Ke Au Okoa, Volume III, Number 14, 25 July 1867 — AHA KIEKIE. [ARTICLE]

AHA KIEKIE.

p. aolo he wahi ana -\vale no, aka, aia o ke ano olelo hoike o kekahi ano ka e koiia aku ai e laweia mai e ka mea uaua i hele mai e hooiaio i ka palapala kauoha, alaila, ua konoia makou e olelo ae, ua pololei no ia mea. oke ano pololei loa oka huaolelo onus brobandi, oia no keia, ina aole lie olelo hoike i laweia e ka mea nona ka aoao i hooiliia akn ai ke kaumaha, alaila, e hooholo ia kumu hoopaapaa e koe ana ia ia. Ma na hihi'a a pau. ua hooiliia'ku ka onus iluna o ka mea nana i hele mai e hooiaio i ka palapala kauoha ; a ua hooiaio mau ia ma ka lawe ana mai i na olelo hoike no lee ano o ka inauao (e ka inen nana ka palapala kauoha,) a me ke kakauinoaia ana; a mailoko mai oia mea ka ae a me ka ike i na olelo (oloko o ka palapala ksuoha,) e manaoia'i." "0 ka mea wale no e hiki ke oleloia me ka oiaio, ina kekahi mea, he kokua, a aole paha, e hoomakaukau i kekahi palapaia kauoha me ka hooili pu ia nae hoi nona kahi l*aa.\vina, o konn ano nui wale iho no he mea ano anoninoni no, a oiai e nui mai paha ke kaumaha, e like me ke ano o na mea i liana maoliia ma kela a me keia hihia ; a ma kekahi (mau hihliia) aohe no he wahi kaumahai iki." (1 Jarman on 45 note.) E like me ka rnl:i i ikeia e keia poe (wehewehe kanawai.) naauao, o ka Proponent ma ka hihia imua o kakou, mahope iho o kona hooiaio ana mai no ke kakauinoaia ana o ka palapala kauoha a me ka xnaik:ii kupono no o ka manao o ka mea nana ke kauoha, e hiki no, niamuli o kīt nele ana i na olelo hoike nana e hooiaio mai no ka hana pono ole, a no ka hana kolohe, ua hiki no ke manaoia iho ua hookuuia oia i ka onus a ke kanawai i hooili aku ai maluluna ona. Aka. ona olelo hoike ir.a ka aoao oka Froponent ua hele ama o aku o keia. Elua o ua hoike i kakauinoa (ma ka p;ilapala kauoha) o Messrs. Tucker a me Waller, ua hoike mai laua ua mea mai o Mr. Piiman e heluhelu i ka palapala kauoha imua o laua, ke makemakeia e ka mea nana ke kauoha, ananano i keakea. He oiaio ka olelo hoike a Qr. Saivic, ua kue no me ka olelo ana ana hoike eae ma keia kumu. Aka,aia nae ka ike a me ka hoomanao ana a na mea elua e kue ana i ka mea hookahi. lie poe manao like lakou, ahe poe kuleana ole. A ina ua pololei ka hoomanao ana o Messrs. Tucker a me Waller, alaila, e hoaponoia no ka Aha ma ka manao ana kaokoa ana iho, ua heluhelu mua ia no ka palapala kauoha i ka mea nana ke kauoha—a ua maopopo pono no ia ia na olelo oloko, a e like no me naolelo hoike a pau, ua hiki ke manaoia, ua makemake oia e huna i ke auo o na olelo oloko mai kona ohana ponoi mai, a me ka poe e ae. He mea ole ka hoonohonoho ana mai, ua hiki ka e hoopomaikaiia ana ke heluhelu hoopunipuni aku i ka palapala kauoha i ka mea nana*ke kauoha, a i ole ia. ua koi aku ia ia e hoole i ka heluhelu ana ia mea imua o na hoike, ke ole kakou e manao ae, ua haalele ka pono, a me ka hoopon» i ka honua, a i ole ia, e manaoia kela kanaka keia kanaka, he kanaka kalohe, aia a nana e hoike mai ika ole. Ina ua hiki ke hilinaiia ka hoomanao ana a Messrs. Tucker a me Waller, alaila, ua aponoia o Mr. Pitman, i ka heluheln ole ana i ka palapala kauoha imua o ka poe malihini, me ka ae ole o ka mea nana ke kauoha.

