Ke Au Okoa, Volume II, Number 36, 24 December 1866 — HE KAAO NO TONEIAHUANU. Ke Kilohana Pookela o Mesiko, i unuhi ia mai loko mai o ka olelo Paniolo a i ka olelo Hawaii. [ARTICLE]

HE KAAO NO TONEIAHUANU.

Ke Kilohana Pookela o Mesiko, i unuhi ia mai loko mai o ka olelo Paniolo a i ka olelo Hawaii.

OS : ...M : : S!-t .. __». • -*"****■;;7-. 1 ; Eīka pSefe heluKelu ana i keia Kaao, alohaj)ūlcqu—:ETa' ihai' ke ""Kilohahli Pookela'"o aku-la e,« launa <?luolu me; o'ukōn' mrc lfolia,' i loaa 'arfco 'olikiou hoā u kamailio o ka manawa'hana ole; ka meu hoi ma-ko oukou mauHome'oīuoīu" ā meīia malamalama o ka ipu ku};ui aila honuA ma, ko-eukou mau hale, no nijp<^koliaih'ai.!o'it : e kulana-hana..aumoe; / s-er: "a-k'a''mea! n'ona kei'a Kaaō.'.a me kana mau hana i ku i ke aloha henui wal '•'* T ,T3 ~'T le, •a-=fe l ōthue W'aliWne! ewa i*eo"' oukou • mau ptuw'ai c tn% i: k'a &-nlialia"'fiīoha. Nolaila, e lā;.!nĒpfepi?i;&ef ail oukou :f na Kaao oi loa aku o ka lealea a me ka make-; -'■• <,o ■ e. .S. ■ ■ _ • •■ ■ ■ make;.oiai; he-nui wale ia mu ka-waihona'o-ka' ikie kaka'ii"Kaab, Ve ni'au makahe nui wale-ke hoopuka pau ia, nolaila, e lioomaka &lco£ e J hel'uhelū i ka aiea nona ■ " -£\ .£ ' ... J : .. •!' - - keia Kaao f hai'^ia':" Ka hoomaia ana i ka olelo no leeia Kaao ma- * r lalo iho, ma -J:a koakaka ana. 5Vi i v * |/ " * l. No —Toneiuhuanu, he keiki, oia na ke Kiaaina o Mesiko.'' " •2*^o—Xoneiakulia,. he kaikamahine. oia iK r.-; •*■• . \ no."ka-.oha'o,ā-alii:o Mesiko. : •• Srifo—Toneiaameti, he kaikāniāhine oia t 4. W(^Touatafaie,*hē -keiki-'malwa'ioana oia 110 Mesiko. 5. No—Jlrapiarila y <m ka Hooilina Alii o Mesiko. } _ , ... -■ . K'e pe ejia mea heluhelu i na ioo»:0 Jva-poe kei.a Kaao, o T<)neial»uantt ka .'inua, ka mea'lwi -Kaao, a o Awpunūa' ka imea'.nana i pani 'aku; nolaila, elima leeia Kaao, a , pau ka -olelo āmf'no lai{ou 7~ā 1 aīl a, e liele-nō 'k'a'Eou ioa fa nēi, •? £ r mē ka 'laula."" Ua hanau ia o Toneiahaanu ma Mesiko, he Kiaaina kona makuukane nolaila; i kona wa i hanau mai ai; a>hiki i.ka hala ana o na malama eono, ua ike maopopo loa iho la kona maikai o ka lana keiki, lfa mea i'poka mai mailoko inai. a ka haiki a me ka pilikia/ hoi p-ka puhaka oka iwiaoao'; o koa'a makuukaie,jka mea hana e-hoopuīnehāoa i'-ka poli'o kona mnkuakane ō'na po' kehau anu o Mesiko, alaila, e ka-pa.ia--kona inoa ojka hiapo. Mai ka.wa uuku m&i.o ,Tai,eiaiiuaniJ,a hiki i ka .jmni ana, oia hoi, hookahi makahikr,!Da pit mai ka ni a nie Ica afetii, oi kelakela'o ka mea