Ke Au Okoa, Volume III, Number 26, 17 October 1867 — Kaahele ma Molokai. [ARTICLE]

Kaahele ma Molokai.

HELU 5. No NA NUPEPA KUOKOA & KE AU OKOA. Ma keia kaahele ana, ua ike au ma kekahi wahi i ka nui ano mahuahua o ka Nupepa Kuokoa, no ka ikaika no paha o na Luna o ke Kuokoa malaila, a o ka Nupepa "Ke Au OKOA," aole o'u ike mahuahua, aka, he nui aku no nae paha ma kekahi wahi. Ma Halawa a me Kalaupapa, he lohi ka laweia ana mai o ka nupepa ia lakou. (Ina pela, e pono paha e haawi ke Aupuni i puu dala no ke kanaka lawe Leta ma Molokai a puni, elua, a ekolu paha i ka manawa hookahi ke hiki mai.) No ka palaka paha o oukou, aole manao nui i keia mea he hiki malihini, he hiki no ia oukou ke kii ma kahi o ka Luna, pela aku au, olelo mai lakou, " He uku ko ka Luna, nana no e lawe mai," wahi a lakou. Ae, he uku no, he 10 keneta no ke dala hookahi, ina he 10 wale no oukou, alaila, hookahi wale no wahi dala a ka Luna, iloko o na malama eono, a he 26 nae kii ana i Kaunakakai, a i Kaluaaha paha, owai la ka Luna e ae mai, i 26 kii ana a lawe mai, no ia wahi uku hookahi wale no dala ? Ina he manao nui ko oukou i keia mea he Nupepa, e kii no oukou, a i ole ia, e hui paha oukou ma ke kii ana. No ka mea, he hoihoi loa ka poe naauao, a ike kunohonu hoi, i ke koena aku o na Moolelo a me na Kaao, na nuhou a me kela mea keia mea, me he ipo la e kali ana i kona hoa hooholo lio, no ka mea, ua kaulana o Molokai nei, no ka naauao, a ke hoike io mai nei no ka naauao o Molokoi nei, ma ka lako ana o na hale i na Baibala Ohana, a ke ike nei no hoi au, he akamai na elemakule i ka heluhelu ana i ka Baibala. E hai au ia oukou, 'aia ma Kuliouou, Oahu, kekahi kanaka elemakule makapo, o Kahui kona inoa, aole nae ona haalele i ka Nupepa, mai ka Hae Hawaii, a hiki i keia mau nupepa, aole nae ona ike ika heluhelu, na na keiki a me kekahi poe e ae e heluhelu aku, ke hoihoi lakou, ina e molowa lakou, o ka waiho pu iho la no ia, a kukai aku me kekahi nupepa, ina hookahi wahi pauku, a kolamu paha, e heluheluia aku imua ona, oa makepono kana mau dala, wahi ana, he oki loa aku hoi na aoao okoa. A o kana mau nupepa hoi, ua hoiliili oia a pau ka makahiki, humu buke ia, a o ka nupepa hoi a ka poe naauao, a akamai hoi i ka heluhelu, ua pau i ka olani ahi baka ia, a kii mai i ka ia la buke e heluhelu ai i na Moolelo, na Kaao, na Mele, na nuhou a me kela mea keia mea, pa no nae i ka ia la hui leo. Aka, aole no nae ona hoihoi nui i ka lawe ana i ka nupepa i kinohi, a ma ko'u paipai ana, a heluhelu mau aku hoi imua ona, nolaila, ua hoomau oia i ka lawe ana i ka nupepa. Ina pela oukou ka poe naauao e hoohoihoi ai, e nui no anei ka poe lawe nupepa o Molokai nei, o ka lawa ole nae paha o ke kakai ea ? Ae, he lawa no, no ke ano hoonaaupo maoli kekahi, eono la hana i ka hebedoma, ekolu dala ia, a elua paha ke noho hana, 4 keneta wale no no ka pepa hookahi, nui no ke koena. Ina elua dala i ka hebedoma, a hala ka makahiki, he 52 pule, he $104.00, lawe na dala $4.00 no na nupepa elua no ke Kuokoa a me "Ke Au Okoa," koe he $100.00, no na mea e pono ai ka noho ana. A ma Kalawao, kahi e noho ai na Mai Lcpera, ua hai mai lakou ia'u, ua nui ka poe lawe nupepa, i ke Kuokoa a me "Ke Au Okoa," a ua ike mau no lakou ia mea, a he mea maikai no ia, ke hoomau nae lakou i ka lawe ana, a he mea no hoi ia e hoonaauao aku ai, a e hoomalamalama aku ai i ka noho I ana oia poe i loohi ia e ka pilikia.