A he kumu e ae no hoi e pili ana i keia -wahi o keia hihia i •waihoia mai nei me ka ikaika e -ke kokua o ka Proponent, a iloko oko makou manao, ua kaumaha nui no ia mau olelo. Ua hoonohonohoia mai e ka palapala kauolia ponoi e kekahi hoike nui no ke kakauia ana mamuli o ke kauoha ponoi a ka mea nana ke kauoha. Ua ninauia niai, ina aole, no ke aha keia haawina nui i na kaikamahine (nieces) i Wales, i oleloia ma na olelo ano e e wniho nei? Aole e hiki ke hooleia mai ma keia pauku o ka p:>lnpala kauoha i lawe pu ae i ka kohu o ka hana pono a me ke kohu pu hoi o ka manao maoli o ka mea naua ke kauoha, uft kona hoomanao i kahea a i hoala hou mai ia poe i alohaia e ia iloko o ka manawa loihi, e hoomanao maikai aua ia lakou, oiai ano la, e haawi ana oia ika haawi hope no kona waiwai. He mea hiki ole ke manaoia, o ka mea e manao ana e hoopomaikai ia ia iho, ua hiki ke hana i keia mea kuhihewa nui, ma ka hookomo ana i kekahi haawina nni'i kekahi poe i pili mamao loa no, ma ke ano kaikamahine (nieces) wale no, he mau mea i noho makahi mamaoHoa, oiai ina e hooliloia ae ia haawina no Daniela Ely, ina la ua lilo ia i mea e kokua ai i ka pane ana aku no ke kumu i koi ikaika ia mai nei, e kue ana i ka maikai o ka palapala kauoha. oia hoi ua kue na olelo o ka palapala kauoha i ka manao aloha kupono o ka makua-i ke keiki, (m'akuakane i kana keikikane.)

A oia mea no nana e hoomaopopo mai no ke kakauia ana o ba palapala kauoha mamiīli o ke kuhikuhi ana inai ka lehelehe ponoi mai o ka mea nana ke kanoha, oia no ina e hoomaopopo iho kakou, ka helu inaopopoia o na holoholona i hooiliia aku i kana •K'ahine mare : ka hoakaka maopopoia o na inoa o keknhi poe i aie mai ia ia i ke dala, ka hooili ana i ka aina o Knlaimano ia Danieln, ka hoopukaia ana o kekahi haawina no Mr. Pitman, mamuao ka residuary bequest. Ua hoonohonohoia mai ua ifce no o Mr. Pitman,i kona \va i kakau ai i ka palapala kauoha, o ko 3Xr- Ely kuleana ia mea, he wahi mea kumukuai nuku ahe oleloa no, a o ka hooiliia ana o ia mea ia Daniela, aohe \va.bi poiaaikai. Akn, ua maopopo nae, he mau pono no kai loaa mau ia Mr. Ely malnila, a ua noho ponoi no hoi oDanielamalunao ia ainamalalo p.ku o kona makuakane. Ao ka oka īnea kauoha no kon;i kaleana ilaila, ua ikea iho ua kuhi no oia ua lawa kona kuleana a ua hiki Ia ia ia ke noi aku a loaa mai kaPalapala SilaNui, ma ka uku ana i ka uku no ke Aupuni, i ka wa loihi loa mahope mai oka hanaia ana oka palapala kauoha. A nolaila,ua manao no paha oia, o ka hooili ana ia aina ia Daniela, he mea nui.

Ua hookaumaha nui ia iho nae hoi ma kekahi o na olelo hoike i hoikeia mai e ka mea kue a me Mr. Metcalf, a ua hoonohonohoia mai he mea ka ia e kokua ana i ka hooiaio mai no ka ike ole o ka mea nana ke knuoha i ke ano o na olelo o ka palapala kauoha. Hai mai ka mea kue i kekahi po mahope koke iho. o ke kakauinoaia ana o ka palapala kauoha, ua lohe aku oia i kekahi kamailio mawaena o kona makuakane a me koßa makuahine ma kahi moe, a ma ia wa ua hai aku kona makuakane i kona makuahine, ua hooili oia i dala nana iloko o.kona palapala kauoha, a me ko laua wahi noho (homestead) ma Kahua ; a ua hooili oia ia Danieia he mau dala, a me ka aina o Kulaimano, wahi a Daniela i olelo mai ai, na manao no ia nona ponoi no ia aina ; a hoopuka pu ae no hoi i na dala ana i aieia raai e na kanaka maoli a me ka poe e ae, a ua olelo ae oia ua haawiia e ia na Daniela ; a ua olelo oia aole ia i'*hooili aku i ke kuuwnhi waiwai no kona mau pilikoko ma Wales, a ua waiho oia i dala me ka uku hoopanee ma ka liina o Mr. Pitman, me ka hoolilo 010 ia, no no ka mea malia o loihi loa aku no kona ola ana, a e makemake ae no i ke dala nona ponoi iho, a o ke dala i hoakakaia e lilo aku ana ia i kekahi