norra keiaEaa'o, na hala.m«waho on.a palena.o na kulana o na kaiiakaa pau'o M#siko, mai na kulana kiekie a papa huahaa loa, nolaila, nui ke alohn a me-ka olioli-o -na makua, a ua lilo no ia i"m6fQ)u iinheienoa nhlaila, ,i īra ;hikj | aiia'i "elia o ll'ōheiahuann, uā | -noo&oo" t6o,k6na y mao ; a«icoiLi* kā mea e pioae 4 re.r.,.. j ; . ta. i*n rw. ; I -ai/ka leufe..'hiapo; laua-i-ke ātw>-a | '&e'na kall au a'." Hi wahiwii','' fce keiki hoolohe loa, a he malama i k:i leo.o kona ( (nāii fiātattflūē^kfcpaldke ; ōle; aku,."abl«; i ike ia'. e ! k.r lehiilehu a pau r •;■»!i •, •?-: ,l • ■ . loa, ua noho malu Joa oia mē ka hoolohe i ka le6 inaftua/ Maloko o ka hale a i.noh» iho ai a ike !WA f ie:no oih.i-d.:Tonalafaie. >'■■■■ Ka Moolelo no ke kamai'io ena no Tonalajaie • Aeeiiie koiui ike 'anei'ia ToneiaHuanu, a me *z: .~ r «wko-lawa heaikane ana,o īonalaPaie. ma„ke kulana•kauhale alii o--ftfesiko, he- keiki oio no loko qnai o na maWaWi&l' h«' wahr 'keil<i kanaka

maikni oia, oiai, ua boike 'ah'aka 'niai kona me.y kulana 4«^ na ,l|k,e ole no ko iaoa- , wa : ihft'ria\i ai me T(>neiwh'nani>j _Ua haenai ilio fa m'ai; kooa wa'niūleu a hjki i' kona hookanaka makna loa -jiy i - :•: : • •,." ' •> . . . ang <ae,.:ifl oia mai ai i .kana : hataj ; 6ielō J 'ae ; ;la , 'oia]'i kona iWao'makun', p»iaid hiōhā nni—e !Heaha \ .'.' T^^aI naf'malran. " Owau ponoi no au«iei>i<a olua keikhi-hanau mai ai? " "Ae," w&Kf < a_na.. makua. ." He ;aloha no 'auapei olua ia'u?Afl;V(wahi , aina : mōkua. "Eia olua, ē h'aāwi mairolua.i:keka|§r^<^u^t;lqa*ai. ia' kakoū .k-a i ko kakou mauJa hope," » kona mau tn»kuraii:kwift=mak;ernBkc, a nolnlla. no hoi, 'Jtoōd, niau "makua,i ka imī *na'i'ka tioj a uQ loāa iu laua kekahilio kane i Hele .wale' .konaehuiu, a tiiiali s, ta(rikar. ,J : '' I ka >ya i loaa:mai ai o ūa'liō la, pan'e aku la ;" E'Tonaiafaif.-r-e, ua loāa-mai uei e like ?ae kou mnkemHke i hai mai ai a eia ka mea kupanaha loa, o k'a' olelo ana'aku o'T6nuliifuic i kona mau makua e hoomakāuknu i op' 'pooo a lio,ia hooikolno kona mau makna i inaua'i āke ni ua ©$i'^^i^^ha:®;^^»}jh°"l'o,? t*nko ! i*»'lwiiaun'keiki," &" Aia«w .maknukao xrooheypijslej, alaila, 'iti i 'wā' ; «!tf<re ileo ai ia'u Im3a3» wiiiiiimo rA.I i )wka ualano ka la £^»>. % h<JBtfifa kaua la, e' ku ahia mnlunn.' ona

