Ke Au Okoa, Volume III, Number 9, 20 June 1867 — HE KAAO NO TONEIAHUANU. Ke Kilohana Pookela o Mesiko, i unuhi ia mai loko mai o ka olelo Paniolo a i ka olelo Hawaii. [ARTICLE]

HE KAAO NO TONEIAHUANU.

Ke Kilohana Pookela o Mesiko, i unuhi ia mai loko mai o ka olelo Paniolo a i ka olelo Hawaii.

HEJLIJ 24. T — r - Mahepe iho o ka makaakau ana o na «nea ai a pau, aia hoi, kahea iqai la ka Puuku Nui i ka Halealii i na'lii a pan loa, ia wa i hele -*ku ai nalii a pau loa o Mesiko a me na'lii o ke kaikam&hine Hedi i hoouna pu ia me Toōeiahnaau. Ia lakou a pau i hiki aku ai ma ka rutni ai, noho~ like iho la na meaapau maluna o ka papaāina, ia wa no i ku ae ai ka ,Pnuku o Toneiahusnu a olelo aku ia Arapu|*trTtā, "E ke keiki alii maikai, ano, e hai aku lau ia oe i ka olelo no ia nei, (Ke Alii Kapu) | mamua o ko kakou ai pu ana maloko o ko&hanohano nei, i hookipa maikai ia e •|oe i keia la, nolaila, oia nei ke kaikunane Tiapu o Hedi, he alii kapu loa, aole keia i ae l-e ai pu me na'lii noho anpuni e ae," "no ke- | aha hoi," wahi a Arapunita, wahi hoi a ka i Puuku o Toneiahuana, " aole keia i komo [ iloko o ke kaua aina a me ke kaua moana, e | like me kona kaikuahine, no'.aila keia i kapu | ai, a i ike ole ai oukou i kona helehelena, no- ' laila, e hookaawale okoa ia °kana papaaina oia walē no, a i na aole e hooko ia mai keia mānao e oe, alaila, aole e hiki ia ia nei ke ai pu me oukou a pau loa," a no keia manao o ka- Puuku i olelo ai ia wa, ia manawa no i hookaawaleia ai kekahi papaaina okoa, a maīaila p i ai ai me ka hanohano nui loa, a hiki wa(l i ka pau ana o kaai ana. A ma ia hope wale iho, ua ninau mai o Aiaponita ia Toneiabnanu ke alii kapu, no kona kaikuahine- no Hedi, ua hai aku oia imua ona i na mea a pau e pili ana ia Hedi; pela na'lii a pau i hoolohe ai i kanaolelo a hiki wale i ka wa a ka leo o ka pu o ka moku kaua nui i hea mai ai iaia e hoi aku, nolaila, na hoi aku oia a me kona poe a pau maluna o ka moku. a haiakn la o īoneiahuanu i kana mea i ike ai no Arapnnita.? ma kekahi poe e ne. E ka mea heluhelu, aeo, e nana pono kakou i ko Arapunita hoohoka mua ia ana e kona enemi, nolaila, aole auanei oe e halialia mai e ka mea heluheiu i na olelo a Toneiaaineti kona kaikuahine, e like me kana oie--10 wanana ma na Helu mua i hala ae nei, aka, ua hala ia mahope o oilkou e na hoa puni Kaao, a nolaila, e hoomaka kakou e heluhelu no ke ku ioihi ana o ka moku ma ke awa o Mesiko. Ke ku loihi ana o ka moku kaua a me ka noho loa ana o Tineiahvanu ma a hala ua malama elua; ka ikeia ana o ke. olelo hoolaha ma na huina alanui o Mesiko no ka mare ana o Toneiahulia me Jlrapunita. He mau mahina elua ka noho ana o Toneiahuanu ma mnluna o kn moku kaua ma ke awa o ko laua aina hannu, he mea meu hoi ia Toneiahuanu ka lele pinepine i na Ia a pau loa iuka o ke kulanakauhale ma ka Halealii o Arapunitama Mesiko; i ka hala ana o na malama elua, aia hoi, i kekahi la, ia Toneiahuanu i puka mai ai mai loko mai o ka Halealii o Arapunita, aia hoi, ike mai la oia i ka olelo hoolaha e kau ana ma ka p'-ka komo o ka Halealii, a hoomaka aku la oia e nana n maopi>po iho la iaia e mare ana o Arapunita me Toneiahulia, ia wa no oia i koke aku ai ia Arapunita e hoi oia iluna o ka moku, iaia i hoi aku ai me kona hanohaoo nui, i uka--11 ia e kona mau Alihikaua a me na koa e like no me kona ano mau, aia hoi na olelo hoo laha he nui wale e kau ana ma na alanui a me na pipa a me na paia hale, a inia i hoi ai a hiki iluna o ka moku, hai aku la oia i kana mea i ike ai i kana aikane TonalafHie, a ua hoolohe no oia mni ka inua a ka hope. JVb olelo a Tonalafaie ia Toneiahuanu, ka hooko ana o Toneiahuanu ia olelo imua o . Arapunila, ka mareana oJirapunita me Tonciahulia, ka hoike ana o Toneialiuanu i ka hainaka ka hina ana o Toneiahulia ilalo a mare olelauaiawa. Olelo aku la o Tonalafaie i kana aikane, " Ia oe elele ai i keia wa iuka, oiai aole oe pela i na la i hala aku mai ko kaua la i ku mei ai a hiki i keia la, i elua ou lele. ana iuka, a i ninau mai o Arapunita ia oe no kou liiki ana'ku i keia aninn la, alaila, e hai aku oe iaia, i helo mai nei au e hai aku ia oe, mahope ilio o ka pau ana o ka aina kakahiaka <v ka la apopo, o liaalele ai ko'u moku knua i ke awa o Mcsiko nei, a holo aka au i

