Ke Au Okoa, Volume III, Number 26, 17 October 1867 — HE KAAO NO VARARIALELE. Ka Olali o ke Aupuni Uwea. I unuhi ia mai loko mai o ka olelo Pogudara a i ka olelo Hawaii. [ARTICLE]

HE KAAO NO VARARIALELE.

Ka Olali o ke Aupuni Uwea. I unuhi ia mai loko mai o ka olelo Pogudara a i ka olelo Hawaii.

HEL.II 10. Ka imi ana 0 Hiuwe a me Nero iloko 0 kaleica mahma o keia honua Uoko 0 na makahiki elima. la Hiuwe a me Nero i hoomaka aka ai e lele mai ke Aupuni Uwea aku, aia hoi, he mau haneri kapuai paha ke kiekie mai keia honua ae, aiaila, huii ae la o Nero a hanu aku la i ka Hikina, kahi hoi a ka la i puka mai ai. la leua i hiki aku ai i na welelau o ka Hikina, ua nana aku laua i na mea olaila a pau loa, ua ike ia na mea nui a me na mea liiiii, a huli ae ia la'ua mai ka Hikioa te a i ka Akau, a kilohi aku ia iaua me ka hoomakaulii i na wahi a pāu o ka welelau Akau. aole no i loaa ia Nero a me kona hāku, a huli ae la laua i ke Komohana, a ia laua i halo aku ai i na mea a pau olaila, aole no i loaa, a no ka ioaa ole ia Nero a me kona kahu ka laua mea e imi nei; hoomaka'ku la luua e lele ae mai ke Komohana a i ka Hema, a ia laua i kiei aku ai i na welelau 0 ka Hema, ua nele no ka ike a me ka loaa o ka laua mea e huli nei, a ma ia hope iho, lele : iu la laua nei iioko o na ao a pau o ka lewa a me ka ohu, a no ka loaa ole ia laua iloko o na ao a pau o ka lewa, hoomaka hou ae la o Nero e hanu ma ka Hikina kahi a laua i hoomaka ai, a i ko laua hiki hou ana aku malaiia, ua ike, a halawai mai ia laua me kahi aina i Waikiki, nona ka inoa " 0 Hamohamo," kahi nui o ke ahuawa. Pela no laua i hooaiau aku ai i ka poai puni ana iia'lewa holookoa a pau, ma na wahi a pao a laua i hele ai, he oiaio 'hoi, ua pau na tnea nui a me na mea liiiii i ka ike ia e laua, aole i loaa ko laua hoomaha i ka po a roe ke ao, a ma na wahi no hoi 8 p.au a laua e lele nei iioko 0 ka lewa, ua iilo ia i mea kamaaina loa i ko laua mau maka, oiai, e hiki pioepine ana laua i ka po a me ke ao, ua nui kaiuhi a me ka inea o ko laua poai poni ana i ea wahi a pau 0 ka lewa, me ko Hiuwe hoopan ole a me ka llio i ka huli aoa, a ua olelo ia no hoi ka loihi o ko laua imi ana ia Vararialeie iloko o ka lewa, ua haia na roakahiki eha. e like me ka loihi o ko lana ma'nawa ma ka lewa, pela no i pii ae ai ka nui 0 ko Hiuwe kino, a peia no hdi 0 Nero. I ka pau ana o na makahiki eha.aika aneane aoa aku e piha ka lima o na makahiki, haupu ae ia o Hiuwe i kona kaikoeke Burione, a komo ae ia oia i-kona komo daimana ma kona lima, a i kona nana ana ibo, aia hoi, ioaa iho la ia ia ka ike no Burione, ua haalele mai oia i ka la i ka mea mehana, a ke launa ia paha laua me ke alii 0 Maui me Olepan, nolaila, e na hoa puni Kaao, e kali iki iho kou heluhelu ana no ko Hiuwe ma poai puoi ana i ka lewa, e huli ae kakou a nana iki aku i ka mooielo no Burione, i maopopo ia kakou ka mea a Hiuwe i ike ai iloko 0 kōna komo daimana no kona kaikoeke Burione, ka mea hoi i pauaho mai la i keia ola ana, a me ka hiehie o ka nanea ana o keia honua, ka mea nana i alako aku ia i kona A kino i kahi hiki ole ke pane raai. Ka make ana 0 Bvrione ma ke Uwea, a me kona hoihoi ia ana ilalo o ke -3vpuni Po; ame kema ohana alii a pau loa. īa Hiuwe a me Nero i haalele iho ai i ka home nani iuiu 0 ke Aupuni Uwea, a waiho iho ai hoi oia i kana olelo kauoha imua o kona kaikoeke aloha Burione, ka mea hoi ana 1 hilinai nui loa ai, ua ike paha oukou e ka poe heiuhelu i kana olelo i na Helu i hala ae nei, aola oia i hoohalike me ka hana lokoino aloha ole a kona hanau mua, aka, ke hooko neioia e like me na mea i hooliio ia ai i kane a i wahine, a o ka make wale no ka mea nana e hookaawale i ko laua noho'na ma keia hoaua. He mau la loihi loa mahope mai o ko Hi uwe ma hele ana ako, aia hoi, ua kali aku la o Burione i kona kaikoeke me ka hoomanawanui i ke aloha o nei mea be wahine, a hala hookahi makahiki, me kona pakiko i ka ai aoa i na mea ai a pau i hoomakaukau ia nana, me kona uluhna i ka hele ana a kona kaikoeke iloko o ka wa loihi loa; a ma keia hele loihi ana a Hiuwe a me Nero, i komo mai ai iioko ona na manao pono ole a kupikipikio kona puuwai, e like me na ale o ka moana, i hiki ole ai hoi ia ia ke hoomanawanui i ke kali ana ia Hiuwe, oiai, ke a-aki paa iho la malana ona na hooniponipo a ke aloha wahine, me he ao ua nauiu la e haule ana maiuna o na aina kula panoa, aka, ua ukali oia me ka hoomanawanui iki ia Hiuwe no ka manawa pokole, oole no ka wa loihi loa, e like ine ne ia mau oiakahiki okoa eha a me ka hopa makahiki 0 ka hele ana, me ka maopopo ole iaia kaloaa o kana wahino a me ka loaa 010, oioi, «ole ona mea nana e hai mai, ua loaa'ku la 0 Vararialele. Nolaila, ua nui ke kaumeha o kona puuwai no keia batfa a Hiuwe me kana Ilio, a

