Ke Au Okoa, Volume II, Number 48, 18 March 1867 — AHA KIEKIE. [ARTICLE]

AHA KIEKIE.

KE KAU 0 IANUAEI, 1853. John C. Jones hue ia John Meek. 0 ba Palapala Ho(iiia a na Luna Hoona no kekahi Apana ainamana mfles a me na pulenn, aole no ia he mea o hoopan ai i ka pono alaiiui malnna akn o kekahi wnhi <> na apana aina la, a i hele mau ia boi e ka aouo pale a hiki i ka manawa o ka liooku ana. 0 ka pono ala liilii, aole no ia ina. ke kamailio pololei ana he kuleana no kekahi aina, a aole uo i inanaoia, i mea e paa'i ia knleana, aia a waihoia aku ke kuleaua iinua o na Luua Hoona i hoopaaia inai ai. 0 ka hoomaopopn ole ia oia pono no na makahiki elima, he mea no ia e manaoia ai, ua hookmnnia, oi loa aku hoi, ina ua Iil» kahī uona ua pono 'la, i ke knaiia inai e hai, uie ka hai ole ia aku i ka mea i kuai mai, no ua pono alauui la. E hele no ka mea nona ka aina a fee alanni i moe ai maluna aku oke alanui e moe ana ua aina nei, nia ke auo e hoopilikia kuuiu ole aku ai me ua pono o ka mea uona ia wahi. Hoopuka mai ka Lunakanawai Robeetsos, i ka olelo hooholo a ka Aha, penei: He hoopii keia i laweia mai e ka mea hoopii ma ke kau i hnla hope ae nei o keia Aha, i mea e hoi hou aku ai ke kauwahi moo aina he umikumnmalua paha kapuai ka laula, a he kanahiku kapuai ka loa. Ua kapae ae na aoao elua i ka hookolokolo imua o ke jure, a ua waiho mai i keia hihia na keia Aha no e hooholo, me ka hooholoia nae hoi, e hiki no ke hoopukaia kaolelo hooho-1 lo iloko o ka inanawa hoomaha, me he mea la noka hopena o ke | Kau. | 0 kahi moo aina e hoopaapaaia nei, uakomoiloko onapalena o kekahi pa (aina.) e waiho ana ma ka aoao Akau Hikina o ke Alanui Marine, ma Houolulu, i hooko ia e na Luna Hoona Kuleana Aina, ma ka la 15 o Aperila, 1851, ia Francis Jones, Rosalie Jones, a me John C. Jones, na hooilina o Lahilahi Manini, mala-, lo o ke kuleana Helu 810. Make aku la o Francis Jones i ka makahiki 1850, a hooili iho la i kona waiwai paa a pau me ke komo pu o kona hapa i mahele ole ia iloko o keia pa, no ka mea hoopii, a mamuli hoi o kekahi palapala mahele i hanaia maka la 23 o Apenla, 1853, mawaena ona a me Rosalie, ua lilo oia ka ona hookahi o ka pa e oleloiaia nei. Ua ikea iho, i ka wa kahiko o keia pa, he waiwai ia no Don Francis de Paulo Manini: a he alaloa maluna aku ouawahi nei, he iwakalua kapuai ka laula, i like ka waiho ana me ka moe ana o kahi moo aina e hoopaapaaia nei, e moe hio ana inu ka Akau Komohana, ma ka aoao mauka o keia pa ; a ua liaawi aku ua o Don Francisco Marin, i kahi o ka pa e waiho ana ma ka aoao Komohana o ua alaloa nei i kana kaikamahine ia Lahilahi —a o kahi hoi e' waiho ana ma ka aoao Hikina i ua alaloanei, ia Miele, (Mielcj kekahi kaikamahine no ana, a na noho oia ma ke ano kahiko me Thomas Meek, kp kaikuaana o ku meahale. Mahope iho o ko Thomas Meek haalele ana i keia Aupuni. lilo ae la ka aoao hikina o na pa nei ia Lahilahi. ma kekahi ano i ike maopopo ole ia. 0 Kapena Thomas Meek ka ona o kekahi pa i lilo no ka mea pale i keia manawa, e moe poo mai ana kekahi aoao ma ua alaloa kahiko nei, a me ka pa o Don Fnincicso Marin—a ma kekalii aoao mai hoi ke Alanni Alii, a ua loaa mai i ka aoao pale he Eoyal Grant, (Palapala Haawi aka Moi.) no ua aina nei, ma ka la 3 o Sepatemaba, 1839. Iloko paha o ka makahi 1839, a i kekahi manawa paha e pili koke