# He WAU MAKUA HANAU NUI INA KEIKI. Aia ma Honomuni a me Kaluakoi, he mau makua i mnhuahua na keiki, o Knaihui k., a me Waolena w., he 12 a laua mau keiki, he 6 keiki kane, 6 kaikamahine, a ua make 3; a ma Koluakoi hoi, o Kapoalomaka k., a me Puhi w., he 12 a laua mau keiki, 5 koiki ka•ne/7 kaikamahine, a ua make 4; no Kawaluna, o Kalaupapa noe, o Kopoolomaka ma, a no ka mare ana o keknhi kaikamahine ike kooe o Kaluakoi, ke kuleana o ka noho'na ia Kaluokoi, a no ke kipakuia hoi kekohi, noka lilo nna o kn nina i na Lepera, oia ma Wainlua keknhi mau knikamahine a Kapoalomaka ma, ua nui na keiki moopuna, uko hole aku ln o kawowo loa. Ina pola na mukua mai Mawaii a Kauai, ma ka hanau nui ona, e pilia hou no kn aina i kanaka, a o keia mau makua i haiia ne nei maluna, he poo ano ui no, a e kūpono ana i ke awakea o ke ola una, a o na «

makuahine hoi, aoho no i lu—a ibo, he ui okoa no, e kupono ana i ka hnpalua o ka hanauna i koe. Eiti raa Iwilei, i Kapalama, Oahu, he wahine, o Kamalimali kona inoa, no Halawa, Molokai, ua mareia me D. Moo, i ka M. H. 1848, ua hanau mai na laua he 15 keiki, a ua make he 14, a hookahi keiki e ola nei i keia manawa, he keiki kane, i hanau ia i ka la 8 o Aperila, M. H. 1862. A mauka iho nei o Palolo nei, kekahi wahine hapahaole, o Ana kona inoa, aia kona wahi noho ma Kepohoni, Honolulu, ua olelo mai oia, he 20 ana mau keiki, a ua pau i ka make he 19, a hookahi e ola nei, ua hele pu no me kona makuakane i ka aina olelo 0, noiaila kuna makuakane. Nolaila, he hanau nui no na kanaka Hawaii, a o ka make wale hoi ka hewa, no ke ano omaimai no, ho ino ka wai o ke kane, he pono ole ka waihona keiki o ka wahine, a i ka hanau ana mai, e hoike mai no anei ke keiki i ke ano o na makua, a kuhihewa iho la ka poe Kahuaa Hawaii, he make aumakua, he mano, he jiele, &c., a o ka ke Aupuni hana, o ka imi i mea e lehulehu ai na kanaka, a me ke kau i mau kaoawai oolea, i mea e lehuiehu ainakanaka, holo no nae ke emi i hope. "O ke kanawai ha maa i nui ai ka hewa/' wahi a Paulo. No KE ANO 0 KA WAIHO ANA O MOLOKAI. Aia o Molokai ma ke Komohana Akau o Maui, ma ka Akau a ma ka Hikina ka moana Pakifika, ma ka Hema ke kai o Pailolo, a me Lanai, ma ke Komohana ka iae o ka Laau a me ke kai o Kaiwi, ma ka Akau ka lae o Kahio, ma ka Hikina ka lae o Puuohaku, ma ka Hema ka lae o Kaiaeloa. He aioa loihi o Moiokai, he 40 mile ka loa, 9 mile ka lauia. No NA MAKANI O MOLOKAI & EE KAI KOO. He aina makani o Molokai, e pa mau ana mai ka Hikina, a mai ka Hikina Akau mai, he malihioi ka la malie noMolokai, he lai nae ma Kaunakakai ma, a hiki Punakou ma, oia h«i ka lai a ke Kioea, he Kaao, aia no nae i ke ahiahi a m« ke kakahiaka, he makani ika ko ke awakea, he Moae. He hiki paha ia'u ke hai aku i ka inoa o kekahi m9u makani o Molokai, ma ke mele a Kuapakaa, ke

huiia nae me ko Maui, ma ia mele hookahi, penei: " Kiauau ! Eiauau ! ! Kiauau ! ! ! Aia la o ka pali ale ko Hilo Waiakea makani, Ho Aimaunu ko Hana, He Ailoli ko Kaupo, He Moae ko Kahikinui, He Papa ko Hoauaula, He naulu ae i Kanaloa, Hina ka hau i.ka uka o Kula, Ke noke mai la i ke pili, Ka makahi o Kula o. ka Nau, Ulalena i Piiholo, Ukia ko Makawao, Ka ua Elehei i Lilikoi, Ka ua Puukōa i Kokomo, Ka Haule aku i Mauoni, Ka Hau aku i Kealia, He Kaumukir Jro"i > apa - wai, Olaukoa i-Ukumehauaa, Makani wawahi hale i Olowalu, Kilihau iho no