Im&laila i ai kona mau manno pono i 6le, e liWme na la mamua ae, nolaila, alua mea k'aumiaha iloko one, o ka nalowale ana o kar»a wahiue a me ka imi ana aku hoi o kona kaikunane ia ia, a manao iho !ao Burione i kona manao kuko wale akti no Hiuwe, oialia paha ua loaa aku nei no h«i ko kaikuohine ia oe e Hiuwe, a ua nloha aku la no oe ia ia, oiai, o olua ia mai loko mai o ka pahu hookahi, a hoole oe ī kau mau olelo i hai iho ai ia ? u, nolaila, aole he mea nana e hookoo ae i keia kaulahao nui iloko o ko'u puuwai e wa* iho nei, oia hoi ke aloha wahine. Ma keia manao a Burione i kuko wale ai no kona kaikoeke, aia hoi, ala mai la na manao pono ole he nui wale iloko ona, a i iho la oia, " e aho paha e hooko au mamuli 014 e ke aloha wanine, oiai, o ko'u kuleana no ia i hiki mai ai ia nei, ka mea nana i alako mai ia'u mai ko'u home anoano iuiu mai." Mahope iho®o kana oielo knko wale ana no kona kaikoeke, pane aku la oia i kekahi 0 kana mau kauwa lawelawe, " Ma ka la apopo auanei e-a, aole oe e heie koke mai maloko nei o keia rumi i ka wa kakahiuka nui, e kali malie oe a.kiekie ae ka la iluoa, oia paha ka hora 9a me ka 10, ama ia manawa oe e hele mai ai e wehe i ka puka komo o keia rumi," ae mai la kana kauwa lawelawe i kana ooau olelo ia ia, aka, ua koaio mai la nae iloko ona ka manao haohao, oiai, akahi no oia a lohe i keia mau olelo a Burione īloko o kona wa i noho ai i kauw£ malalo ona. I ke kauwa i pau ai 0 kana hana ana maloko o ka rumi a Burione e noho la oia, ua lawe aku la o Lehua i ka la, a ke hookokoke mai la na bora 0 ke aumoe imua o kona mau maka, a hooponopono iho la oia i na mea a pau e pili ana i ko Barione moe ana iho, a ike aku la oia e hiolani ana kona haku alii, aia hoi, puka aku la oia mai loko aku o ua rumi la, a hoi aku ia oia ma kona rumi okoa me kona hooko a malama i ka olelo a kona haku alii i olelo aku ai, aka, aole paha i m%nao ua kunaka kauwa la e make ana o Burione ia po, ua noho wale oia me ka nanea a hiki wai ke ao ana, aka, i ua kanaka ia i hoi aku ai ma kona rumi moe, aia hoi, he mau hora paha 8 i hala ae oia po, kupu ae la ka manao paa iloko o Burione e lawe i kona ola iho.