ana ilaila. i ka wa i hoomakaia ai ka hoomoe ana o na alanui o Honolulu, kanoha ke Kiaaina Kekoanaoa, e hoopaaia ua alaloa kahiko nei, a no ke ala ana mai o ka hoopaapaa mawaena o Lahilahi a me ka mea pale, no kekahi wahi moo aina ma kahi a na alaloa nei i moe ai; i ka ke Kiaaina hooponopono ana i ua hoopaapaa nei, ua mahele like ia ■na wahi eooo aina nei. a hoonee aku la o Lalnhihi i kona pa po- j hakn e like me ka mahele ana. Ua kauoha ke Kiaaina, o ka ha- j palua hikina o kela. wahi .o ke alaloa, e holo anamaloko aku oko j Lahilahi aina mai kahi aku e kapaia nei i oei wa o ke Alanui | 3iarine, a hiki i ka puka pa raa ka aoao makai o ka* pa o ka mea —e waiho hamamaia i ala hele no ka mea ma ka aoao pale a me kona poe kanaka, a me Lahilahi no hoi a me kona poe kanaka a ma ia hooponopono ana, ua lioike mai ke Kiaaina, ua ae no 0 Lahilahi. 0 kekahi no o na hoike o ka aoao hoopii, uia kekahi inalaila ia wa, ua hoike mai no me be mea la ua inaina ka mea ma ka aoao pale ma ia hooponopono ana, a ua oluolu ole, a ua olelo pinepine oia he hiki no ia lakou ke hoopaa loa i ua alanui la. no ka mea, aole no ona makemake e hoohamama. I kekahi manawa ma ia hope inai, hoopii hon aku no ka mea pale i ke Kiaaina, no ka lioao hou ana o Lahilahi e pani i ua alanui nei, a olelo mai ke Kiaaina i ka mea pale. e wawahi, a e kula-i i na mea keakea a pau a Lahilahi e knkulu ai. Ma ka makahiki 1845, hoomaka hou no ka hoopaapaa, a na na 'Lii iloko oka Ahakukamalu, i kolio ia Mr. Likeke, (Richard,) a me kekahi mea e ae, i mau mea nana e hooponopono i ua mea la,a ua hooponopono no laua ma ka hoomau ana i ka olelo hooholo ake Kiaaina. Hoike mai hoi o Mr. Metcalf, i kona hiki ana mai i.ka makahiki 1842, e hamama ana no ua alanui la maloko aku o ka puka pa o ka mea pale, a ua pinepine ke komo ana aku ona i kahi o ka mea pale ma ia alanui; a ma kekuhi aoao o na alanui nei kahi i kn ai o ka pa o Lahilahi, a makekahi aoao inai he pa laau. Ua ikea iho ma ka makahiki 1845, ua kukulu o Lahilahi, he mau hale pili elua, me ke keakea iki aku i ua wahi alanui nei, a ma ia manawa pu no hoi paha, p-a ia ke £oo e pnka aku i ke alanui Matine, a ma ia mea, ua pani paa loa ia a hiki ole i ka mea o ka aoao pale ke hele. Pau ua man hale pili nei i ke ahi ma ka makahiki 1850. a ma ia wa no koi hou no ka aoao pale no kona pono alanui, a hiki i ke alanui Marin. A ua hoohamama mau ia mai ia wa mai a hiki i keia manawa. Ma ia hope mai ua kukulu ka mea pal? he pa laau kiekie, ma ka aoao hikina o ua wahi alanui nei e moe like ana me ka pa pohaku, a ua kukulu i puka pa ma ke poo e pili ana i ke alanui Marine, a paa puni loa ua wahi alanui nei. A ua pani mau ia no hoi ua puka pa la i ka po, mamuli o ke kauoha a ka mea pale. Ke koi mai nei ka mea hoopii mamuli o keia mau hana ua lawe hewa ka mea pale i ua wahi moo aina nei, me ka hoole i na pono o ka mea hoopii. O ka ninau mua e hooholo ai, oia no, ua hoomaopopo mai anei ka mea hoopii i kona kuleana iloko o ka moo aina e hoopaapaaia nei? Ke manaonei makou,ua hoomaopopo loa ia mai ia mea eia. Ua liai e ae nei no makou i ke ano o kona lilo ana i ona hookahi no ka pa o na keiki ekolu a Lahilahi mamua, oia hoikekahi o lakou. 