ilaila, Kololio'mai o Waikapu, Ka laiki ko Wailaku, Ka Oopu ko Waihee, Pa ka makani Kauaula, Kc nu mai la i na paii, I na pali aku o Kahakuloa, O Waiuli aku i Honolua, Pohakea i Mahinahina, Lililehua i na pali, -Kaimihau ko Kekaa, Nahoa i Kaanapali, Kā Ululoa i keia pea, Ka Ma-a-a ko Lahaina, Ke kau mai la i Kamaiki, Moaeae aku la kn pali, Ka Alani ko Liloa, Ka Paalaa o na Kaha, • O na keiki a Ku, a Naiwi, Kaianlu i Pulupulu, Ke holio mai la i ke kula, FMokaomi Paomai, He Kupa he Okoe ka makani, He Pelu ka makani o kai, Paiolua i ka moana, Ka Moae, o ka Hoolua, Kaele i Palaau, Haualialia ilaila, Kaikioe i Hoolehua, Lauenaoinao i Puoakou, Lawelawemalie i Kekaha, Haleolono i Kaluakoi, Ma ke kuana maluna mai o Mauoni, Ka makani kiola kapa o Kaeleawaa, WaikoLa ka makani Puupapai, Kau ma|fani koo waa o Molokai, Makaolehua Kaluaaha, Napuulolo i Mupulehu, Puuuiakani Ahaino, He Pakaikai ka makani o "Waialua e pa nei, Hoolua iho la o Halawa, Hoolua moe ma Halawa, &c." Eia hou do keia mele makaoi o Molokai, ma ke mele no a Kuapaa, penei: " He Haualialia ko Kaunakakai, He Pai ko Kamil'oloa, He Ekahanui ko Kamalo, He Akani ko Wawaia, 'He Pohakupukupu ko Kaamola, He Heakai ko Laeloa, # . He Makaolehua ko Ualapue, Hc Kipukaholo ko Kaluaaha, He Waikoloa ko Mapulehu, Ue Hukipepeiao ko Kupeke, He Lnunahelehele ko Honomuni, He Maunaiholeia ko Kainalu, He Kehau ko Waialua, He Alopali ko Honouli, He Puuohoku ko Moakea, He Kololio ko Keopuka, He Hoolua ko Holawa-nui, He Laukamani ko Halawa-iki, He Hooluapnakakalo ko Kaahakualua, He Kaaki ko Papalaloko, He Leia ko Kikipua, He Ekepue ko Wailnu, He Puupilo ko Pelekunu, He Kilioopu ko Makaluahau, lio Kokilae ko Kaluupnpo, Hc Makakuapo ko Nihoa, Ho Ukiukiu ko Kalamaula, Ho Aikupala ko Kahanui, He Noeknmaile lawelowe malie, He Kumumaomao ko Kaluakoi, He Hi»olua ko kela puka Moao,

He Hoolua ko keia puka Moae, Huli ka lae o Kalaau, Ma ka waa-iki psu pu me fea waa-nui, Pihi ka mai mene ka 010, Alina na hookeie, alina ke kahuna, . Ka mea i p au ka loiūa oka ino, Pu-a ia mai a paa, Lanalana ia mai a paa, O ka ukana iki, o ka ukana nui, O ke k-a waiho hoohemahema, Kau aku oe iuka o Hanauma, O kanaka uha loloa, O kaoaka uha pokopoko, O ka lawai-a o Kokoonamoku, Papai ae do i ka niho e moe ana, Pau na a'u o na'lii kuli o Hawaii i ka iao lae, E hoi he ino." O keia ka inoa o na makani o Molokai, i hakuia ma ke mele a'Kuapakaa, aka, he maa makani liilii e pnha kekahi, o ke Kona 00 nae ka makani wawahi hale o na Koolau o Molokai. Ahe aina Kaikoo no hoi o Molokai, ma na aina Koolau nae kahi ino loao ke kai, ke hiki aku i na malama o ka Hooilo, a puka aku no hoi i ka makalii, iloko paha o ka malama o Aperila, e hoi mai ai ka malie, a oia oo hoi ka manawa kupono e hele ai na malihini i ka makaikai, ma ea aina Koolau o Molokai. lloko ona malania eono, oia no hoi ka wa e paina wahi i-a ai; ina e hele aku • 1 ka Hooilo, punia ae la ke kai i na pali, pihopiho lele ke kai o Makaukiu, ai ko Halawa kupa i ka Ohiki moe i ka aeone o Kawili, a ( me ka limu ai aka Hoou, a hoomahuahuaae no i kahi luau. 1 ahona o Wailau, Pelekunu a me Waikolu, i kahi Oopu Nopili o kahawai, he ojvi loa niai hoi o Kalawao a hiki i Kalaupapa. Ma ia mau aina, popoi ke kai iluna o ka mauu-inae, kokoke baneri kapuai a oi aku a emi mai ma kekahi wahi, & o ka papai Aama kua lenalena, e hoio ana ilūua o