puii, aJh.6onv&lia »ū.ai;oia e.holo, Koolilo < a<ja^ei| i oia.i ka.. ikona-, o'na. pa|i ame na awaawa a me;na ululaau i wahi lealealoa nuna, e imua o.na -maka p na puali kaua lio," a mainūa iho oia manawa, na*komo īlio' oia 1 ki>na mou knpai J aahu kupono ia' ia w me he wahi alii la no luna o ka moku' mancrwa, oia-i, u» ikē pono pah'a- oe mea-e helnHela'ana o na alii moku/ i ka wa i ieu'mai' ai na nianuwa" ma ko kakou wahi kaona alii nei, a oia mnu ono no a pau rō'a kana i liuliu iho ai r nona iho, a maluna pono 0 kona wahi papale, he -walii: hulu ulaula- i awili ia me ka hulu keokep, a p.aa : e la oia i ua wahi papale la mā kona lima'" akau, a hele aku la oia a ; ku;-malalo o # kona lio keokeo maikai ,i Jioomakaukau ia nona; a kau ae la oia maluna o ua lio la, a la oia 1 kana olelo ana imua o.kona imu tnakua, a huro ae la oia,*me ka wllmli* ae i kona papale ma kona-1?ma R afeau, a pau kana olelo ! ana,:Jtau ae la oia i kona papale maluna ilio o kona poo, a hoomaka alvu ,lq_.oia e holo, a hoomalo pono mai iā oia i ke "kā'ulawaha, J nolaila, kuu pifu aku la i "kaiia hana me he mea la o ka hana a Kilauea, ka-mea nann. e kaiue ka moana. Ia ia i hoomalo mai āi i'na' o kona lio, ia.wa-i. hooniaka <ae ai ua lio lae hapai i kona mau wawae mua, me ka pio maikai o kowa ai, me he mea la e haaheo ana oia ia ia iho.'a noomaka aku la oia e holo nui loa me ka ikaika, e pulelo ana ka hulu ulaula me ke • keok'eo 1 maluna pono-o- kona papale, e la\ve ia anaje..na eheu o ka makani aheahe kolonahe, a he mea haohao loa ia na kona mau noakua, nb ke akamai loa o'ka laua keiki ika holo ana oka Iio. ( - Ia ia e holo nui ana ma ka lio ma ke ahnui, aole no oia i kanalua iki a makau iho i ka holo launa ole oka lio: ua hala pnha he maa mile <ia ; ia ika holo ana, hoohuli ae la oia-i kona- lio ma kekahi alanui e holo pololei ana iloko o ka ululaau, a pau ka ike anā-mai i ke kulanakauhale aliio Mesiko.

A ia ia i komo akti ai iloko o ka ululaau. aia hoi, ua'hHlawai aka oia roe na piiikia e keaken mai ana mamna ona, kalii ana e hele aku ai, oia hoi konalialaw'ai ana me ka poe powa he 250 ko lakou nui, aka, aole oia i ike mua ako ia lakou, oiai. ua pee lakou maloko 0 na ululaao maluna o;naTuvme: ka makaukau l»a i na mea make, a i ko lakou lohe ana 1 ka halulu ana o na wawaēo ka lio o Tonalafaie, oia ko lakou- wa i oili mai ai mailoko mai o na-ululaan, a hoopuni ac la lakou ia ia a paa kona alauui e holo aku ai, aka, aole no i lele ae ka oilī o kona paowai no lakr>n; a i» N ial pono ia lakon,- ti»"e Da aahu ano-e loa, me he mau koa lio la, a huli ae la oia ihope, aia mahope mai ona kekaki poe-, a ma kela aoao a ma keia aoao o ke alanui, a akahi no oia a hoomaopnpo iho i ftona pilikia, oiai