poe mahope iho o kona make ana. He keu keia a ke kamailio kupanaha, ina ua hai pono ia m?i e kainea kue. Ma na mea e pili ana i na olelo a ka mea nana ke kauoha i kana wahine mare, ua like me na olelo o ka palapala kauoha, koe wale no kahi e pili ana i ka hooilina o na kaikamahine (nieces.) A he mea kupono no Loi ka hoomaopopo ana ae i kona hai ole ana aku i ka nui o na dala ana i haawie.ii no kana wahine mare, a me kana keikikane. Aole no hoi ia i olelo ae no laua (ka makuahine a me ke keiki) wale no ka waiwai. Ina oia kona makemake, i aha ai no hoi kona hanaana i palapala kauoha ? Aohe no he pono o kona hana ana pela, ke ole oia e makemuke e lawe ae mai ko Daniela mahele kupono ma ke kanawai, a e hoonui ae i ka mahele o kana wahine mare, he manao wale hoi, i hiki mamuli o na olelo hoike e pili ana i ko laua nohr> ana ohnoa ana, ke hooliloia he mea lapuwale loa ma kona ano,, 0 na kumu no hoi kekahi ana i hai mai ni, no kona haawi e 010 'ana i na dala e waiho ana ma ka lima o Mr. Pitman, ua hoike mai ia mea, i kona makemake e halawai aku me ka nieniele noelo-a Naipu, ma ke ano e hoala ole mai ai i ka manao lili a me ka inaipa o Paniela a me ia, (Naipu.) ke lohe- laua i na mea oiaio a pau e pili ana ia mea. Ua maopopo no ia ia ko Naipu lawa i ka naaupo, i hiki ai ke apuhi ia, ma ka manao ana, ina uahaawi oia i na elala e waiho ana ma ka lima o Mr. Pitman, ma ka palapala kauoha, alaila, aole e hiki ia ia ke lawe hou ia mea ma ia hope mai nona iho ; aka, no ko Mr. Ely naaupo ole e manaoio ai la ia mea, ua hoikeia mai no a lawa ia mea. Eia hon, e hiki paha ke ninauia mni: E hiki onei ke manaoioia, oiui aole ho kumu e hiki ai ke manaoia no keia hana ano e, oia hoi,ua hoomaka oiae hooili i kona waiwai palapala kauoha, a e wailio ana anei oia i ka hapalua o ia waiwai me ka haawi ole ia ? Ua moakaka loa

ne ka manao liuua mai k:i mua a ka hope, ina aole, no 'Ki aha la ka mea nana ke kauoha i olelo ole aku ai i kana keiki e hele mai i ka vva e hoomakaukauia ana kona palapala kauoha ?• A, maliope iho o ke kakauinoaia ana, no ke aha kona mea i waiho oie ai! ia mea ine kana mau palapala e ae, a i ole ia, haawi aku la hoi na Daniela e malama, ka inea nana i hooponopono kana mau oihana i na makalnki liope iho nei o kona ola? He mea eui keia i liana maoli ia nana e hooiaio mai i kona makemake e hunai ke Itncr o na olelo (o loko o ka' palapala kauoha;) mai kana wahine a me kana keiki. Ua mauao iho makou ua makehewako makou hooloihi ana iho ma na mea i hoikeia mai e Mr. Metcalf, mawaena o Mr. Ely a me ia, mahope iho o ko Mr. Pitman ha'alele ana i keia Aupuni. A mai hiki ole no hoi ia makou ke koho aku i ke ano o ka mea i oleloia e ka mea nana ke kauoha, me ke ano a na hoike j manao ai. A o kalii ano kaumaha iki i hiki ke manaoia m«muli o na mea i oleloia e Mr. Ely ia \va, ua hooemiia ia kaumaha nofc,e auo oke konoia ana a hoopuka mai ai. ona olelo iho mahope nei a Mr. Surrogate Bradford, ua hiki ke hoopukaia me ka pili pono ma na mea e pili ana i ke kumu i hoonohonohoia mai nei a i kukuluia iho hoi malnna o na ol?lo a ka mea nana ke kauoha i hoopuka ai, e like me ia i hoikeia mai nei e ka mea kue, a rhe Mr. Mecalf: "Ua ike maopopo no au i. ke kumu e anoninoni (a maka'u) ia'i o keia ano kamailio. Mainuli oke aao aku ai, i loaa mai ai ka maikai, a i mea hoi e loaa mai ai ka h#Ri liiaikaiia m£i, a me kekahi mau kumu e ae e hana mau ia ana iloko o ka manao kanaka, a he oi loa aku hoi iloko o ka manao o ke kanaka artful, a me ke kanaka wary ; a i ole ia, eia hou, iloko o ka manawa e hoomaopopo ole ana, a iloko paha o ka wa uiha, a kaena, a hooweliweli, ua koopukaia kekahi mau olelo o keano kauoha, i manaoia e hana aku, a i hana maoliia paha, he mau olelo nae