0 ka Palapala Hooko ia lakou, a ka Papa Luna Hoona Kuleana Aina no keia pa holookoa, ma na metes a me ua palena, me ke komo pu o kahi moo ainn e hoopaapaaia nei, me Ka hookoe ole a me ka haawi ole ia hoi o kekalii palapala hooko e ae, no kekahi pono o ka mea pale, a o kekahi mea q ae paha maloko o ua mau me(es a me na palena. A o kekahi ano o ka hanaia ana o na palpala hooko e ae, a me ka hookoe ana, i lioaiai ia'ku la, e loaa no ia ma ka'hihia o Kalama kue ia Mr. Keku* anaoa, a me John li, i looholo koke ia iho nei no iloko o keia Aha, mulaila kn Papa Luna Hoona Kuleana Aina, oiai e hooho* loia ana, o ke Aupuni ka ona o ka Alolio, ua hookoe iho nae, a na hooko aku ia Kailio, he pono e noho ai ina kekahi hapakolu o'ua aina la, a pau kona ola. (E nana ma ka Polunesia o Febe* ruari 28,1657.) Ua iia xn«i nei hoi ma ka aoao o ka mea ]3ale, o ka olelo hoo* holo a ke Kiaainai ka makahiki 1839, e koi ana ia Lahilahi, e hoohamama i alanui hele no ka mea pale, ua hoolilo maoli no ia 1 ka aina nona, a i ole ia, oa haawi mai i pono alanui maluna oua aina ]a. Oiai ua maopopo i ko makou manao, o ka olelo hooholo a ke Kiaaina, aole ia i hoolilo mai i ka aina i ka mea pnlo, a ua manao, he haawi maoli no ia i kuleana alanui ma n<t ainanei no ka pono o ka aina o kfi mea pule, a oin pono hoi, ua hoopjli īa kn maluna o kaaina o Laliilahi. Aka, wahi a ka mea hoopii, ina rio e aeia mamuli o ka olelo hooholo a ke Kiaaina, ua haiunia he pono alanui no ka mea pale, ua hooliloia kela pono i mea ole, mamuli o ka Palapida Hooko a na Luna Hoona Kuleaua Aina o ka nn n k ft hik'i 1851, me ka hookoe ole ana i kekahi mea. I ko

makou mnnao, lie kumu paio pololei ole keia, no ka mea. īua »0 •e mau ana ka pono alanui o ku mea pale, a liiki wale mai 1 ka manawa o ka liooholoia nna, aole no i hoopauia kela pono ekela liooko ana, oiai aole nae i manaoia i meae malu ai kapono alanui, aia a waiho maoli ia'ku i kuleana no ia pono i na Hoona Kuleana, i hooiaio mai ai lakou. oka lakou hana ūui, oia no ka hooponopono ana no na kuleana no kekahi pono alanui wale ilio no, me ka haawi ole ruai i kuleana i ka lepo, aka, he xio e hele maulna, aole no ia ma ke kamailio pololei ana, he kuleana no ka aina. He mea kanalua ole no paha, ua hooponopono a hooholo e aku no ka Papa Luua Hoona Kuleana Aina i kekahi manawa. i na hoopaapaa no na pono alanui, pono kai lawaia, a me na pono wai: a ina e waihoia aku ena nana keia liana, na ka Papa Lunā Hoona e hooponopono no keia pono alanui i ka wa e hooponoponoia ai ko laua mau kuleana aina, ke manao nei makou, ina no ua paa ka lakou olelo hooholo. Uahooiaioia mai e ka aoao pale. iloko o Mei, o ka makahiki IS4T, ua wailio aku oia i kana palapala o ka Ia 3 0 Sepatemaba, 1539. i na Lnna Hoona Kuleana Aina, me ka palapala ana pu o ua pa nei, atm i kii <ii a anaia e Mr. Metcalf, a ma ua palapala ana nei, ua kakau ia he walii mea hoouianao, e mea ana he pono alanui ko ua aina nei ona, he iwakaluakumamalima kapuai ka laula, maiuna aku o ka pa oka hoopii; ama kekahi manawa ma ia hope mai, ua ae mai na Luna Hoonaia iae lawe hou i kana mau palapala, a olelo mai ka Peresidena kaLunakanawai Lee ia ia, he niakeliewa wale no ka liana ana ka Papa Hoona Kuleana, ma kona aina, no ka mea, aole e hiki ia, lakon ke haawi mai ia_ ia i ke kuleana i oi ae ka maikai mamua o ke kuleana i haa\yiia malalo o ka grant aka Moi ame ke Kuhina Jvui r i haawai ai ia ia. Aole e iiiki ke hooliloia ia mea, ke hooiaio mai