Ke Au Okoa, Volume II, Number 22, 17 September 1866 — Ke awawa o Palolo. [ARTICLE]

Ke awawa o Palolo.

He aina keia ma ka hikina hema o manoa, a ma ka hikina hoi o Kamoiliili, a ma ka hi-

kina akau o Waikiki. O keia awawa o Palolo nei, ke huli pono nei kona alo i ke komohana hema, he kualapa pali ma ka hikina hema, e alai aku ana ia Waialae, a he kualapa pali no hoi ma ke komohana akau, e alai aku ana ia Manoa, he lalani mauna ma ka hikina akau, e alai aku ana ia Kailua. Ua oki ia mai na kualapa elua nei, o Palolo e ke alanui Aupuni; aole i hiki loa keia mau lapa i kahakai o Waikiki, he mau mile elua no nae ma ka aoao ma nae, a hiki i Leahi, o Leahi he puu ia e kupono mai ana mamua o ke awawa, he aui iki nae ma ka aoao ma nae, i ike pono ia aku ka uluniu o Waikiki, a me na moku holo ae, he ike loa ia aku no ka moana owaho loa, a hiki aku i na kakailani. He mau wahi kaulana no ma keia aina o Palolo, i holo i ka haku ia e ka poe haku mele, o Kuialauahi, o Huewa, o Mauumae, o Kaimuki, ka pahu hae nana moku e ku nei, a o Kaauhelemoa, mauka. He mau ili aina nui iloko o Palolo nei, i kapaia he mau Ahupuaa paha, 1 Kekio, no Keekapu, 2 Kapahulu no W. C. Lunalilo, 3 Kaauweloa, no ke Aupuni, i kuai ia iho nei e ke Kuhina Kalaiaina no ka Papaola,4 Lele o Wailupe no Palekaluhi, 5 Pakele no ka Moi, 6 Waiomao, no ke keiki a J.W.E. Maikai paha, no ka Moi no paha, he mau awawa nui i i komo loa i ke kuahiwi, no Waiomao, awawa hikina, no Kekioi awawa komohana, he wahi awawa uuku mawaena no ka Puhulu, hookahi lapa muku nui mawaena, no Pukele & Waiomao. Ke ano o ka lepo, aole maikai ka lepo o keia aina he lepo alololo, me he Palolo la, e like no me ka inoa o ka aina. Ina hiki mai ka wa ua, he pohopoho loa, pii ka he-u i na kuli, ina hoi he wa malie, wa papaala, he oolea ino loa ka lepo, aole kupono na mea kanu, ma kahi e pili kuahiwi aku ana, he lepo aula, a malalo o ka ulu laau, he alololo no, o ka lepo ma na kaupapaloi, ua like pu no, a no ka noho mau o ka wai, ua palupalu no, i na hiki mai ka wa maloo, ua puhiia ka ai i ke ahi, kahu kahi ai i wahie no kahi ai. Ke ano o ka wai, elua kumu wai o keia aina, he wai no kuahiwi mai na ka ua, he wai puna, aia ma Pukele, ina aole kela wai, ina ua oki loa o Palolo nei, e kahe mau ana ka wai o Pukele, a no ka nui no o na aina, a me na kaupapaloi o na kanaka, he ane ameume no, a pulu ole no ko kekahi.

Na makani. He makani mau ma ka hikina akau mai, i kapa ia he kaomi, a moae ma ka hikina mai, a he kona ma ke komohana hema mai a he hoolua ma ka akau ama ka hikina aku mai, o koonei ma kani wawahi haleia o ka hoolua, e hina no na kauhale ano nawaliwali, a makaukau mua ole i na mea e paa ai, he makani ikaika no ke kona, aole nae e like aku me ka hoolua, he nawaliwali no ke kona maanei, koele aku nae ma na koolau o Kailua ma, Makawao ma, Waimanalo ma, aohe nao ai i kapaapaa. Ka noho ana. He maikai no ka noho ana o keia wahi, a he aloha no koonei kamaaina, i koonei noho ana, helewale no ma kahi e, aloha ae no ke one hanau, kaia lamalama o ka po o ua aina nei, a he moolelo no ko onei iloheia no ka poe makilo, (i ka wa kahiko paha ia, ) ʻIna hele kekahi poe i ka lamalama i ka po ma Waialae a me, Wailupe, a hiki loa aku i ke kaha o Maunalua, a hiki i ka wa kupono e hoi mai ai, e makilo ana hoi kekahi poe i ke alanui, e moe kakaikahi ana ia wahi aku, ia wahi aku, he mea maa mau hoi ia maanei, ke nuku hele mai la ka lawaia, a hiki i ua makilo nei o moe ana, o ka haawi iho Ia no ia, ina he uhu ka ia, hookahi no nae, aia aku no ia makilo ma mua, he nenue hoi kana ia, a pela aku, a hoi mai no hoi kekahi lawaia mahope, e moe ana no ua makilo nei, a ike he uhu ka ia mua e waiho ana a haawi no e waiho ana a haawi no kela he uhu, a pela aku, he mea maa ia maanei. He kakaikahi. paha ka hana ia i keia manawa, he wa naauao keia, iloa no i ka lawaia a pae mai i kaha one maloo, e noho aku ana ka maauauwa, o ka lilo ae la no ia i ke kuai ia, hoi wale ana ia uka o Palolo, o ka lea loa aku la paha ia, e haawi papahu iho no la i ka poe makilo, like no la me ka wa kahiko. He aina anuanu no hoi ke hiki mai ka wa hooilo, o ka poe wale no ia iloko o ka hale, o ka poe ikaika e loaa no kahi ia maka o Kaalawai ma, Kaloahole ma, i ka anae holo, a lawe mai e kuai i ka poe maauaauwa wale o kekahi poe no hoi, maauauwa no ma Honolulu i na eke ai, a loaa mai la no ma Honolulu ka ia, ma Ulakoheo kahi makeke ia, ina ikaika ole ke kane i ka maauawa, o ka ia no a Kamehameha i nui ai, oia no ka ia. Na kauhale, Maluna aku o ke 50 a malalo mai o ke 40 ka nui o na hale o Palolo nei, 7 hale pililaau, 5 hale kepa olalo, a pili maloo luna, o ke kaena he hale kahiko ano Hawaii no mai loko mai nae o 7 hale pili laau, 2 mau hale no ka lehulehu, 1 halepule, 1 helekula, Na kanaka, Aole au i helu i ka nui o na kanaka, kokoke elua haneri paha, aole nae he mau kamaaina wale no, he malihini mai ka nui, o keia mau mokupuni ewalu i noho kanaka ia, nolaila mai lakou, A mahope au e hoakaka pakahi i ka huina nui o lakou, a me na aina a lakou i hele mai ai, a me ka nui o ka manawa i noho ai maanei. Joseph H. Kanepuu, M. K. Palolo, Sept. 11, 1866.