Mamua ae o kona hoohoio ana e m&ke ana oia ia po, hoomakaukau mua iho ia oia i kona mau kahiko kino a pau, mai kona poo a hala ilalo o kona mau wawae, a hoomakaukau mua iho la oia ia ia iho no kona make ana, a moe iho ia oia iiuna o kooa wahi oioe, a pane ae la oia i keia mau huaole.lo, " Ano, 0 kou nani e ka Hale Alii hanohano e ku kilakila ne' maluna iho 0 ke Aupuni Uwea nēi, i lioonani ia i na mea maikai he aui wale, i hoomakaukauia no ka mea nona keia Hale Alii, ka mea hoi i nalowale iho nei, nolaila, na nui ae nei na la o ke kali ana i ka wahine, aole hoi be ike aku i kona mau heleheleoa, aole paha e hiki ia'u ke kali a hoomanawanui ia oe, oiai, ke oi pakela loa aku nei ko'u aloha ia oe, a ke lawe ae nei au i kuu ola maluna o kou wahi moe, maioko hoi 0 kou Hale Al/i hanohano e ka'u mea aloha, a owau paha ka makamua o ka lawe ana ae i ke ola kino maloko nei o home, nolaila, na na makua o kakou a me na mea a pau e ike iho i kuu kino make, a na lakou paha e hai aku i ka lohe ia oe e kuu wahine aloha ame knu kaikoeke, (Hiuwe,) ka hooilina o ko'u mau Aupuni a pau, nolaila, o ka hora keia a me ka manawa e laweia ai ko'u ola, mamuii ou eka wahine." A pau kana olelo ana, ieha ae la kona mau maka a ike aku-la oia i ke kii o Vararialele 0 kau ana maluna ae o kona poo, e pili ana ma ka paia o ka rumi moe 0 ka Hale Alii.

Ia wa koke no, hookomo mai la qja i ka laau make maloko 0 kona waha, a moni aku la oia, aole i hala ka minute hookahi, hooinaka mai ia ka wela ma kona kino a puni, a iimi iho la kona mau maka, i ka wa a kona mau maka i iimo iho ai, hapai ae laoia i koua lima akau, a kau iho la maluna o kona mau maka, me kekahi o na hainaka 0 ka wohine, a kau ae ia oia i kona iima hema maluna iho o kona umauma, a hala na minute elima, aia hoi, ua make loa iho la oia. Aole paha e nele ana ko'u mau hoa puni Kaao, ika puana ana ae i keia mau wahi lalani mele, e pili ana ia Burione: " E noho ae ana i ke aloha o ka wahinee, O ke aloha wahine ia ua ka i kuu kino, Ua hele ka hanu, pau ka ikena—e, Ua haalele i ka la i ka mea mehana, Ua lawe ka mea kamahao, Huna na maka, nalo i keaouli—o." O keia iho la na olelo hope loa a Burione i pane ae ai i kona wa i makaukau ai e lawe i kona ola kino iho, a haalele mai la oia i keia ola ana, ua make oia i ka hora eha o ka 'Wanaao, ka wa h<M a ke alaula o ke ao i wehe mai oi, au hoi e ka mea heluhelu e olelo iho ai, ka i kaai ua aloha wahine la. Ua ikemaka paha oukou e ka poe heluhelu i ke ano a me na hana oia mau ano, nolaila, e huli ao oe e ka mea heluhelu 0 nana iho i ka olelo a ko kakou Hoola, "0 ke aloha ka'u makemake, aole ka mohoi."