no ka poe Hoona Kuleana i ke kuleana pono alanui o ka mea pale, he iwakaluakumamalima kapuai ka laula, e waiho ia la e ka mea pale i kona kuleana me na Luna Hoona, e noonoo ia, a e hooholo pu ia me ke kuleana o na hooilina o Lahilahi, ina la paha, ua ninaninau na Luna Hoona, a hooponopono i ke kuleana pono alanui ma ke ano pili ina kuleana aina ona mea nona ke kuleana. Aka, ma na mea i hanaia, aole 110 i pili kue. a pili maikai paha ke kuleana pono alanui mamuli o ua mea i hanaia e na Luna Hoona Kuleana Ke i mai nei nae ka aoao o ka mea hoopii, ua lilo wale kela kuleana o ka mea pale no kela pono, no kona hele ole ana ma ua Avahi la (Non-user.) a ua loaa na olelo hoike e manaoia iho ai no kona haalele ana ia pono ma kona aoao. Aole no i hoikeia ! mai, wahi a ka mea hoopii, i ko Lahilahi wa i kukulu ai i na I Inile pili elua ma ua wahi ala nei i ka makahiki 1543, a me ka pa paa ana hoi i ke poo makai e puka aku ai i ke alanui Marine, ua keakea mai ka mea pale i keia mau mea keakea, me ka hana i ua mea e paa ai kona kuleana ; aka nae lioi, ua hooiaioia mai he elima makahiki paha ka loihi o ka manawa o kona hele ole ! ana īna ua alanui nei, a ma ia mea ka ua hoopau loa ia kela po- ; no. Ina ua ikea ilio e makou o kela hele _ole ana no na makahiki elima mamuli iho no oka makemake iho oka mea pale; a ua ike no la ia, a ua ae aku i ka hookahuliia o ia pono ona e ka aoao o Lahilahi; aua haulehia la ia iloko o kela manawa loihi me ka loaa ole iaia o ka pilikia, a me kona hele ole mai keia Aupuni aku, i ke koi ana mai i kona pono ma ke ano kanawai, i na la na hio ko makou manao, e manao iho ua mai oia, a ua lilo aku kona pono, a oi loa aku hoi, ina ua lilo aku ka aina i moe ai o ke alanui iloko o ka lima o kekahi inea kuai mai, me ka hoike mua ole ia aku o ia pono. aole nae pela keia. Eia nae hoi, ua inaopopo iloko oka 1845, na koho na 'Lii iloko o ka Ahaolelo i komite nana e hooponopono i ka hoopaapaa i hoala hou ia, a na ia komite ia i hooia bou mai i ka pono o ka mea pale, aole oia i ae aku i na hana a ua koi hou mai no ia i kona pono alanui. Oiai hoi, ua ikea iho no hoi ma na olelo hoike a Mr. Metcalf, iloko o Apenla, 1847, e mau ana no ka puka pa oka mea pale ma ua wahi alanui la, a ua weheia ua wahi puka p;i la i komo aliu ai o Mr. Metcalf, i lee kokoke i ka wa i ana ia ai keia pa, a i ko Mr. Metcalf ninau apa aku i ke kumu o kona laka mau ana i ka puka pa, hai mai kela i hana oia pela i mea e keakea ai i ka lilo una o ke alanui maloko aku o kona pa, i alaloa. Nolaila, ua manao makou ua maopopu, aole i lilo aku, a aole no hoi i haalele ka aoao pale i kona pono alanui, a he kuleana maikai no kona, a he pono no e waiho keia la. Aka lioi, ke i mai nei no ka aoao hoopii, ina no no alanui kona, ke mau la no kona komohewa, no ka mea, - loaa ana iaia o ke knleana no in pono, aole no ia i haawi# iaia i ke kuleana e lawe nona i ka aina a ua alanui la i moe% ai, me ka ae ole oka mea nona ponoi ua aina la. Aohe na e kanalua no ka pololei o keia, a oiai aole no e hiki ke nioni wale ia aku ka mea noua ka a.ina aua alanui nei e komo aku ai, ma ka hana kupono ana ma ia pono_ (easement) aka, e. hele nae ia me ka hoopi'ikia kumu ole inai i na pono o ka mea uona ka aina a ua alanui la i waiho ai, uo ka mea, o na pono a pau e hooemi ana i ua pono o ka mea nona ka aina, he mea ia.i nanaia e ke kanawai me ka lili, a ua hoopololei loa ia no ma na meai hoakakaia ma ka palapala haawina (Grant.) (Taylor vs. Hampton, 4 McMord. 