oia e ike aku ; arra kona mau maka i na pu kaupoohiwi e kau pololei ia mai anā imna ona ihe'na elau' a me ka hulali mai hoi o ka maka o ka pahi mia- ko lakoa mau aoao; aholo mai la lakou n hopu mai la i ke kaulawaha o korta lio, a ko iho la,' oia iio kona^wai hoon'ooiho ai i kana oTelo e hoopaka aku ai imuB o.ka poe powa. . .. ;tA ljō.iy>jini »e Ia .ka poe' powa ia fa a paa i pono kona lio. ia wa i hoomaka mai ai lakou; |e ; nina» ia ia, oiai, ua kajj .pololei loa ia.mai j In 'ka waha-o na : pu a pau"ma konai poo, a.ine* I kona<:kino;a.-p«ni, a me: ke kino ; q kona lio, i mailw ka poe powa (Mr>ney:you'life) ia -i'a, naoJho.la.. ltoaa- Jima - k* - pakeke. o ko"na lolē, ā haa"wi*aku la oia "s2s?w'ale no ana mau dnln," a'pane nku la oia, " Oia \Vale»iho : Ja noTkaTnni «£ka'u , -.J . .1 •».. mai nei rnai ko'u hale mai, nolaila, na oukou e. lioli maii. ko'u kiuo a pui.i q me kuu lio nei," oia ho ka- niahawa i huha mai' ai na'li-l ma o ka poe pi>wa ia ia mai luna a hele' ilal'o,, aole,hedala i Iouī» hou ae ma ko lakou lima, n hoopHU ae la lakou i ka huli. ana ikeJtino 6 Tohalnfaie, a hoohuli iho la' lakon i ka waha o ka lakou mau pu ilalo.o ka honua, a olelo aku la oia imua o ka poe powa, "Ua pan auaōei ka oukou huji ana in'u? " "Ao,". wahi a kā poe powā, i'hou aku la no oia, "A heaha ko'ouk'>u makemake i koe n«'u;J:" " Aole," wahi a,na pow.a. .Ina.he mākemake ko oukou i ko'umaa lole koeno a patj loa, a rrve leuu lio nei, alaila, e haawi .no au ia'pukou : me ko'u nii'namina ole." Pela oia i-olelo hou -aku' ai ma ia hope, -a hoole loa mai ia la'kuii innua oiia.'ā'pnae. aku la oia* imoa'o ka' poe powa, • «' e hele āleu, he watii hiiaolelo pokole ka'u-no r oukou a me a'u," n lohe .lakou i kana olelo, niilailu, ua ku iki iho lakou e like me ka' olelo a Tonalufaie J no kekahi mau minute pokole, me ko lakeiu ike ole i ka Tunaluf.iie mea e. hnna mai ai, imun o lakou. Ar.maanei.Qi.iko ai oe e kn ineA heluhelu i J<e ak'nmai o "Ka, Tf>na!afaie* rtiāu olele me',ka maalea loa o kaoa m'iu olelo imua o ka poe powa, oioi oia, aia rio kona kulann malalo o aa makahiki elima. • -

' "I'nWl'a oia imua ; ,o pōwa, ( " Ano, i keia waookou e ikeai i ka'u hona no'u iho." la'inalnaWa'/'lie'le iho la oiā ila.lo mai luna iho o knna lio, a ma ia bope iho, weho ae la oia i kona papnle a |>oa : mū kona limn'akau, a huli ae la oia n puni ku poe , powa.'a bal lio la oiai.kana huaolelo imua o lakou, " Hc oioio, tia Fnwe nko/oukou i ka'u mao dala'ponoi he $2» mai loko aku o ko'u pukoke,.'akn„ aole, o'u knnalua'ia.dula i'lilo al<u ma ko oukoa; lima,.aku,:he mea uuku. loa .ia mau dala:i .lilo aku ; m oukou| ; : 'me .he meii I»; ;pa like dala ha'pnumi hookahi o loko o ke kenela/iooleahi niomu'a o miihule i piha i ke dala ma ko'u waihona, a oia no hoi ke kumu' o