i kalike o'te me ka oiaio." (Allen vs. the Public Administrator, 1 Bradford s Eep., p. 392.) Hookahi nae hoi wahi mea i hunaia i hoikeia mai na olelo hoike, nana i hoike ikaika mai uo ka pono a me ka hana me ka hana me ka manaao maikai o ka Proponent-, a ua kupono hoi i ka hoomaopopo lea ia. He eliina paha malama mamua aku o ka p»pehiia ana o Mr. Ely a me kana wahine m;!re, ua naalele aku 0 Mr. Pitman ia Hilo, a hoio mai i Honolulu, ma kona ala e hoi ai i Amerika Huipuia. Mamua o kona haalele ana, ua waiho aku oia i ka malama ana o ka palapala kauoha fca ka lima o.Rev. T. Coan, ma Hilo, me ke kauoha pu aku ia ia, ina e kii mai o Mr. Elv, alaila e haawi aku ia ia. Ua haiia aku no o Mr. Elv, i kahi i waiho ai o kana palapala kauoha, e laua a elna, e Mr. Pitman ame Mr. Coan. Ano la ina ka palapala he mea i hanaia me ke kolohe, a ua komo iloko o kekahi hooiiina i manao ole ia e ka mea nana ke kauoha, no ke aha la ko ka Proponent inea i hana ai i keia rish ma ka waiho ana i ka palapala kauoha mahope, oiai ua hiki no ia ia ke alo ae ina ka lawe pu ana ia mea me ia? Ma ka nana akn ike ano ona olelo hoike, ua maopopo no ia hoalaala ia mai ana no ia mea mahope, mamuli o ka makemakeia e ike, a no kekahi kumu e ae paha. Ma ke kaupaona pololei ana i ka olelo hoike nui i waihoia mai imua o'makou, aole o makou kanahia i ka olelo ana iho, o ka palapala i waihoia mai nei e hooiaio, ua haawi no a hoolilo i kona waiwai e like paha me kana i manao ai, malalo o ke ano ana i noho ai. Me ka nana pu ana hoi ike ano o kona noho ana me kona ohana, e pili ana i kana wahine a me kana keiki, a aole no makou i manao pela e hooili'ai i ka hapanui o kona waiwai ia laua. 0 ka haawina lokomaikai no kana mau kaikamahine, (nieces) ua like loa no ia me ka mea i hana maoiiia, he ekolu paha malama mamua aku, ua hoounaaku oiaia Miss Mary Hughes, 1 na dala elima baneji, e hoike ana o na keiki a kona kaikuahine, ua hoomaoia no e ia me ke aloha ; a mahope iho o kona nookaa-w-ale ana nana poe i kupono ke kuleana iloko o kona puu waiwai, ma ke ano pilikoko, i na dala ana i manao ai he kupono, aole no paha he mea i koe iho ana e nakui ae ai e hooili i-ke koena o kona waiwai, o Mr. Pitman wale no, o kana aikane i hiliaai ai no na makahiki he nui wale, ka mea "boi ana i uwe waimaka ai me ke aloha oiaio i kona (Mr. Pitman,) wa i haalele mai ai ia Hawaii. I ka hooloheia ana (o keia hihia) imua o ka Aha holookoo, ua ikea aku ke kokna o ka mea kue e olelo ana, aole oia i manao e - hooili aku maluna o ka Froponent. nana maoli i hana me ke kolohe i ka wa i hanaia'i ka pakpala, me ke kue i ka manao «ikamea nana ke kauoha, oiai nae hoi ua ahaiia mai e kekahi o kana! olelo hoonohonoho, na mea e hooili aka ana i ke kolohe, a me ka hana ana ma kekahi ano pono ole ; aka, ua hilinai nui oia i kona pono kue, mamuli o ka nawaliwali o na olelo hoike uo ka ike ana o ka mea naua ke kauoha, i ke ano o na olelo oloko o ka palapala kauoha. Ua manao mau no makou oia ka pahu huli o keia hihia. oka makou noho ana maanei, ma ke ano Aha Hooko Kauoha, o ka makou hana no ka hoolohe ana ma na meai hana maoliia, a me ke kauawai i komo ma keia hihia ; a i ko roakou waiho ana mai i ka ninau ia makou iho, e like me ka waiho ana aku i ke jure, i ko makou maopopo lea a me ka ole, mamuli o ka noonoo ana i na«olelo hoike a pau, no ka ike maopopo ana no o ka mea nana ke kauoha i ke ano o na olelo o ka palapala kauoha, a ua kulike hoi ia me kona makemake, ke pane maopepo loa aku nei makou, ua akaka loa ia makou a hala ma o aku o ke kanalua kupono, o ka palapala kauoha imua o makou, he palapala oiaio. A nolaila, ua hoopaaia ka olelo hooholo o lalo. Mr. Bates, no ka Proponent. Mr. Harris, no ka Coutestant. - Maraki 18, 1863.