E nana aku i ka Solomona olelo, " O ke aloho, aole ia e mokuhia e na wai kahe he nui," he nui ke ano 0 nei mea he aloha, he aloha moikai kekahi, he ololia ino kekahi e like me keia Burione, nolaila, e huii ae kakou 0 nona aku i kahi kanaka kauwa. Ua noho iho oia me ka hooko i ka olelo a Burione io ia, i ka puka ana ae 0 kaia a hiki i kono manowa i olelo ia mai ai, helo aku la oia a wehe aku la i ka puka 0 ka rumi aiii, a ike aku la oia i kona haku alii Burione e moe ana no oia maluno 0 kona wahi moe, me kona monoo ole ae ua make, oka, lawelawe aku

la oia ina mea a pau na kona haki£", a pau kana hoomakaukau ana, kaknli aku Ia oia a hiki i ka hora 12 o ua la la, aole he ala mai o Burione. Ia wa i komo mai ai ka manao haohao iloko ona, a he mau minute paha i lialo ae o ka hora 12, alaila, manao ae la keia e hookokoke aku ma kahi a 6urione e moe nei, a ia ia nei i hele aku ai a ku iho oia ma ka aoao 'hema o ka moe o 6urione, a nana pono iho la oia i ke auo o ka hiamoe o kona haku alii, ia ia i nana pono iho ai i kona ano, aia hoi, ua kuia mai la kona puuwai e ke kaumaha a me ka ilihia, a haha aku la kona ia/ aia hoi, ua make oia, au boi e ka mea heluhelu e olelo iho ai, " Kalakahiko i auwale ka la i heo ai," aka, hoomau aku la oia i ka haha ana, aole he wahi mea a hanu ae, alaila, ua maopopo ia ia, ua make o Burione. la manawa i ala mai ai na manao uj[uku a pau iloko ona me ke kaumaha nui loa, a hoobo ae la oia me ka leo nui loa, "U% make ke alii ! ua make ke alfi o Burione ! ! A holo aku la oia iwaho o ka halealii, a kahea aku la oia me ka leo nui loa imua o na koa « me na mea a pau e noho koke mai ana malaiia.

A i ka iohe ana o na mea a pau loa, holo mai la lakou e ike maka i ka make ana o ke alii Buri«ne, a iko lakou hiki ana mai i ka puka komo o ka hale alii, aia 1 hoi, ike aku la lakou i ua wahi kanaka nei e lelele atia i o a ia nei, me he mea la ua uiuhia e ka uhaoe ino daimonio, a ninau aku la na mea a pau ia ia i ke ano o kana mea e hana nei, hai mai la oia. "ua poino kakou, ua make ke keiki alii Burione," a wehe ae la oia i ka puka komo, a komo aku la na mea a pau iloko o ka rumi moe a Burione e waiho make 'la, a i ko lakou ike ana aku i kona mau hiohiona e waiho ana maluna o kahi moo i hoone'le ia i ke hoa ole, a i ko lakoa hoomaopopo ana me ka nana pono iho i ke ano o kona helehelena, he oiaio, ua haalele mai la oia ia lakou, a ua hele aku la i kahi hiki ole ke ka-ua aku, kahi i kau pale ia ai ka hanu a me ka olelo aaa mai, kahi boi nana e hooki ka oni ana oke kino, kahi hiki ole ke pane mai, ke kau pale o na mea a pau ma keia ola ana.