ko'u hele uu/iu ana' maloko o na ululaau, a me na mauna a me na kuahiwi", a me.na awaawa o Meeiko'nei."" • . ■ iho o.kana,kamailio ana, lā. wano, moe iho la oia i ke alanui.'ā hu.li' ae 'la kona alo iluna, a kau ae la kona ra»u lima nialuna o kona umauma, me he kanāka make la, oiai oia, ua hoopuni ia ©ka.poe powa, me kahaka pono o ko lakou māu; maka ia. Tonalafaie r ,aole no hoi he' leo i lohe ia 'ia wa'e pane ana'; ia wa, papai iho la o Tonalafaie i. kona umauma, a kahe mai la kona niāu_waimaka, a hoopuka ae la.pia i.kana mau olelo, penei.:' " E kuu makuakaae a me,.kuu.makuahine aloha, he oiaio,,o ka.olua kauoha keia ia'u, i na wau e loaa i ka poino a me ka pilikiā ma kahi a'ū e hele ā'i,*e. like me keia,' alail'aj e haule iho no au malunā o.ka ilr o a kauoha ae au ina ko olua mau inoā'," nolāila,-i keia wa wau e halawai 'koke ai me olua ma ka laui, a e.hoopuni ia ka aina nei e na koa, maioko a na ululaau.a me na wahi a pau:o .ka aina: nei, ua maa au i ka. ike i.kā olya m:u hana, māi kuu la'i'hanau mai ai a hiki' i keia> la, nolaila, oka poe a pau nana f lawēaku l kp'u waiwai ko'u 'kino aku, alaila, he hopena ino loa ko lakou me kā'weli'weli loa, a eia lakou no e lawe j ku. lakou ola, me ka ike 'ole o kekahi o lakou i ka makā .o ko, lakou mau ma.kua a 'me'na wāhine a me 'na keiki, a me ko lakou ohnna a pau, aole .Uekahi o lakoji e nalowale ana mai na maka māi o k uu. mau makuā " ' A ia Tonalafaie no ē kainai|,io wale ana.no ia ia ibo e like me ua 01010 i hai ia ae la maluna, ia wa, lohe'ia aku la kekahi halulu nui loa maloko o ka ululaāu, me he -hekili lā, ia wa,. i hoolelo like ia ai nā. puuwai ,o ka poe powa eka weliweli a me ka niakau nui loa' ia wā no"lakou i hoolei mai' āi'i h;i dāla a Tonalafaic mai leo lakon mau lima mai, oiai, ua pono ole uiai la ko lakou mau manao'kino a pau, a me lie mea la e hooko io ia ana no na olelō a |jekeiki' uuku nonā'ka inoa i kapa ia ma keiā Kaao, o Tonalafaie, nolaila, o na olelo akamai a Tonalafaie me ka maalea loa, a me ka halulu i lohe ia e lakou ia wa, oist iho la no ka mea nana i hookupilikii mai i ko lakou inanao a pnu, a hoihoi aku i ke dala a ke keiki uuku o keia poe hilahiia ole; mahope 6ē e ike āi e ka mea helu iielu i ko lakou hopena.