kahi a makou e makemake ai e ike nia na aina e aku o ka honua nei, a i aua ia mai oe e ke keiki alii Arapnnita, alaila ae aku oe, ke akaka na kumu e hiki ai ia kaua ke noho; a ina no ko laua la e mare ai, alaila, e olelo hou aku oe e hana ia kou noho mamua ponoi mai o ko laua wahi e mareia'i, i lohe pono oe i ka laua mau olelo, a o ka olelo hope loa, aia a hoi mai oe mai uka mai, a ina no ko laua mare ana, na'u no e kuhikuhi pono aku ia oe i ka hao hiki ai ia oe ke ike pono aku ia Toneiahnlia e haule ana ia llalo mai ka aoao aku o Arapcnita, alaila o ka hoomaka ana ia ona e hoohoka iaia iho imua o ka lehulehu, a na'a aku ka hana i koe, alaila, o ko'u hoomaka ana ia e lele aku iuka o ko kaua aina hanau."

A o ka pau no ia o ka Tonalafaie olelo ana i kana aikane, a lele aku la o Toneiahnanu inka, a hiki hou oia ma ka halealii o Arapunita, a he mea haohao no hoi ia iaia, eiai, eka lua ia"e kona lele aūa iuka ia la, a ninau m?,j la o Arapunita i ke 'lii kapu, hai aku la oia, i hele hou mai nei au e bai akn ia oe, i keaha, wahi a Arapunita, ke'lii kapn, " Mahope iho o ba pan ana o ka aina kakahiaka o ka la apopo, e haalele ai ko'a moku kaua i kou awa nei, a holo akn m'akon i ka aina e i makemake ia e makon." I mai la o Arapunita, " Apopo no hoi oe holo, i kela la aku no hoi an e mare ai me kau wahine, he la nui loa ia no ko'a aina nei no knn mare ana me Toneiahnlia, o ka pua nani oi kelakels no ia o Mesiko nei, o ka la no ia e hoolilo loa ia'i ia'a ka hooilina o ka lei alii o Mesiko nei, a noho makna maoli maihoi knu maknakane, a nana mai oia ike ano ko'u noho anpuni ana." Ia wa no, na ae koke aku o Toneiahnann ia manao o Arapanita, a olelo akn la oia ia iā e hana ia kona noho mamua ponoi o ko lana wahi e mare ai, na hooko no hoi ke keiki alii o Mesiko i kona makemake, a o ka pan no i§.

Ma ia hope iho, hoi akn la o Toneiahnann ilana o ka moku kaaa, a hai aku la oia i na olelo ā laaa me Arapnnita mai ka mna a ka hope. Ike ao ana ae, aole no hoi i lele o Toneiahuanu inka, i ka la i manao ia'i lana e mare, amaia po iho, i ka hoomaka ana mai o ka liula o ke ahiahi, aia hoi, haawi mai la ke keiki Tonalafaie i ka leo o na pa knniahi o ka moku kaua o Hedi, aole i kaua mai, a he mea haohao ia ma ko Mesiko poe; mahope iho o ke.kani ana o na pn, ike ia'ku la na ahi kaolele o lana o ka mokn he nui wale e hone ana iloko o ka lewa, me kp lakou malamalama ano e i like ole ke ike aku ka maka, a ma ia wa no hoi i kauia'i na ipukukui maluna o oa kia, na i-a, na kaula a me na aoao a pau o ka moku, a maluna o na waapa kekahi kukui e hoomalamalama ana i ka inoku kaua mai maa a hala i hope; he hiki loa i ko nka poe ke ike akn i na mea a pau o ka moku kaua me ke ukaka loa. 0 ke ano o keia hana a ke keiki Tonalafaie, he hana kn no ia i ka hoohanohano ana Pka la e mare ai oke keiki aiii, pela i hoomauia'i a hiki wale i ka wa i wehe mai ai ka malamao ke ao, i ka wa i hiki pono ae ai i ka hora 8, aia lioi, hnki ia ae la na hae a pau o ka moku kaua, a pela no hoi ke knlanakanhale alii o Mesiko, i ka hiki pono ana ae i ka hora 11, ua piha loa ka hale' i manaoia'i e mare, aole no hoi i ike ia kekahi kanaka hookahi, a wahine keiki e maalo ana ma na alanui a pau o Mesiko, ua mehameha loa.