Mahope iho o ko lakou ike ana i ke kino make o Burione, hooho ae la lakou iaa leo uwe he nui wale, a wawalo ae la na leo knoiakena me ke kanikau nui loa o na'lii a me na makaainana, i hooinau ia i ka po a me ke ao, a hala na la he £0 o ke kumakeoa ana o ka aioa holookoa a pau, a ma ia hope iho i kuka like ai iakou a pau no ka waiho ani. i ke kino make o Burione, ua nui na la oka noonoo ia ana, a ua hooholo ia e na mea a pau uie ka ae like ia e na aoao elua, e hoihoi ia ilalo i kona Aupani Po, e like me kana oleIo i hai ai ma na Helu i hala iae nei o keia Kaao. . Mahope iho o ko laleou aelike ana, ncTua" hoihoi ana i ke kino make o Burione ilalo o ke Aupuni Po, ua kali iki aku lakou no fliuwe, no kona hoi mai a hoi ole mai paba, a ua hoihoiia ke kino make o Burione e kona ohana, i ka makaukau ana o na mea a pau e pili ana i ka pahu kupapau o Biirione, a ho-o ia kona kino muloko olaila, me ka hoonamia i na kinohinohi alii o ke Aupūni Uwea, me he me'a la e ana no ke kino make o Burione mawaho o ka pahu ke oana aka, me he aniani la ke ano no ka moakaka loa, aia maluaa iho 0 ke pani o ua pabu kupapau nei, ua kukuluia 1 ke kii o Vararialele, a ua kakauia i na huaolelo, penei : " TJa make au iloko o na ekaeka ake aloha wahine, a īee ike nei eukou i ko'u kopena." He mau la elima i hala ae, a ma ia po iho, ua hoike akaka loa mai ta ke aliali inaikai o ka mahina, i hele wale a piha pono. kona mau aoao, e like me kona poepoe loa ana ke nana aku, a ke hoolei mai la hoi kona malamalim oluolu maluna o na mea a pau, i ka aoeane ana aku e hiki i ka hora 8 a me ka 9, ia wa no, ua ikeia na hiuhionao ka laoi iluna, a mo ko ka lewa, a me ko ka honua a pau, aole kekahi o na ao e alai ae ana iloko o ka lewa, malaio iho o ka m.ilamalama o ka inahina, aole no hoi na ohu a me ka noe maluna iho o na maluna o na kuahiwi a me raa mauna, ua kalae ioa ka lani, ua akaka loa na hoku, ua ahu wale na kualono Ika hora 8a me ka 9, hoopukaia mai la kino kupapau o Burione mailoko mai o ka homo nani iuiu o ke Kaikamahine Alii Vararialeie, 'i lawe kaiehu ia aku la e kela kamaeu olana lilo.

I ka wa i puka imai ai o ka pahu knpapao oßurione, mailoko raai o_ ka Hale A!ii, aia hoi, ua wawalo ae la na leo kamakeoa ihe ke knnikau nui, ua hoonoho like iana meaa pau mamua a mahope, a pela no hoi ma na aoao. Ua hoihoiia aku la ke kino kupapau o Burione e kona poe a pau, ilalo lilo o kona aiiia makuahioe, \ke Aupuni Po.) 1 ka hiki ani aku o ka ohana a pau me ka ukana kaumaha a luuluu hoi o ka manao, i kekahi o kona mau Aupuoi, oiai, ua hala mai Ia ka nui o na Aupuni he 16, a e 2 wnle no Aupuni i koe aku, alaila, o ka hiki aku no ia o na mea a pau i ko lakou aina hanau, me ka lakou puolo makomne. ( A ma keia wahi no hoi o kr kakou Kano, e huli hou ae ai kakou, a e nana aku ia Hiuwe a me Nero, mo keia wahi iho !u i lona ai ka manao haupu ia Hiuwe, a komo uc la oia i ke komo daimana o kona koikuahiue, kn inea nana e hoike akaka mai ia ia, ua lialn aku la o Burione i ke ala hoi ole mai. A ma keia ike i loaa ia Hiuwe, ua ili iho na manaokaumoha a pau malana o koua puuwai, a noonoo iki iho la oia i ka mea kupono ana e hana'ku ai, a iho la oia iloko ona, " O ! noho malie, o keia minuto e hoppau koke akii ai au

mnnao kanalua no kou make aua." la wa i lalelale ae ai na manao o Hiuwe, oiai, us lohe mua oia i ka Buiionc olelo ia ia, aia a make kona kino, alaila, e hoihoiia kona kino make i hona Aupuni, alaila, o ka pau ana ia o ka hiki ana o ke kino koko a inana hoi, 0 ka hoomakaana ia. e paa loa ke pani o ka puka o ke Aupuni Po, aole ona mea e hemo hou ai, aia wale no a make ke kanaka, a o kona uhane ka mea e hiki aku ai ilaila, pela paha ka mea i oleloia ma kekuhi o na Helu o keia Kaao i hala ae nei. Ia Hiuwe a me kana Ilio e lele nei iloko o ka lewa, aia hoi, manao ae la oia e hooona 1 kana Ilio, a he mau minute i hala ae, alaiia hoouna aku la oia ia Nero, a kuhikuhi iho la kona lima ia ia malalo iho ona, ia manawa no i ha-o noai ai o Nero i kana hana, me he paahiohio la kona ano o ka ikaika o ka lele ana, raole no i liuliu iho ko Hiowe nana ana iho i kana Ilio, aia hoi, ua nalowale koke aku lao Nero mai kona mau maka aku. (Aoleipau.)