ka mauu-mae, oia ka i-a e hopuhopu ai. He weliweli ua mea he nalu, a he mea lealea nae ia na ko Kalaupapa poe keiki akamai ika heenalu, i kahi nalu nae hoi ia a lohe mai i ke ao. NA KOAHIWI HUI 0 MOLOKAI. Eia na kuahiwi kiekie o Molokai, i kapaia eia ko lakou mau inoa, o Maunaloa ma Kaluakoi, aia malaila o Kalaipahoa kahi i loaa ai, uapau loa paha i keia manawa i ka ohi ia\ a i ka eli ia paha o ke aa, i akua kumuhaka, a i akua e make ai paha kekahi poe kanaka ke hookomo ia iloko'ō ka ai, (oia paha ka mea e kapa ia nei o Molokai i ka pule-00, no Hawaii mai na'lii naaa i kaua mai keia pae aina, a hiki i Oahu nei, a pili wale mai o Kauai,) o Keolewa mawaena o Kalaupapa. a me Waihanau ma Makaoalua, o Kameeku lie kuahiwi ma ka aoao ma Kona, o Keaiia kalua. wai, he lua wai no na Pele i «li, a loaa o ka wai haalele. hele ia Maui.. O Alae mawaena o Makanalua a me Kalawao, o Mo»ula mawaena o Kalawao a me Waikolu, o Ahumauoa mawaeaa o Waikolu «. me Pelekuuu, o Olokni mawaena o Pelekunū a me Waiiau, aia no hoi māuka o unuohua. O Kawainui inawaena o Wailau : a me Papala, o Kaahakualuo mawaena o Papala, Hakaaano, Puaahaunui a me Halawa. Aina palahalaha. 0 Kalaupapa ka aina palahalaha o Molo kai, ao ke kula o Kaiolohia kekahi wahi palahalaha, aia mawaen& o Moomomi a me Palaau. WAHI KUKD KAPA MAIKAI. 1 ka wa kahiko, o Wailau a me Pelekunu kahi Kapa paikukui a me ka mahunalii, o Hakaaano a me Puaahaunui, kahi kuku paiula, he ahapii a me ke kumanomano ko Kalaupapa, a me ia mau aina, a i keia wa, hookahi no kapa nui o ka lole huluhulu a ka ha ole, loaa'ka mea o kuai ai. Manao Hope. Ua luhi ko oukou maka i ka nana wale ana i keia mau olelo loihi, e pili ana ia Molokai, a me ka poe e hele ana e makaikai ia aina, i na he oluolu i ko oukou manao, alaila pono, ina aole, e kala mai no. Eia nae ka'u wahi kauoha, ina he oluolu ko na hoa kumukula o kuia pae aina, ke palapala mai i ka moolelo o kela aina keia aina, a paiia ma ka nupepa Au Okoa a Kuokoa paha, alaila, he waiwai nui no ia i ka poe naauao, ke kuhikuhi nei kakou, a ke ao nei hoi i na haumana i ke ano ona aina haole, a kakou i ike ole aku ai. A pehea la ka hoi kakou e hoomaauea ai, ike ►ao ana i na haumana, i ke ano o ko kakou mau aina, na lae, na kuahiwi, na papu. na luapele, na kai kuono, na makani, na pohaku 0 kane, na heiau, na wahi noho mau a na'lii, na wai puna, na muliwai, na anemoku, na pu- # ali, na wahi pana, na wahi e Koao ia nei, na mahina ko nui i keia manawa, na wai lele. Ina pela e kokua like ai kakon, alaila, e loaa no he Hoikehonua hou no ka pae aina Hawaii, e pakui hou iho ana maluna oka Hoikehonua a na kumu -Purikano o Amerika 1 hoolaha uuku mai ai, ke manao nei au e kakau i ka moolelo no ka liele kaapuni ana ia Oahu nei, e like ke kakau ana me ko Molokai. Eia nae kahi e loihi ai keia, ioa ho moolelo Kaao ko kekahi aina, e hele loa ae anei ma ke Kaao, a me na wahi pana o ae, a me na kupUa oia wahi, e nana i ka pohu malie a malino hoi a Laamaikahiki ma Kualoa, a me na hana kupanaha a Kamnpuaa iuka o Kaliwaa, a me ka moolelo o Kaneipolu ma Kailua. Ina nae he wa kaawale kupono, • hiki no ke hooloha ia. Ke nloha ako nei au ia oukou me ka inahalo i ka Lunahooponopono a me ka poe kapalapala. J. 11. Kanepoū. Palolo, Okatoba 8, lfc'67. [Ua koe nue ka aoao manae o Kona, mai Honouli-maloo a*hiki i ka lae o ka Puupoi, a me Mokuhooniki.]