Ia nianawa koke no, hoomakaukau iho la o Toneiahuann iaia iho, me na koa a me na lii moku a pau, a kokoke i ka manawa e lele ai iuka,"s)lelo aku la o Tonalafaie i kana aikane, "Ia oe e komo ai iloko o ka hale e mareia'i o Arapnnita ma, alaila, e hoolohe pololei loa oe i ka laua mau olelo a pau, a e hoolohe oe i ka olelo a ka mea nana laua e hoo'.iui ma ka berika mare, oia .hoi e olelo ana ia Toneiahulia penei, e lalau oe e Toneiahulia i ka lima akau o kau kane, alaila, ia wa oe unuhi ae ai i ka hainaka silika o Toneiahulla i hoopalania'i olua, a ina oia e ike mai i kela hainaka, alaila, e ike no oe iaia o iloko o ia minute ua hanle il&lo, aole oia e mare ana ine Arapunita, aiaila, ia wa no oe e hoi koke mai ai iluna nei o ka moku, a kakali aku kaua oko uka hana mai." Ia wa, o ka pau no ia o kana olelo ana ia Toneiahuanu, ia wa no hoi i lawe ae ai ke keiki Tonalafnie i ka hoopiha ana i na pu a pau, a huki ia ae la kekalii mau pu iluna o na kia, e kakau ana ma na i-a a me na mn-ke, a ma ia hope iho, ua kuu pau loa ia o na lii moku wale no a pau loa me Toneiahuauu e lele iuka a koe na koa maluna o ka moku, ia Toneiahuanu i hoomaka ai e lele iuka, haawi mai la oia i ka olelo kauoha ia Tonciahuanu ma kona inoa, a me ka inoa o kona inau makua iloko o ka lam', e like me ka mea mau.

I ka lele ana o Toncinhuanu a me na'lii moku a pau, ua lawe mai lakou a pau i na inaoo a mo na kahiko nani a pau o ke kaikamahino Hedi, i like 010 me ko Meaiko mau ano. Ia Toneiahuanu i komo aku ai iloko o ka halu e mare ia ai o Toneiahulin ma, ua hiki ole ia lakou ke helu i kn nui o na kanaka, a ia wa no hoi i komo mai ai o Arapunita

