Ke Au Okoa, Volume III, Number 27, 24 October 1867 — No ke Kulanui o Lahainaluna. [ARTICLE]

No ke Kulanui o Lahainaluna.

Hooponopoko jj—iioEĪ or:' No ka loaa ana mai o ka manao e hai aka imna o ke akea holookoa i na mea o ke Kulanui o Lahainaluna. Ka makahiki i hoohamna'i keia Knlaiuii. Ua hooknmnia ke Kulanui o ko Hawaii Pae Aina ma Lahainaluna i ka A. D. 1831, ma ka malama o Sepatemaba la 4 paha. Ma ia makahiki i haiia malnna, ua hookumu o Eev. Lorena Anele i na kula nei, a ua loaa na kahu nana e malama o William Bikeke, Hiram Binamn a me Asa Tatina Wini. A o Lorena Anelu no ke kuma a hiki hoi z ka makahiki 1833. A ma ka makahiki 1834, o Anelu a me E. W. Clark na kuma. A mai ka makahiki 1835 a hiki i ka makahiki 1840; o L. Anela, E. W. Clark a me S. Dibble; a o na kaho, o W. Eikeke, o J. L. Green, a o B. Hikikoke; a mai ka makahiki 1841 a hiki i ka makahiki 1342, o E. W. Clark, S. Dibble a me J. L. Emeaona na knmu, a o na kahu o D. Balauwina, Hikikoko, J. L. Green a me E. Bailey o Wailokn. A mai ka makahiki 1842 a hiki i ka makahiki 1843, o na kumn S. Dibble, Emesona, ame W. P. Alesanedero. A mai 1843 a hiki 1846, o na kahu o Clark, Wini, Armstrōng, Tatina, D. B. Laimana a me E. Balley. A ma ka makahiki 1831, ma ia. makahiki, ua' komo na hanmana he 44 ka huina pau; o ia ke komo akahi ana, a ma ka makahiki o 1833; he 24; oia ke komo alua ana, a pela ka pii ana a me ke emi ana o na haumana o ke Kulanui a hiki i keia wa. Aka, oka hoomaopopo afraina mea no ke Knlanaihe___ Tnea'"ī7jf Wia. ~ - Ke ano o lee ktiJcvlu aaa i keia Ktilaruti. Mamuli o ka lokomaikai o ka Makua Mana Loa, hoonna mai Ia oia i kona mao elele e hai mai i kana olelo ma Hawaii nei. Oiai e noho ana na'lii a me na makaainana iloko o ke au oka poeleele. Aka, ika makahiki o 1820, hoouna mai la oia kana mau kauwa; a he 10 makahiki mahope iho, ka pae ana mai 0 na misionari ma Kealakekoa a me Kailua' 1 Hawaii. Kupu iho la ka manao oka Papa Amerika e knkulu i Kulanni no' ko Hawaii Paeaina, amaka makahiki 1831, nā kuknlu ia. Aua olelo ia no hoi mai ka makahiki i kukuluia ai ua kqla nei, a hiki i ka makv hiki i lawe ai ke aapuni nana ke kokaa ana i ua kula nei, ua ikeia he {70,000 ka lilo o ka Papa Misionari o Ameiika; aka, he mea nui no ke kukulu ana i Kulanui no na keiki Hawaii mamua o ke kukulu ana i na kula pualu. Ke ano o ka noho aaa o na haumana ia n>onataa. Ia manawa, ua ike ia ka nui o na haamana ia manawo, ua ane oo (ano kahiko,) aua mare i ka wahine ka hapanui o lakou, o Kekapa a me Kalama kana wahine, a me na Lahainaluna e ae ; mare i maa wahine no lakou. Ma kuu lohe, ama kuu hoomaopopo i ke ano, a me ka moolelo o ka noho ana o na haumana, ke pai Buke ia. Aka, oka hapanui o lakou, mai ke komo akāhi ana a hiki i keia au o kakon, ua ike ia; nā lilo ka/ hapanui o na haamana i mau kanaka no ke aupuni, ma ka laweiawe ana ina oihana, a me kekahi o na h&umana i man kahunk haiolelo nana e lawe aka i ke ola i na aitaa pegana, a i man kahn no na ekaleeia o Hawaii nei; aka, i kuu lohe he ane pilikia no fca noho ana,o na haumana ia manawa, aka, ua nui no ke kokaa mai o na'lii i ka wa e noho ana na'lii i Lahaina, o Ulamaheihei Hoapili ka mea nana i haawi i mau aina no na iaumana i ka wa e noho ana o Anelu i kxuoq, a me Caraka. Ua pomaikai iki no kapo«n»a ' wahine i ike i ka nlana papale, a haaa e ae. - Kt kukulu ana i na hale no kt K*lombL Uahoomakakno ke knkula ana 1 maa hale kahi e ao aku.ai na kumu i nahaumana oia no na hale i pau ai i ke ahi March, 18, 1862. ' • = He nui no ka poe haum&na i knkula i na hale lepo no lakou e noho ai me ka lakon mau wahine Ua nui nona hale, ina e hele kekahi o oakou e makaikai ma Lahainalana, e ike no oe i na hale lepo kahiko aa hanee i lalo a ua lilo i ,raau ahua lepo. Ua kukuluia no na hale i wahi o noho ai na Kumu, a na ko lakoa mau ohana. Ka Hale Pa-i Palapala. I ka makahiki 1834, ua hoomakaia ke pa-i palnpala ma Lahainaluna, a ia manawa ua

pa-i ia ka Lama Hawaii, oia no mna o Nupepa i pa-i ia ma ka olelo Hawaii. A, ua lilo 110 kekahi kumu i mea nana e hooponopono i ke pa-i ana o ka poe pai, oia Loletta Analu. A mai ia makahiki a hiki i i:a pau ana o ke pai ana, na ikeia, ua rioi aa Buke i pa-i ia» Ka JTole?.nahon , ua, ka Hoikemana-wa, ka Hoikeakua, ka Hoai'.onahelu a me ka Mooolelo Ekalenia, a me na buke e ae e pono ai te "ktilanui, ame ka poe e ae. Eia 110 ke waiho nei no ia mau huke iloko o ka Ealepai, he iuii no ka poe i noho i ke paipalapala, na na haumana no kekahi, o Kaimn, o Kualaau, a he poe e ae kekalii, o L. Kaleo, oia kai noho i ke paipalapala. Ke kokua ana i ka lole no na haumana. 0 ke kokua ana i ka lole i na haumana no ka Papa Misionari mai no ia o Amerika, a hiki i ka wa i lilo ai na fee aupuni ke kokua ana i ka lole a me ka ia, na nui na haumana i lako.i na lole ame na kaawe, keoame ke puna, ua nui ka lokomaikai o ka Moi Kamehameha 111., ke Alii aloha i na makaainana. Eia kana olelo kaulana, penei, "He anpuni palapala ko'u, nolaila, oke kanaka e ana ika palapala o ko'u kanaia ia." E K.o ke aapuni o na Kamehameha i aupuni naauao. S. M. P. K.