96; cited in Gale & Whatley on Easements, 264, Note 2.) Aole no he kanalua iko makou manao, ma ka mahele ana i kahi moo aina e hoopaapaaia nei mai kela ' apana mai o ka pa o ka mea hoopii, a ma ke kukulu ana hoi i puka pa ma ke poo makai o ua wahi moo aina la, a o ua puka pa ala hoi ua laka ia i ka wa po, ma ia hana ana ua lawe ae ka mea pale i ka inana maluna o ua aina la, me ka hoole i ka pono | 0 ka inea hoopii e hele aku, a e hele mai i ka po a me ke ao, a j ina manawa no a pau me kona hoopilikin ole mai i ka pono o ka mea pale. Ua hana ka mea pale ina hana e like me ke kanawai, me ka hoonele maoli aku ika mea hoopii. Olelo mai o Lord Coke—Disseisncm satisfacit qui vii non permittit possessorem vel minvs eommoāe, licet omnino non exjoeīlat. Ua lawa kona hao hewa ana, ka mea e keakea ana i ka pono okekahi i loaa ai, a maialo iho paha, oiai no aole i kipaku maoli ia. (Thomas' Coke's lst Inst., Buke 3, aoao 3.) 0 ka ninau hope e hooholo ai, oia no ka nui o ka uku_ poino i kupono ke loaa mai i ka mea hoopii, no ka lawe hewa ia ana o kona aina. Iko makou manao, oke kumukuai maoli o keia moo aina e hoopaapaaia nei e ka mea hoopii, he uuku wale no, oiai e mau ana ka pono alanui o ka mea pale maluna ae o ua wahi uina nei. 0 kahi wale no paha e pomaikai ai, oka pomaikai waleno palia e loaa mai ana i ka mea hoopii, o ka lilo ana o kela wahi 1 alanui mawaena konu o kona pa, i maikai ai ka puka anamai a me ka puka ana aku o kona poe noho hale, (tenants) ma ka aoao mauka o kona pa. A aole no lioi i ikea iho, ua loaa kekahi pomaikai ma, keia ano i ka mea hoopii mamua aku nei, nolaila, i ko makou manao, aole no oua kuleana e loaa ai ka uku poino mamua ae oko poino ma ka inoa. Ua koiia mai, be kuleana pono ka kona e loaa hou aku i kekahi mau dala kupono no kona uku Loio, a me na lilo e ae i hooliloia no kona hoopii ana i kona mau pono. Ua ike no makou, mahope oke ko ana o kekahi mea ma ke kipaku, ma ka hoopii no kekahi waiwai i lawe hewa ia, e loaa no ia ia kekahi uku poino no na koina oka hoopii ana; aka, ao* le nae makou i ike i ka aeia ana maluna ae o na koina i auhau maoli ia. Maloko o keia Aupuni e koi mai ka mea hoopii e hoihoi ia'ku ka aina, a me ka uku poho kekahi no ka lawe hewa ana, a i uku poino paha, a ina e hoopuka ia ka olelo hooholo ma kona aoao no ka hoi hou ana'ku o ka aina, e komo pu aku no me ia na koina. 0 ka makou olelo hooholo eia, o ka aina e hoopaapaaianei.no ka mea hoopii no, aka, he kuleaua pono alanui nae ko ka mea pale, maluna ae o ua aina la ; e hoi hou aku no ka aina i ka mea iioopii, me hookahi dala uku poho a me na koina o keia hihia. Mamki 24,1859. Mr. Harris, no ka mea hoopii. Mr. Camapbell, no ka mea pale.

AHA KIEKIE.—I KA BANEKO.

lona Piikoi, et aīs., kue iā lona Kapena. 0 ka waiho wale ana no o ka aina iloko o ka lima o kekahi me ke kuleano ele. h« mea no ia e hiki ni i k» meii hoopii ke hwpaa i kami honpii e kue niui i kekahi mulihini, a i kekahi mea hoahewa wule paha, aka, uole niie ia i lnwii no ke kue aiui aku i k« niea nuna i kuai i lea aina mai ke Aupuni mai, kiv inea hoi i loua ae ai o kela waiwai naaa i kauo rnai i ke kuleanu ena ia mea. (Aole ipau.)