua o ka pii ana aku, o kona hanau mua ma ia wahi. No ka mea, o ka hanau mua ke hiki mua ma ia wahi, o ka menemene i ka leo ka mea nana i pale mai. Aole anei oia leo kai hoopaa iho, "A i noho olua a nui, oia nei kau wahine, oi ala kau kane?" Aole anei he leo kauoha kela, a ua malama ia o haule wale ia leo i minamina loa ia i ka wa kahiko, a pela no ikeia manawa. Ua aloha ia ka leo i ka pane mai, ua kulu ka waimaka o na makaainana, a me na'lii. Ke olelo nei au ma ke akea, o A. Unauna anei ka iwi kuamoo, a ka Ilamuku e hoopaumoko ai i ka leo alii kauoha ? Ke olela nei au, aia a ala hou mai o Kalaniakua oia ka mea nana e wehe, aole o A. Unauna. Ua ko anei ka A. Unauna mau olelo, ua mumule me ka hilahila ole, ua hoohoka ia. O kana mau olelo a me na olelo leleaoa mahaoi a kana keiki ua lilo ia i pohaku kuia no lakou, a hiki i ka hope o kana ohana. EE KULEANA ANEI NO S. M. KAMAKAU. 27. Ke hai akea nei au, he kuleana ko kela a me ko keia e olelo, a e wehewehe, a e hai akea ae, no keaha? Ua noa ia olelo alii, ua haawi ia i ke akea, no na'lii, a me na makaainana, ua kukala ia, ua puka i ke akea, aole mea nana e keakea, aka, he hilahila ko A. Unauname kahi piopio ana i ka haule ino i ke kuauhau, no Kepoookalani. Ua hele imua o Lani A. L. he olelo akiaki, he olelo akilolou, o ke kae o ka ipu, ke loaa, aole e loaa i ke ano kanaka elike me keia i ka wa kahiko, ua ike na'lii i ke ano oia kanaka, oka akiaki lolou, ua hoka no o J. Koii, me ke kumu kuauhau ana, no kona hilahila i kana hoopii ana e uhi ana i nalo kona hilahila, laka, aole o'u manao i kana mau olelo uso ole, malalo no o'u i mahi kalo ai i kekahi mau loi kalo ma Wailuku. Ke hoopuka ino nei ke keiki a A. Unauna oia o J. Koii, mai ka noho Moi, a ia Kalakaua, a ia Pauahi, ka pua a Kanealai, a ke hookae nei ia Emalani, ke hoole nei, aole na Kekunuialaimoku, ke keiki a Kalaninuiiamamao, a ke olelo mai nei na Ahuai, he hookae maoli, he hana kupanaha a J. Koii. E manao ana paha e pau ke kiekie o Emalani Kaleleokalani ka moopuna o Kalaninuimalokuloku, pehea ? Ua mae ia oe, noho iho ilalo o pipi eueu ko wahi kupuna wahine ma ka aoao o Kilioe-noho iho i ka hale paa ou mau kupuna, mai hana kuauhau, ua ohipua, ua hai imua aku no au ia Kapia me Oloolo me Ohikui, a o ka ohi-e haule pu i ka puka o ka hoka. Aloha wale i ka eku makapo kukui pahu haule i ka ike ole. • S. M. Kamakau.