ma kekahi pnka, a komo mai la no hoi o Toneiahniia ma kona puka okoa, a pii aku Ia laua a ku iluna o ko laua wabi e mare ia ai, i ukali ia mai ko laua hope e ka ohana alii o Mesiko, a o ko Arapunita ike alua ana ia ia Toneiahulia, mai ko laua la i hoopalau ai a hiki ia la, a hele aka ia nō hoi o Toneiahua□u a noho iluua o kona wahi i hoomakaakau ia me ka nanj nui, a nona na huaolelo, " Paihi oe la liio i ka wai, I ka nani oi kelakela ke ike aku, . I ka pua i nohea i ke kehau. 3 ' A he mau minute paha i hala aē, aia hoi, ku mai la ke kahuna a hoak&ka mei \z oia r □a olelo e pili ana no Arapuoita a me Toneihulia, a ma ia hope iho, ku ae la o Arapunita ma iluoa, a unohi aku Ia oia i kona komo alii mai kona lima akau aku, a haawi ako laeia Toneiahulia, me na huaolelo no kona lawe ana ia Toneiahalia i wahiae nana, a pela no hoi o Tooeiabulia; a pau ka laua olelo ana, !'.lo hou ka olelo i ka mea nana laoa e mare, me ka nana pooo loa o Toneiahulia ia Toneihuanu, (Ke Alii Kapu) aole so oia i manao 0 ke ke kaikunane kapu o Hedi, ua maopopo iaia o kana aloha kahiko ka o ko laua mau la opiopio, oiai ua kau mai.la no iaia ke ano halialia, a pela no ia i manao kanalua ole ai ia wa, a olelo ae la ke kahuna ia Toneiahulia, "ano oe e Toneishriia e lalau ako ai oe 1 ka lima akau o kau kane," ia wa no i hoomaka ae ai oia e lalau, a ia wa no hoi i unuhi ae ai o Toneiahuanu i ka haioaka ailika o Toneiabulia mai loko ae o ke kapa huna o Hedi, ia wa no i ike mai ai o Toneiaholia, a maule iho Ia kona puuwai, a hina iho la oia ilalo me ka haalulu nui loa, a mare pono ole ia iho la laaa ia wa. I ka ike ana o Toneiahuaca ua haule o Toneiahulia ilalo, ia wa no oia i hoi koke ai iluna o ka moku, ia wa no, na nui wale ka pioloke o na'lii a me na kanaka a pan, a hoihoi ia aku la o Toneiahulia iloko o ka Halealii o Arapnnita, a o ka maka mua paha ia o ko Toneiahulia komo ana- ma ia hale. Ama ia hope iho, oa akoakoa mai ka poe ike a me ka poe akamai o Mesiko, ma ke kanoha a ka hooilina o Mesiko, i ka akoakoa ana o na mea a pau malaila, oiai kela mea keia mea e hai ana i kona ike a ua like paha me elua hora okoa ka loihi, a ku mai la kekahi kanaka akemai a nana iho la i ko Toneibnlia ano, a hai iho-la oia, " ma ka'u ike no ia nei i keia wa, he mea na ia nei i aloha mua mai kinohi mai a hiki i keia la, akahi no ia a ike hoo i ko olua mau minute i mare ia ai," ia wa i ae ae ai o Toneiahulia me kona mau maka i hoopiha ia ai i na kuia waimaka a ke aloha kane, a me he mea la aa pili aku keia mau wahi lalani mele o Hawaii nei, " Noenoe aloha ia'u ke anu o Alakai, Ka lihau anu o ka mauna, Ka nahele o Aipo, Ke kupiliki a Kahuamoa, Hoa kui lei lehua o Kalehuamakanoe, Lei o maua me kuu hoa—a, Hoi mai—e," a pane aku la o Toßeiahulia, " Ae, no ka mea, o ko'u hainaka nilika i hoopalao ia ai maua me Toneiahuanu, i keia la, ke ike oei au aia ma ka lima o ke kaikunane o Hedi ke alii kapu, no ka mea, o kela haioaka i»'u wale no, aole i na mea a pau," ma keia olelo a Toneiahulia, ua kuihe ko Arapunita manao. Ka hele ana o Arapunita imua o Toneiaaineti, ka hooko ia zna o na olelo a kona hū• kuahme, ka hai ana a Toneiaainili ia Toneiahuanu ma, ka lilo ana o Toneiahulia ma ka lima o Tonalafaie e like me me ka oleio a Toneiaaineli. Ma keia olelo a Toneiahulia, ua hele aku b Araponita imua o kona kaikuahine, a hai aku la oia i na mea a pau i pili i ko laua hoomaka ana e mare, a me na olelo & Toneiahulia. Pane mai la o Toneiaaineti, " aole auanei au i hai oku ia oe mamua, aole oe e #ahine ana, ke hiki akn i kou la e mare ai me Toneiahulia, nolaila, o ka hooko ia ana ia o ka'u mau olelo nou," a pela paha oee ka mea heluhelu e hooko iho ai i na olelo a ua kaikamahine kaula la o Mesiko, o ka hooko i'a' ana ia o kana wanana no kona kaikunane, a olelo hou mai la o Toneiaaineti, " akahi au a hai ia oe e kuu hanau mua i keia, o keia moku kaua nui e ku nei ma ke awa o Meaiko nei, nolo ia he moku e, o na keiki no ia o Meaiko nei, au i hoolei si i ka aioa e o Toneihuanu laua o Tonalafaie, nolaila, ke olelo nei au ia oe, e kauoha aku ia Toneiahuanu ma e kii m&i ia Ton.i»liulia a lawe aku ma ka poho o ko leua lima, u hiki i kona make ana." A ma keia olelo a Tonoaineti, ua pii ino loa mai ke kai o ke keiki Arapunita, me ka olelo aku imua o kooa kaikuahine, "Ma ka maka o ka pahikaua a me ka lele aoa oka poka mai ka waha aku o ka pu e lilo hou ai keia wahine me laua i keia wa, aole au i makau no ka hoomaka hou ana i ke kaua ma Mesiko noi, e like roo kona mau la mamua, ua ike oe e kuu kaikuahino, aole au e hoolohe i kau i keia wa, ua makaukau au e kaua hou aku mo laua i keia wa." oūole i pau.)