•. Ia wa no a lakou e hi-o ana me ka pio-o o ko -lakoa maa helehelena, oia no ko lakou wa i holonkuai mai na maka.aku o T»nnlHfaie, a aohee aka la lakou maloko o ululaatf, ia wa no h<>i i wikiwiki ae ai o Tonaiafaie i ke ala iluna, a kau ae la ola maluna o kona lio, a holo aku ia me k'a ikaika loa mahope 6 na powa, a i ka nana ana mui o na powa ia ia, aia hoi, ua lilo o lokoo ka ululaau i mea ole loa ia ia; o-holo haaheo ana oia imua lakou mau maka, a no ka ikaika loa o.ka' hoIo ana o ka lio o Tonalafaie, a me he mea Ia ua like ka manao o kona iio me koaa kabō opiopio' wiwo ole imua o ka mak«»; a aole : i'liulia iho, ua nalo. koke. aku o Tonalafaie niai na maka aku o ka poe powa. : A he mau ;minute paha i'hala «Pe mahope, puka aku la ka 'poe powa a pau mailoko aku o ka ululaau, ia wa no lakou i iKe' aka ai ia T'»nal:'faie e, ku ana oia iluna pono «» kekahi puu,. ua like nae me na mile elima ke ka-a-walp mawaena o lakou, a ia lakou i ike pono aku ai, nolailu. ua eini hope hou lakou iloko o na ululaau o llesiko. He mau minute paha o ko Tonalaiaie ku ana maluna pono o ka puu, lalau aku la hoi kona lima i kana o-le maloko o na.eke ē kau ana mahope o koua lio, a hon,niaka ae la oia e pnhi; iu ia e puhi »na, ua kuū pa'u mai nīa i ka ho'6 nui 'o kona lio me ka ikaika loa; a holo pololei mai la oia ma.kahi -a ka poe powa c pee nei il<jko o ka.wluliiau, nolailn, im auhee hou aku na powa ileko o ka ululaau me ka maknu nui. 'no keia keiki opiopio uuku loa, me he la he ke;ki alii <>ia, 3 he keiki :<oa hoi me ka wiwo ole, a ni.i ia mau kumu no lakou i holo aku ai'mai ko alo aku o Tonalufaie. Holo mai la oia a ko:rio. hou iloko o ka ululaaui'oia koua hoomakn ana e hoohoka i ka poe powa; holo nui loa.ae la oia iloko o.na uliilaau, e h'iopuni aiia i lia'poe pova, ma koīia holo pnepoe ana, nolaila, lohe aku la-na powa i. lf«- halnlu o na wiiwae o kalio ōTonalaf»ie m© ; ke k'ani o ka o le ma knna waha e oeoe ānn iloko o ka naWlehele; ia 'wa na powa i olelo iho ai ( ia lakou iho me ka naau knumaha, " 0 na koa io pnhn keia o u» keiki nei e hoopuni mai ne'r i ka nahelehele, i hoouni-ia iiiai nei e na makua ona n»ai.-ka lani q»ai>.e like mie ka ojelo .«, ua keilei la i ai'? " Aka, ua kuhihewn ' ka' poe powa.i.kn ikaika o ka.holo .o ka .lio o Tonalafaie t o na koa io la keia. aole ka auanei, o ua'keiki koa (iei'tio; ka nnanei. Hoopuni aela oia i na powa a puni, aole a lakōu •huaol'elo imua i) Tonalafaie, ia wa, wehe like mai la laleou i l<o lakou mau papale iinna o ke kon wiwo ole me ka. h»ohnahfta OMi.iuiua onn, me ka hoopuka mai i na huaolelo hoomalimali imua ona, ia wa, paue'Aku |a o'Tonalafiiie imua .o ka poe powo, he,250 ko 'lakoii'nui, " Ano, un kokoke nini ka manawa no oukou a pau," noluil», mnnaoio iho l)i lakou, h« keiki ma'na keia, hakn pono mai Ja ko lakou.niau maka imua o ke koa wiwo ole. nie na heleheleiih kiiomnha maluna o lakou, pane-'hoii'aku 'la' o Tonnlantie, 11 1 keia ,wa, e h'oolei'aku j ka ouleou mau pu «'me'na pnhi ilalo o kn honua, aole o koe kekhhi mea 'makemaloko o.ko .oukou.mn'u eke a me ko oukou mau limu," i» wa no i hoolei aku ai na powa i ka Inkou.mau mea miike a'pnu ilnlo o ka lionua, e like nie' ka olelo.a Tonalafaie, a olelo hou aku' I» oia ia lokou, " E ku pololei

oukoū ma ka lāina hoftkahi," ia wa no' lakou i hooko ai e like me kana-olelo ana'; a unuhi aō'la o ! Tonālāfaie i kāna" wahi pū :i pannpana mailoko ae o'kona pakekej a hookani'hou ae la oia i kana o-le m'a'kona wana, me he inea' la, e kahea ana i ka'lehulehu, nolailā, ua komo mal iluko'o lakou ka manao kaumeha. - \Jlole.ipau.)